فريبا صحرايي
«... ما چون پيرزني خسته، سال هاي سال، سر هر پله توقف كرده ايم.»
اين عبارت، تعبيري است كه نويسنده كتاب «توسعه علمي ايران»، در يكي از فصول براي توصيف وضعيت گذشته و حال كشورمان به كار مي بندد.
چگونگي و امكان وقوع «توسعه علمي» ايران بي شك هميشه و همه جا پرسش بي پاسخ ذهن هزاران هزار انديشمند و فرهيخته ايراني را تشكيل داده و تلاش نامحدودي را مصروف خود داشته است.
در ميان انبوه مظاهر وضع موجود و موانعي چون: ناتواني در پرورش استعدادها، فرار مغزها، ضعف مديريت علمي، بي رغبتي بخش خصوصي، فقدان تصوري درست از علم، كميت گرايي ها، مشكلات پژوهشي، كمبود اعتبارات و ساير موانع موجود برسر راه توسعه علمي كشور، چند صباحي است كه همه جا دم از «توليد علم» زده مي شود و رشد مقالات بين المللي با استناد به آمار ۱۰ ، ۱۲ سال اخير به مقدمه اي بر توسعه علمي ايران تعبير مي گردد.
شاخص تعداد مقالات علمي بين المللي به عنوان پارامتري براي سنجش ميزان رشد علمي كشورها، امروز به خودي خود و در ميان ساير شاخص ها (تعداد محقق، تعداد نشريات و...) شاخص شناخته شده و مورد اعتمادي به شمار مي رود كه خود بيانگر توليد علم يا به عبارتي بهتر، باروري علمي كشورهاست.
اين اوج براي ايران قبل از سال هاي انقلاب و اوايل دهه ۷۰ با افزايش سرمايه گذاري ناشي از پول عظيم نفت، ثبت حدود ۵۰۰ مقاله علمي بين المللي است و پس از آن دوران افول ناشي از وقوع جنگ تحميلي و كاهش تعداد مقالات به ميزان تنها يكصد مقاله و دوباره طي ساليان اخير رشد چشمگير تعداد مقالات.
رشد مقالات ايراني چاپ شده در مجلات معتبر بين المللي كه «ساينس واچ» از آن به عنوان «رشد موشكي» ياد مي كند، البته در شرايطي اتفاق مي افتد كه توازن مناسب ميان آن با آهنگ رشد تعداد دانشوران و ساير هنجارهاي بين المللي به چشم نمي خورد و از آن مهم تر هنوز نظام علمي و تحقيقاتي كشور از بي برنامگي رنج مي برد.
با وجود دستاوردهاي خوب جامعه علمي و دانشگاه هاي كشور در بخش «توليد علمي» و رشد متوسط ساليانه ۲۰ درصدي، آنچه بر نگراني ها مي افزايد چگونگي اثربخشي جريان ايجادشده بر روند توسعه علمي كشور و درعين حال حفظ آهنگ رشد در سالهاي آتي است.
به رغم رشد افتخارآميز مقالات بين المللي دانشگاه ها، كه عمدتا نيز مختص دانشگاه هاي دولتي كشور بوده و مي باشد، هنوز نمي توان با قاطعيت از اين دوران به عنوان دوران جوانه زني علم نام برد. هنوز نمي دانيم علمي كه توليد مي كنيم چگونه به جهان متصل مي شود، با آن منعطف مي شود و در اتصال به درون منسجم مي ماند.
***
دكتر محمد يلپاني، شاپور اعتماد، اكبر حيدري و مرتضي مهرداد در پژوهشي مشترك با عنوان تاملي بر دستاوردهاي دوران جديد پژوهش  هاي شيمي دانشگاه هاي كشور، ضمن وارسي دقيق و موشكافانه مقالات علمي بين المللي اين رشته، از جنبه هاي كمي و كيفي، مي  نويسند:
«باوجود عقب ماندگي ذاتي و مزمن علمي كشورمان، رسيدگي به علل عقب ماندگي پژوهش هاي علمي - صنعتي و يافتن راهكارهاي برطرف نمودن آنها، كماكان ازجمله كمترين دغدغه هاي مديران كنوني جامعه و حتي نخبگان دانشگاهي است.
ظاهرا همگي به تداوم رشد نمودار درصد توليد علمي رشته هاي ايران (مقالات علمي) دلخوش نموده ايم و سعي بر اين داريم تا چرخه موجود از حركت باز نماند.»
از نگاه مؤلفين اين نوشتار، رشد يادشده در توليد علمي دانشگاه ها، يا به تعبير ايشان، حركت «ماشين علم» از زماني واقعا آغاز مي شود كه دوره هاي تحصيلات دكترا آغاز شد.
«در زماني كه حقوق پايه استاد، جوابگوي هيچكدام از نيازهاي بحق زندگي او نبود، راه كسب حق التحقيق و پرداخت جوايز، براي تامين او گشوده شد و از سوي ديگر دانشجو را با امكانات مالي، نه تنها تحصيل رايگان، بلكه تامين حداقل هاي زندگي در دوران تحصيل و شغلي مطمئن در يكي از دانشگاه هاي نيازمند كشور، به طي نمودن اين راه جلب كردند.»
اين تحقيق مي افزايد: «به نظر مي رسد در زمان طراحي «ماشين» علم پروري و علم سازي، كسي فرصت انديشيدن درمورد ساير عوامل ضروري براي صيقل دادن اين چرخه ها را نيافته و موفقيت ظاهري نمودارها (رشد توليد علمي) ما را چنان شيفته آنچه آفريديم نموده است كه از تعمق نسبت به آينده آنچه آغازيده  ايم، باز  بمانيم.»
مؤلفان اين پژوهش ضمن بررسي كيفي مقالات علمي بين المللي در رشته شيمي از لحاظ ميزان اثرگذاري، مشاركت در فرايند علم جهاني و كيفيت مجلات و مقالات علمي به اين نتيجه مي رسند كه محققان جوان ايراني و مولفان مقالات بين المللي مورد بررسي هنوز موفق نشده اند كيفيت تحقيقات خود را حتي به سطح همكاران اروپايي نزديك كنند و بهترين مقالات آنها هم زير حد متوسط جهاني خودنمايي مي كنند. علاه بر آن كه، ازنظر تعداد ارجاعات نيز به جز معدودي كار خوب، ساير مقالات چاپ شده در مجلات، بين المللي، يا فقط ارجاعات خودي را به دنبال داشته و يا اصلا به دست فراموشي سپرده شده اند.»
... و در پايان اين نوشتار اين گونه جمع بندي مي كنند كه: چرخ هاي ماشين تخيلي علم ما، آن گونه كه طراحي شده است و تابه حال از آن استفاده نموديم، هر آن گاه بخواهيم از آن به سود توليد صنعتي كار بكشيم، به توقف خواهد رسيد.»
در نگاهي خوشبينانه به پديده رشد مقالات علمي، بسياري آن را درصورت حفظ آهنگ رشد، كارگشا مي دانند و اين شاخص را معيارهاي پذيرفته شده براي سنجش رشد علمي مي دانند.
دكتر رضا منصوري، معاون پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري با اشاره به سير كمي توليد مقالات علمي بين المللي كشور به عنوان يك شاخص مهم علم سنجي مي گويد:« طي ۱۲ سال گذشته به طور متوسط ۲۰ درصد رشد داشتيم و آنچه الان حائز اهميت است اين است كه در بخش سياست گذاري تحقيقات، اين رشد را حفظ كنيم.
ما الان به طور مطلق در ميان كشورهاي اسلامي از تركيه و مصر عقب تر هستيم و احتمالا در سال جاري ميلادي با توليد حدود ۲۶۵۰ مقاله در سطح بين المللي، با كشور مصر برابري مي كنيم، اما با كشوري مثل تركيه با حدود ۱۰ هزار مقاله بين المللي، فاصله زياد داريم.»
وي بر ضرورت حفظ آهنگ رشد ۲۰ درصدي توليد علمي تا سال ۱۴۰۰ شمسي تاكيد ورزيده مي گويد: «درواقع ما چند دهه خواب بوديم و تازه داريم بيدار مي شويم و بايد اين رشد را با سرعت ادامه دهيم تا مطابق اهداف سند ايران ۱۴۰۰، سرآمد كشورهاي منطقه باشيم.»
دكتر منصوري برنامه ريزي براي حفظ دستاوردها و رشد آن را از ضرورت هاي مهم دانسته مي گويد: «هنوز سياست هاي ما براي رشد علمي در رشته ها و علوم موردنياز كشور مشخص نيست. در زمينه هايي مثل نانوفناوري، زيست فناوري و... هنوز سياست مشخص و معلومي نداريم.
درحالي كه وزارت علوم كار خود را انجام داده و حالا، اين دولت است كه بايد تصميم خود را بگيرد و اكنون، اين نگراني هست كه در لابه لاي جلسات، اين برنامه ريزي ها مثله شود و باز به عقب بازگرديم. چون اصولا ما در زمينه تصميم گيري هاي علمي ضعف داريم و در اينجا بايد قاطعانه تصميم بگيريم.»
وي مي افزايد: «درواقع توليد مطلق علم چيز مهمي نيست، آنچه اهميت دارد، آهنگ رشد است كه از اين نظر جزو بهترين هاي دنيا هستيم و اين بيانگر كوششي است كه انجام شده و چرخش بينشي كه در دانشگاه ها داشتيم.
و اينها همه قابل تقدير است، اگرچه امكانات ما خيلي اندك است و بايد براي آن فكري شود.»
دكتر منصوري همچنين در كتاب «توسعه علمي ايران» مي نويسد: «رشد سريع تعداد مقاله، نبايد باعث غفلت از سرمايه گذاري بيشتر شود. اين روند رشد را بدون سرمايه گذاري بيشتر براي تحقيق، قطعا نمي توان براي بلندمدت حفظ كرد.»
دكتر شاپور اعتماد، مسئول هسته علم سنجي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، سرمايه گذاري در آموزش عالي و علم و تكنولوژي را لازمه حفظ آهنگ رشد فعلي دانسته، مي گويد: «در بدو تأسيس وزارت علوم توان علمي ما از حد چاپ يكصد مقاله در نشريات معتبر جهان تجاوز نكرده بود و با افزايش قيمت نفت در سال ۱۹۷۳، سرمايه گذاري در آموزش عالي به نحو چشمگيري افزايش يافت، با وقوع انقلاب و جنگ دوره اي بحراني شروع مي شود كه طي آن تقريبا در حدود يك دهه شاهد ركود علمي هستيم، تا آنكه با تأسيس دوره هاي تحصيلات تكميلي و دكترا با رشد چشمگيري در دهه گذشته مواجه بوده ايم. بطوري كه به رشدي معادل چهار الي پنج برابر قبل از انقلاب نزديك مي شويم.»
وي اضافه مي كند: «توان علمي ما، با مديريت سنجيده به تعدادي در حدود چهار الي پنج هزار مقاله در سال قابل افزايش است ولي چنين جايگاهي ما را دائم با موقعيتي بحراني مواجه خواهد كرد و هر آن در معرض اين خطر هستيم كه رتبه خود را از دست بدهيم.»
دكتر اعتماد مي گويد: «براي جلوگيري از ناهنجاري ها و سقوط كيفيت تحقيقات دانشگاهي از يك سو و براي برقراري ارتباط سنجيده ميان علم جهاني و تحقيقات ملي و نظارت بر نحوه اتصال رشته هاي علمي با صنعت و خدمات از سوي ديگر و در نهايت براي مقرون به صرفه كردن تحقيقات علمي، چاره اي جز تأسيس نهادي ملي توام با نظارت بين المللي جهت اعمال مديريت بر ابعاد گوناگون علم در ايران وجود ندارد.»
معاون مركز تحقيقات سياست علمي كشور در ادامه تاكيد مي كند: «هرچند با درنظرگرفتن اوضاع موجود ممكن است تحقق اين امر محال به نظر برسد ولي تا زماني كه اين امر محال به وقوع نپيوسته است نمي توان اميدي به توسعه علمي داشت.»
دكتر اعتماد همچنين معتقد است: «برخورد و قضاوت با اين شيب تند رشد مقالات علمي، بايد حساب شده باشد. برخي نتيجه گيري مي كنند كه اگر به همين وضعيت علمي ادامه دهيم، مي توانيم ده ساله جزو ده كشور اول دنيا باشيم. در حالي كه چنين ارزيابي هايي عجولانه است و ما بايد از سطح اين داده ها بگذريم و به صورت جامعه شناسانه به آن نفوذ كنيم.»
دكتر شاپور اعتماد و يحيي امامي در مقاله اي با عنوان نقطه عطف در نظام آموزش عالي ايران، مي نويسند:
«روند رشد تحقيقات عملاً بدون اعتنا به جنبه نهادي آن شروع شد، به طوري كه ما را در ايام بحراني انقلاب با پديده «فرار مغزها» بخصوص در رشته پزشكي مواجه ساخت. مطالعه عملكرد تحقيقاتي براساس مقالات علمي چاپ شده در سطح جهان نشان داد كه علوم فيزيكي بر علوم زيستي تفوق يافته است و در اين ميان، رشته شيمي بيشترين توليد را دارد. اما آنچه در اين جابجايي معرفتي از رشته پزشكي به رشته شيمي مشهود مي گردد فقدان هرگونه منشوري براي هدايت تحقيقات علمي ايران است.»
در اين نوشتار همچنين آمده است:
«به فرض آن كه بتوانيم به نحو نهادي ساختار معرفتي تحقيقات علمي را مطابق نياز و استعداد كشور تنظيم كنيم، حجم تحقيقات ما به جايي رسيده است كه بدون سرمايه گذاري در علم و تكنولوژي در سطح وسيع، تحقيقات علمي ما به جايي نمي رسد، به سخن ديگر با آنكه ماهيت رشد علمي ما در ايام قبل از انقلاب با رشد علمي ما در ايام بعد از انقلاب از بنياد فرق دارد، اين به معناي آن نيست كه توفيق آن امري تضمين شده باشد، زيرا اين رشد دير يا زود به حد اشباع مي رسد (چنانكه الگوي ملي شيمي نشان مي دهد) و اگر براي رسيدن اين نقطه عطف چاره اي انديشيده نشود، فاتحه توسعه علمي ما خوانده است و همراه با آن بايد از خير توسعه بسياري از امور ديگر هم گذشت.»
دكتر محمد يلپاني، عضو مركز مطالعات و همكاري هاي علمي بين المللي توليد مقالات علمي بين المللي را شاخص مناسب جهت سنجش رشد علمي دانشگاه ها دانسته، مي گويد: «آنچه درمورد شاخص مزبور مهم است، اين است كه در تهيه اين مقالات و ساير فعاليت هاي علمي كشور، كمي آينده نگر باشيم و پروژه هاي كاربردي و طولاني مدت را پيش ببريم، كه متاسفانه درحال حاضر چنين نيست. پروژه ها عمدتا كوتاه مدت و بدون كوچكترين ارتباطي با نيازهاي كشور هستند.»

ترجمه:وحيد رضا نعيمي
در سالهاي اخير ايران حضور خود را در عرصه جهاني علم به طور قابل توجهي افزايش داده است. تعداد مقالاتي كه توسط مؤسسه Thomson ISI ظرف سالهاي ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۲ نمايه برداري شده است، اين امر را نشان مي دهد. نتايج بررسي توليد و اثر علمي گروهي از كشورهاي خاورميانه ظرف ۲۰ سال گذشته توسط سايت ساينس واچ نشان مي دهد سهم ايران در توليد علم- هر چند كه هنوز نسبتاً  اندك است- ظرف دهه گذشته گسترش چشمگيري يافته و از ۵۰۱ مقاله نمايه برداري شده در سال ۱۹۹۶ به ۱۸۳۰ مقاله در سال ۲۰۰۲ رسيده است.
در اين منطقه از جهان، مصر بزرگترين توليد كننده مقالات علمي است كه توليدات آن همچنان روند صعودي دارد. سهم عربستان در سال ۱۹۹۶ به اوج رسيد(۱۵۳۷ مقاله) و پس از آن دچار افت اندكي شد، هر چند كه از سال ۲۰۰۰ توليد آن در حد ساليانه حدود ۱۳۰۰ متوقف مانده است.
به همين شكل ساينس واچ كشورهاي داراي توليد اندك علمي را در اين بررسي گنجانده، كشورهايي مانند سودان، يمن و ليبي. در ميان اين سه كشور سودان وضعيت بهتري از بقيه دارد و توليد آن در سالهاي مياني دهه ۱۹۸۰ حدود ساليانه ۱۵۰ مقاله بوده است، هر چند كه از سال ۱۹۹۹ به بعد از ۱۰۰ مقاله تجاوز نكرده است. ليبي و يمن هنوز روي هم رفته ساليانه ۱۰۰ مقاله توليد نكرده اند كه توسط مؤسسه تامسون آي اس اي ثبت شود.
بنابراين هدف كلي اين مطالعه، بررسي گروهي مقايسه پذير از كشورها (مقايسه پذير از نظر جغرافيا و حضور علمي به هر ميزان) به منظور تعيين موضوعهاي اصلي توليد و تأثيرگذاري آنها بود.
حتي در ميان كشورهاي داراي توليد اندك، روندهاي صعودي قابل توجهي وجود دارد. مثلاً سهم عمان در توليد مقالات و ثبت آن در پايگاه داده هاي تامسون آي اس آي در سال ۱۹۸۱ دقيقاً  صفر بود، اما تا سال ۲۰۰۲، توليد اين كشور به ۲۳۶ مقاله رسيد، پارسال گزارش نشريه نيچر در مورد جهان عرب خاطرنشان كرد كه عمان بودجه تحقيق و پژوهش خود را در خلال سالهاي ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶، بيش از ۸۲ درصد افزايش داد. مطالعه حاضر نشان مي دهد اقداماتي از اين دست ثمر داده است.
اردن هم سهم توليد خود را ظرف۲۰ سال به طور چشمگيري افزايش داده و از ۵۵ مقاله در سال ۱۹۸۱ به ۴۸۵ مقاله در سال ۲۰۰۲ رسيد. در همين مدت نيز سهم سوريه افزايش يافت و از۱۰ به ۱۰۸ مقاله رسيد. لبنان كه سهم آن در سالهاي پاياني دهه۱۹۸۰ و اوايل دهه۱۹۹۰ كمتر از ۱۰۰ مقاله بود، در خلال هر كدام از دو سال گذشته بيش از۳۰۰ مقاله توليد كرده است. در عراق روند معكوسي حاكم بوده است و در نتيجه توليد آن از ۲۰۴ مقاله در سال ۱۹۸۱ به ۷۰ مقاله در سال ۲۰۰۲ رسيد.
همانطور كه نمودار مربوط به نقل قولهاي موجود در سهم هر كشور به ازاي هر مقاله (در تمام زمينه ها در يك رشته دوره هاي همپوشاننده پنج ساله در برابر متوسط جهاني كه ۱ در نظر گرفته شده است) نشان مي دهد اين كشورها هنوز به سطحي نرسيده اند كه در سطح جهاني تأثيرگذار باشند، هر چند كه به نظر مي رسد بيشتر آنها در خلال سالهاي اخير روند صعودي داشته اند. همانطور كه اين نمودار نشان مي دهد سهم تأثيرگذاري نقل قولهاي توليدات عمان افزايش چشمگير مصنوعي داشت، هر چند كه اين رقم در طول مدت ياد شده در حد گوياتري تثبيت مي شود (اين حالتي است كه وقتي كشورها توليد مقالات را افزايش مي دهند، اتفاق مي افتد.)
جدول ديگر نشان دهنده كشورهايي است كه تأثير آنها در زمينه هاي مشخصي در خلال پنج سال گذشته به طور مساعدي قابل مقايسه با ميانگين جهاني است. مثلاً در سالهاي ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ دانشمندان عماني نويسنده اصلي يا يكي از دو نويسنده ۱۱۳ مقاله ثبت شده در تامسون آي اس آي بودند، اما ميزان اثرگذاري اين مقالات حدود ۶۸% ميانگين جهاني بود. بهترين عملكرد در ميان اين كشورها كه دست كم ۱۰۰ مقاله در سال توليد كرده اند.
جدول زمينه نشان دهنده زمينه هاي علمي است كه هر كشور در خلال سالهاي ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ بيشترين توليد را در آن داشته است. مثلاً ايران بيشترين حضور را در شيمي دارد. رشته هاي ديگري كه ايران با درصدهاي نسبتاً بالايي در آن حضور داشت، عبارت بودند از داروشناسي، رياضيات و مهندسي. مصر علاوه بر حضور نسبتاً  بالاي خود در علوم مواد در رشته هايي مانند شيمي، علوم كشاورزي و داروشناسي نيز سهم خوبي دارد و عربستان سعودي با حضور در عرصه مهندسي در خلال پنج سال گذشته، بالاترين درصد حضور خود را در رشته هاي پزشكي، باليني، داروشناسي و علوم كامپيوتر ثبت كرده است.
جدول زمينه

درصد مقالات ۱۹۹۸ تا۲۰۰۲ زمينه كشور ۷۸ صدم درصد ۱۰۶۷ علوم مواد مصر ۴۴ صدم درصد ۲۱۹۹ شيمي ايران ۳ صدم درصد ۷۹ مهندسي عراق ۱۷ صدم درصد ۴۵۵ مهندسي اردن ۷ صدم درصد ۵۷۲ پزشكي باليني لبنان ۸ صدم درصد ۶۹ علوم كشاورزي عمان ۴۶ صدم درصد ۱۲۲۱ مهندسي عربستان سعودي ۱۱ صدم درصد ۹۲ علوم كشاورزي سوريه ۸ صدم درصد ۷۱ محيط زيست امارات متحده عربي

جدول فوق نشان دهنده سهم حضور هر كشور خاورميانه در رشته هاي برتر آن است كه بر مبناي شماره مقالاتي كه در سالهاي ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ توسط تامسون آي  اس آي در هر رشته ثبت شده، تدوين شده است.

جدول تأثير گذاري

كشور رشته مصر علوم كشاورزي عربستان سعودي زيست شناسي و بيوشيمي عمان شيمي مصر محيط زيست مصر علوم زمين شناسي مصر علوم مواد عربستان سعودي رياضيات

كشور رشته مصر ميكروبيولوژي ايران علوم عصب شناسي مصر داروسازي سوريه علوم گياهي و جانوري لبنان فيزيك اردن مهندسي

از ميان كشورهاي خاورميانه كه در سالهاي ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ دست كم ۱۰۰ مقاله در هر كدام از رشته هاي بالا منتشر كردند، شمار نقل قولها به ازاي هر مقاله در اين كشورها در هر رشته  به طور مساعد قابل مقايسه با ميانگين جهاني است.