Hamshahri Newspaper

آيت الله محمدعلي تسخيري
دبير كل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي
بخشي نگري در اجراي شريعت، قشري گري در فهم شريعت، گسست از علماء، انديشمندان و روند اجتهاد اصيل، شيفتگي و پذيرش برخي ديدگاه هاي غربي به نام نوانديشي اسلامي، گرايش به خشونت و تروريسم، دگماتيسم سازماني و مصلحت گرايي تشكيلاتي و نوميدي و كاهلي ازجمله آفات خيزش اسلامي بودند كه در بخش نخست مقاله حاضر معرفي شدند. اينك بخش پاياني اين مقاله از نظرتان مي گذرد.
۸- گرايش به اصلاحات فرعي و بي توجهي به تغييرات بنيادي
مي دانيم چنانچه به مسايل فرعي- نه در چارچوب كلي و به عنوان جزئي از يك كل - نگريسته شود، تبديل به شيوه هاي گمراه كننده اي مي گردند و اي بسا، مقامات اشغالگر نيز به تداوم اين روند ياري مي رسانند تا مگر نوعي رضايت مردمي را براي خود كسب كنند؛ وقتي مسايل اصلي و محوري، به فراموشي سپرده شود، امت، پويايي و آينده خود را از دست مي دهد.
۹- عدم بهره گيري از امكانات ادبي، هنري و روزآمد امت
حتي مي توان گفت نقش سترگ و بسيج گر عبادات و به ويژه عبادات اجتماعي همچون نماز جمعه و حج مي تواند در عرصه هاي پرورش بنيادهاي انسان مسلمان كه كرنش در برابر جز خدا و زندگي در دنيايي كه خشنودي خداوند را همراه ندارد نفي مي كند، ناديده گرفته شده است.
دو پژوهشگر گرانقدر يعني استاد «السرياني» و «ميرزا» درباره تأثير حج بر استقلال اندونزي خاطرنشان ساخته اند كه مقامات هلندي كه اين كشور اسلامي را از سال ۱۶۴۱ تا ۱۹۴۵ ميلادي، به استعمار خود در آورده بودند متوجه گرديدند كه پس از هر مراسم حج، شورش هاي قدرتمندي صورت مي گيرد. به رغم اين كه اين دو نويسنده علت اين امر را به تماس حاجيان با برادران جاوه اي خود نسبت داده اند (۹) به نظر ما، نقش مهم تر، متعلق به خود مراسم حج است كه روحيه انقلابي گري را در انسان حج گزار از طريق پيوندي كه با حركت پيامبران يعني بزرگ دگرگونسازان تاريخ و بويژه حضرت ابراهيم عليه السلام و پيامبر اكرم حضرت محمدصلي الله عليه و آله و سلم پيدا مي كنند، به يادگار مي گذراد.
بيم و هراس مقامات اشغالگر فرانسوي از حج مردم الجزاير نيز- كه آنان را واداشت تا آن را منع يا به شدت محدود گردانند- از همين امر سرچشمه گرفته است.(۱۰) در سطح فردي نيز حج پيامدهاي فراوان و بي شماري بر بسياري از حاجيان برجاي مي گذارد.
گروهي كه در جهت تعميق و تعميم خيزش اسلامي و تداوم پويايي آن فعاليت مي كنند هرگز نبايد از پتانسيل هاي موجود اسلام و عرصه هاي گشوده آن، غفلت ورزند بلكه بايد نهايت بهره برداري را از آنها به عمل آورند وگرنه دشمنان خود آنها را مورد سوء استفاده قرار خواهند داد.
۱۰- عدم واقع گرايي و بي توجهي به مرحله بندي
چرا كه روند دگرگوني، نيازمند برنامه ريزي هاي فكري و مراحل عملي معيني است و نبايد بيش از اندازه خوشبين بود و اين مرحله بندي را ناديده گرفت زيرا غالباً منجر به خطاهاي پيايي و برملا شدن كاستي ها و كنار كشيدن گروه هايي مي شود كه ايده هاي خيزش را عميقاً دريافت نكرده اند.(۱۱) و چه بسا برعكس به نوعي جنبش هاي اسلامي برخورد كرده ايم كه غرق در مرحله اي بوده و به بهانه اين كه همچنان در مرحله فكري قرار دارند و نمي توانند دست به اقدام عملي زنند، فرصت هاي فراهم آمده را از دست داده اند.
۱۱- فرقه گرايي
كه آفت خطرناكي است و امت اسلام از آن رنج بسيار كشيده و بر اثر آن خون ها و اشك هاي فراواني جاري شده است؛ اسلام به اقتضاي واقع گرايي، انعطاف پذيري و برنامه ريزي هاي خود براي حفظ جاودانگي احكام و راهبري زندگي، اجازه اجتهاد داده و اجتهادها نيز در پي پيچيدگي زندگي گوناگوني فراواني يافته و در نتيجه مذاهب چندي پيدايش يافته كه در شمار سرمايه هاي اين امت تلقي مي شوند.(۱۲)
ولي پس از آن اين مذاهب، تبديل به فرقه هايي گرديدند و هواهاي نفساني و مصالح و منافع حاكمان ناشايست، باعث درگيري هايي ميان آنها شد و كام شيرين امت از اجتهاد آزاد، تلخ گرديد بدان حد كه برخي را به بستن باب اجتهاد سوق داد. مي دانيم كه خيزش اسلامي، در اصل داراي خاستگاه فرقه اي نبوده و در مسيراسلامي حركت خود را آغاز كرده و ثمرات گرانباري هم داشته است ولي به نظر مي رسد گرايش هايي فرقه اي در برخي عرصه هاي خيزش اسلامي به چشم مي خورد كه تهديدي براي آن است و مي تواند آن را از مسير درست و مطلوب، منحرف گرداند.
۱۲- خود محوري و عدم ارتباط با ديگران
خيزش اسلامي در خلأ حضور ندارد و حركت نمي كند، گرايش هاي ديگري نيز در كنار آن حضور دارند و بايد با آنها ارتباط برقرار كند. به رغم اين كه گرايش ها و جريان هاي لائيك، ناسيوناليستي، سوسياليستي و امثال آنها در دهه هاي گذشته موانع بسياري در برابر خيزش اسلامي ايجاد كرده اند به هرحال امروز نيازمند همزيستي با خيزش هستند؛ خيزش اسلامي نيز بايد باب گفت وگو با آنها را بگشايد و اي بسا اين گفت وگوها، آن را به نوعي سازش و احتمالاً همكاري براي چيره شدن بر عقب ماندگي و پراكندگي مرگبار و نيز مبارزه با دشمن بزرگتر، سوق دهد. حال آن كه در لاك خود فرو رفتن و نفي ديگران، چه بسا نيروهاي مخالف را عليه آن بسيج كند و برنامه هاي آن را با ناكامي مواجه سازد؛ ايجاد پل هاي ارتباطي با جنبش هاي معنوي جهان و جريان هاي نيكوكار مدافع حقوق بشر، محرومان و مستضعفان، مسلماً داراي نتايج ثمربخشي است كه البته اخيراً شاهد كوشش هايي در اين راستا، بوده ايم.(۱۳)
۱۳- گرايش محلي و منطقه اي
مي بينيم كه برخي عناصر خيزش و حركت اسلامي بيشتر به حركت محلي يا منطقه اي گرايش دارند و توجهي به جنبه هاي عام و عمومي ندارند و بيشتر ويژگي هاي جغرافيايي معيني را در نظر مي گيرند و خود را وقف همان محدوده مي كنند و توجهي به حق كشي ها و تجاوزاتي كه در جاهاي ديگر صورت مي گيرد، ندارند و بيشتر به بهانه «الا قربون اولي بالمعروف» [چراغي كه به خانه رواست...] تنها توجه گذرايي به مسايل فراتر از جغرافيايي خود مي كنند و فراموش مي كنند كه پس از گسست از امت و تنها شدن، دشمن به خوبي از عهده آنها برخواهد آمد. گو اين كه چارچوب ها و مرزهاي جغرافيايي نيز خود تبديل به قيد و بند و عواملي براي خدشه وارد آوردن به ديدگاه هاي جهانشمول اسلامي- كه مهم ترين تكيه گاه و ويژگي خيزش اسلامي به شمار مي رود- مي گردند. به دليل ايجاد حساسيت هاي احتمالي نمي خواهيم مثال هايي براي اين موارد ذكر كنيم و به همين اشاره كلي، بسنده مي كنيم.
۱۴- نبود برنامه ريزي هاي راهبردي و آينده نگر
و اين وضعي است كه امت اسلامي و جهان سوم، گرفتار آنند، هيچ آينده نگري وجود ندارد و از انواع بررسي ها و مطالعات آينده نگرانه در آنها خبري نيست. براي آينده قابل پيش بيني نيز نظرگاه و چشم انداز معيني وجود ندارد. روشن است كسي كه بدون نقشه و برنامه راه مي رود به زمين مي خورد و خود را در معرض خطرهاي مرگبار قرار مي دهد و از قديم گفته اند: كسي كه در تاريكي هيزم بشكند، اي بسا بر دست خود تيشه وارد آورد [خود كرده را تدبير نيست.]
مطالعات مربوط به آينده و پژوهش آينده نگرانه، اينك در غرب رشته هاي دانشگاهي معتبري را تشكيل مي دهد و زمينه را براي ديدگاه هاي راهبردي (استراتژيك) فراهم مي آورد. ما برآنيم كه هياهوي «آيات شيطاني» با جلوه ادبي كه داشت و نظريه هاي «برخورد تمدن ها» و «پايان تاريخ» با جلوه تاريخي و انديشه «جنگ هاي پيشگيرانه» كه جنبه نظامي دارد و برخي نشانه هاي «جهاني سازي» و اصطلاحاتي چون «دهكده كوچك جهاني» و «جهان بي مرز»(۱۴) كه همگي در عرصه اقتصادي مطرح شده اند هر كدام پيش از تبديل شدن به واقعيت هاي عيني در روابط بين الملل، در زمان خود همچون فرضيه هايي آكادميك مطرح گشتند و بايد پرسيد خيزش اسلامي در مورد هر كدام از اين معادلات و اصطلاح ها، چه ديدگاه و برخوردي داشته است؟
۱۵- پراكندگي و افترازني
وجود اين پديده را در چارچوب جريان هاي مادي مي توان پذيرفت ولي جريان اسلام مطلقاً چنين عارضه اي را پذيرا نيست چرا كه هدف يكي است و روحيه تسامح و مدارا و پذيرش اجتهادهاي ديگران و برخورد برادرانه و در چارچوب وحدت، هرگز با كارشكني هريك از ما نسبت به برنامه هاي ديگران، همخواني ندارد ولي در كمال تأسف شاهد چنين وضعيتي- كه وجود و هويت خيزش اسلامي را تهديد مي كند و در شمار بدبختي هاي بزرگ است- هستيم.
۱۶- فعاليت اسلامي در اوقات فراغت
بسياري از دست اندركاران را مي بينيم كه تنها اوقات فراغت و بيكاري خود را به فعاليت هاي اسلامي اختصاص مي دهند و وقت اصلي آنها بيشتر صرف كارهاي شخصي و حتي همكاري با نهادهاي سنتي مي شود كه خود، آنها را قبول ندارند و در اين صورت، حركت اسلامي- به تعبير انديشمند فقيد كليم صديقي- تبديل به حركتي حاشيه اي مي گردد(۱۵) حال آن كه موضوع ايجاب مي كند تا خيزش مهم ترين و اصلي ترين بخش كار و فعاليت ما را تشكيل دهد.
چند نكته پاياني
يكم: ممكن است برخي از پديده هايي كه ياد كرديم در دل همديگر جاي داشته باشند، همچنان كه ممكن است شماري از آنها، معلول پديده هاي ديگر باشد ولي برآنيم كه به دليل اهميتي كه دارند شايسته بررسي و برخوردي مستقل هستند.
دوم: مي توان از اين عوارض و آفت ها به عنوان چالش هاي داخلي با همان كاركرد چالش هاي خارجي تعبير كرد؛ در واقع چالش هاي خارجي بر بستري از ضعف ناشي از اين چالش ها، صورت تهديد به خود مي گيرند كه اي بسا برخي از آنها نيز خود معلول چالش هاي خارجي اند. غرب به مدت چندين و چند دهه و به ويژه در دو قرن نوزدهم و بيستم، در جهت تثبيت انواع حالت هاي عقب ماندگي و پراكندگي از جمله عقب ماندگي فرقه اي امت، فعاليت و تلاش داشته است.
سوم: پرداخت به اين آفت ها و عوارض منفي و از آنجا رهنموني خردمندانه خيزش اسلامي، مستلزم اختصاص مبحث ويژه اي در اين زمينه است هرچند عناصر اين مبحث و آنچه بايد انجام شود با توجه به عوارضي كه به عنوان آفت از آن ياد كرديم و در پرتو آنچه گفته شد، بسيار روشن هستند و بدين قرار مي توان آنها را برشمرد:
۱- ضرورت كوشش در تشويق اجراي كامل و تمام عيار شريعت.
۲- لزوم ژرف انديشي در فهم شريعت و اهداف آن و دوري از سطحي نگري.
۳- ضرورت برجسته سازي نقش علما و مراكز علمي و فعال كردن روند اجتهاد آزاد.
۴- هشياري در برابر جريان هاي وارداتي و زنهار باش در برابر شيفتگي نسبت به آنها
۵- توجه به چهره محبت آميز اسلام و نفي تروريسم و خشونت كه البته اين به معناي ستم پذيري و سكوت در برابر اقدامات تروريستي اردوگاه كفر نيست.
۶- نفي ظواهر بت پرستانه در فعاليت هاي انقلابي.
۷- انگيزش اميد در توده هاي مردم.
۸- تأكيد بر اقدامات بنيادي و البته بدون فراموش كردن اصلاحات فردي در اين روستا.
۹- بهره گيري از همه فرصت هاي فراهم آمده
۱۰- برخورد واقع گرايانه يا مسايل
۱۱- نفي فرقه گرايي
۱۲- گشايش پل هاي ارتباطي منطقي با ديگران
۱۳- تقويت اسلام سياسي جهانشمول
۱۴- تكيه بر برنامه ريزي هاي بلندمدت و آينده نگرانه.
و يك سري موارد ديگري كه آنها را به بررسي هاي مفصل تر وامي گذاريم.(۱۶)
چهارم: اي بسا گفته شود: با توجه به اين كه اين مسايل، ارتباطي به سران و سياستمداران ندارد، چرا رهنمودها و توصيه ها، خطاب به آنان ارايه شده است؟ ولي ما برآنيم كه موضوع هرچند غيرمستقيم، به آنها مربوط مي شود چرا كه:
اولاً: زمام بسياري از امور اين امت در دستان آنهاست و مسأله خيزش اسلامي و رهنموني آن نيز بي هيچ ترديدي، مسأله امت است و آنها نمي توانند از اين مسئوليت شانه خالي كنند.
و ثانياً: بسياري از اين توصيه ها، مستقيماً در پيوند با آنهاست به ويژه كه برخي مراكز و مجمع هاي علمي وابسته به سازمان كنفرانس اسلامي نيز مشابه اين توصيه ها را به عمل آورده اند.(۱۷)
و ثالثاً: اين كه آنها مي توانند فضاي مناسب براي ايفاي نقش اساسي از سوي توده ها و نهادهاي مدني آنان را فراهم آورند.

پاورقي ها:
۹- اين سخنراني در سمينار بزرگ حج سال ۱۴۲۴ هجري قمري، ايراد گرديد. ۱۰- مقاله اي از استاد مولود عويمر با موضوع مكه و عوالم آن در انديشه «مالك بن نبي» در سمينار بزرگ حج سال ۱۴۲۴ هجري قمري.۱۱- «ثقافه الدعوه» همان منبع.۱۲- نگاه كنيد به كتاب: قصه الطوائف» (داستان فرقه ها) از استاد انصاري، صفحات ۲۲۰-۱۵۵ . ۱۳- از جمله سمينار گفت وگوي اسلامي- ملي در بيروت، سمينارهاي گفت وگوي مسيحيت و اسلام در بيروت، قاهره، تهران، خارطوم و برخي كشورهاي اسلامي ديگر. ۱۴- اصطلاحها و تعبيرهايي است كه غرب براي همان اهداف، مورد تبليغ قرار داد. ۱۵- در سخنراني در نشست سازمان جوانان اسلامي در رياض سال ۱۹۷۶ م.۱۶- نگاه كنيد به مقالاتي به همين قلم در: مجله «رساله التقريب» شماره هاي ۳۴ و ۳۵ صفحه ۲۲۷؛ «رساله المسلم في حقبه العولمه» صفحه ۵۱۰، «الصحوه الاسلاميه» در كنفرانس هاي گوناگون. ۱۷- از جمله توصيه صادره از سوي پنجمين نشست مجمع فقه اسلامي درباره اجراي احكام اسلام (قطعنامه شماره ۱۰)