اشاره:
يكي از عمده ترين مشكلات كشورهاي در حال توسعه رشد چشمگير شهرنشيني است.
ايران يكي از بالاترين آهنگهاي رشد شهر نشيني را در جهان دارد.
اين عامل از يك سو باعث شده است شهرها با انفجار جمعيت و رشد حلبي آبادها روبرو شوند و از سوي ديگر خالي شدن روستاها از نيروي جوان، كشاورزي را با مشكل روبرو كرده است. از اين رو دولت در صدد است تا با اجراي برنامه هايي روستاها را براي سكونت جذاب كند تا روند مهاجرت معكوس شود.
«ايرن» كه يك واحد انساندوستانه سازمان ملل است گزارشي در مورد طرحهاي ايران براي مهاجرت معكوس تهيه كرده است كه متن آن از نظرتان مي گذرد اين گزارش توسط سعيد علوي نائيني به فارسي برگردانده شده است.
رعنا رحماني به عنوان نظافت گر در خانه هاي ثروتمند حومه شمال تهران كار مي كند. او شش روز در هفته، ۸ ساعت در روز، با درآمد ۲۵۰ دلار در ماه براي ثروتمندان غذا درست كرده و خانه آنها را تميز مي كند. وي از هنگامي كه ۱۴ سال پيش از روستاي دورافتاده «خشك» در شمال غرب ايران، به تهران آمد، درآمد خود را تقريباً ۳ برابر كرده است و مي گويد طرح آزمايشي جديد دولت كه قصد دارد مهاجران روستايي را به روستاهاي خود بازگرداند براي وي جذاب نيست. وي به ايرين گفت: «ديگر تقريباً هيچ كس در خشك باقي نمانده است. بيشتر دوستان من رفته اند و آنان كه نرفته اند، فقط منتظر ترك آن هستند.»
رشد شديد شهرنشيني
ايران يكي از بالاترين آهنگ هاي رشد شهرنشيني را در جهان دارد. در سال ۱۹۵۰، حدود ۲۷ درصد جمعيت شهرنشين بودند؛ حالا اين رقم بيش از دو برابر شده و به ۶۵ درصد رسيده است و يك گزارش سازمان ملل متحد پيش بيني مي كند تا سال ۲۰۳۰، اين درصد افزايش يافته و به حدود ۸۰ برسد، كه رقمي بي سابقه براي يك كشور در حال توسعه است.
نتيجه جابه جايي جمعيت، اين است كه شهرها نتوانسته اند خود را با انفجار جمعيت وفق دهند. سازمان هاي غيردولتي مي گويند حلبي آبادها، بيكاري شديد، خدمات عمومي ضعيف و يك اقتصاد راكد نتايج مستقيم شهرنشيني انبوه است.
طرح دولت
طرح دولت، به نام «انگيزه مهاجرت معكوس»، كه قرار است در استان خراسان آغاز شود، يك برنامه ۵ ساله است كه اعتبارات زيادي را به تجديد حيات مناطق روستايي تخصيص مي دهد. با سرمايه گذاري در صنايع محلي، كشاورزي و خدمات عمومي، دولت اميدوار است ايجاد شغل كرده و توليدات كشاورزي را كه از سالهاي ۱۹۶۰ رو به كاهش مداوم داشته است، رونق بخشد.
عباسعلي اورنقي، عضو انجمن اسلامي خراسان، اميدوار است كه اين طرح آزمايشي موفق شود. وي به روزنامه همشهري گفت: «ما بايد در نظر داشته باشيم كه جست وجو براي كار يكي از بزرگترين موضوعات براي بيشتر مهاجران است. ما مي دانيم كه بيشتر روستاييان توانايي كار كشاورزي را دارند، بنابراين سرمايه گذاري در اين زمينه ها يك راه حل است.»
اما براي افرادي چون رحماني، بازگشت به زندگي پيشين، يعني كشاورزي، يك گزينه نيست. وي گفت: «در روستاي من، زمين را كشت مي كرديم و زعفران و زرشك به عمل مي آورديم. اما كار بدني سخت است، بدنهاي ما به آن عادت ندارد، زيرا ما اين طور بار آورده نشده ايم و به اين ترتيب دوام نخواهيم آورد.»
طي چندين دهه، دولت سرگرم پژوهش براي يافتن راههاي جلوگيري از جريان مداوم مهاجران مانند رحماني به شهرهاست. براي اين آخرين طرح، دانشگاه فردوسي مشهد يافته هاي پژوهش مستقل خود را با دولت در مورد مهاجرت روستايي به شهر در ميان مي گذارد.
نياز به مشاغل در مناطق روستايي
دكتر داريوش حيدري بيگوند، رئيس اين طرح پژوهشي در دانشگاه فردوسي (مشهد) به ايرين گفت: «هنگامي كه شما آغاز به ايجاد مشاغل و تسهيلات در روستاها مي كنيد، مهاجرت معكوس كم كم پا مي گيرد. براي ايجاد يا برنامه ريزي سياست مهاجرت معكوس، سرمايه گذاري كليد موفقيت است. با سرمايه گذاري مناسب شما مي توانيد شغل ايجاد كنيد، كه به نوبه خود امكانات و تسهيلات خوب به همراه مي آورد.»
اما بابك دربيگي، يك مشاور ارشد در يك شركت مشاوره اقتصادي و سياسي ايراني مي گويد: ايران كشور مركزيت مداري است، اين موضوع ذهنيت طرفداري از شهرنشيني را به وجود آورده است. سياستهاي صنعتي دولت، به گفته وي، شهرها را مقصدهاي رويايي براي روستاييان ساخته است و هيچ ميزان سرمايه گذاري اين روند را تغيير نخواهد داد.
وي به ايرين گفت: «مهاجرت در ايران تنها به عامل هاي اقتصادي بستگي ندارد بلكه به عواملي ديگر مانند امنيت، ديدگاه هاي اجتماعي و فرهنگي وابسته است. پس از انقلاب اسلامي سال ۱۹۷۹، دولت يك رويكرد تازه به اقتصاد داشت و كشاورزي را در اولويت قرار داد. بنابراين دولت تأكيد خود را بر توسعه روستايي گذاشت و شبكه هاي راه، آبرساني و برق رساني، ايجاد كرد.»
اما مهاجرت ادامه دارد
وي گفت: «بيشتر اين برنامه ها براي مناطق محروم مانند خراسان استفاده شد. با وجود اين، مهاجرت در اين استانها ادامه يافت، كه به معناي اين است كه سرمايه گذاري هاي دولت تضميني براي كاهش فرآيند مهاجرت نيست.»
دربيگي روستاي «نمك» در خراسان را مثال مي زند: اين يك روستاي كوچك و محروم با جمعيتي حدود ۳ هزار نفر در پيش از انقلاب ۱۳۵۷ (۱۹۷۹) بود. دولت به طور زياد و فراوان در تجهيزات و خدمات محلي آنجا سرمايه گذاري كرد تا انگيزه اي براي ماندن روستائيان شود.اما برق، شبكه هاي آبرساني و مدارس جديد براي جلوگيري از مهاجرت نمكيان كافي نبود.
طبق گفته دربيگي، در واقع شمار افرادي كه روستا را ترك كردند بيشتر شد. با اين كه نرخ رشد جمعيت مناطق روستايي به سرعت افزايش مي يابد و با آهنگي بالاتر از مناطق شهري است، اكنون جمعيت روستاي نمك زير ۵۰۰ نفر است. اين موضوع براي دوربيكي دليل كافي است كه هيچ ميزاني از سرمايه گذاري در مناطق روستايي قادر نيست از مهاجرت جلوگيري كند. در ضمن، بيشتر كارشناسان توافق دارند كه بدون كمك بخش خصوصي اين طرح موفق نخواهد بود.
در خشك هيچ دكان و مغازه اي نيست. اگر رحماني مي خواست پياز بخرد، بايد اتوبوس روزانه به نزديك ترين شهر يعني قائن را سوار شود و دو ساعت در راه باشد.
در اين روستا تنها يك مدرسه هست، با يك كلاس و چون دبستان است، دو دختر نوجوان رحماني مي بايست سفر طولاني به قائن را در پيش گيرند. رحماني گفت: «ما خيلي دوست داريم بتوانيم به روستاي خود برگرديم، اما راستش نمي توانيم؛ هيچ كاري، هيچ دكاني و هيچ پولي نيست و تمام چشمه ها خشك شده است.» تهران، آلوده است و من نگران بچه ها هستم، اينجا خطرناك است، مانند روستاي ما نيست. اما حداقل مي توانم در اينجا به عنوان يك نظافت چي كار كنم، در آنجا حتي نمي توانم كار كنم.»
پژوهش حيدري بيگوند نشان مي دهد كه طرح مهاجرت معكوس كارساز است. اگر اين طرح در خراسان موفق باشد- كه بزرگترين استان ايران است- دولت مصمم است آن را در سراسر كشور اجرا كند.
حيدري بيگوند به ايرين گفت: «وقتي روستاييان كه در شهرهاي بزرگ سكني گزيده اند متوجه شوند كه مي توانند در زادگاه شان كار كنند، از مراقبت هاي پزشكي و آموزش و خدمات رفاهي بهره مند خواهند شد، از آلودگي، سر و صدا و مسائل تبهكاري و مواد مخدر شهر دوري جسته و آغاز به مهاجرت خواهند كرد. اگر دولت به طور شايسته در روستاها سرمايه گذاري كند، موفقيت صد در صد خواهد بود.» اما رحماني مخالف است: «هرگز اين اتفاق نخواهد افتاد، برخي روستائيان هرگز برنخواهند گشت. آنان فعلاً زندگي شان در شهر است و اينجا خانه و كاشانه آنهاست.»
