علي ياسيني
اشاره: هفتمين دوره از جشنواره نواهاي حماسي در شرايطي برگزار مي شود كه پيشتر مسئولين اجرايي آن از جمله دبير جشنواره مدعي هستند كه جامه اي نو به جشنواره پوشانيده اند. با سابقه اي كه از برگزاري دوره هاي قبلي جشنواره وجود دارد انتظار بر اين بود كه در دوره هفتم تحولات زيادي در بافت اجرايي و تخصصي جشنواره به ويژه موزيك نظامي اعمال شود. اين در حالي است كه بررسي هاي لازم ما را به اين سمت سوق مي دهد كه نه تنها اين تحولات به وقوع نپيوسته بلكه در مباحث ماهيتي نيز عليرغم سپري شدن ۷دوره اجرايي، جشنواره هنوز به كاركردهاي از پيش تعريف شده نزديك نشده است .گزارش صفحه ۱۲ را در همين خصوص پيش رو داريد.
موسيقي دفاع مقدس، اهداف و كاركردها
«براي پيشگيري از فراموشي مقوله دفاع مقدس، همچنين متمايز بودن جنگ ما با ديگر جنگ ها به دليل بار دفاعي آن وظيفه داريم تا فرهنگ دفاع مقدس را احيا كنيم در تمام دنيا هم اين گونه است.»
اين جمله را سيد جواد هاشمي، دبير هفتمين جشنواره موسيقي دفاع مقدس، عنوان مي كند در پاسخ به عواملي كه از او راجع به دلايل برگزاري جشنواره پرسيده ايم.
وي در ادامه افزود: برگزاري اين جشنواره در ساماندهي خود موسيقي دفاع نيز بي اثر نبوده و در مجموع سمفوني هاي بزرگي چون حماسه خرمشهر و سرداران از دل اين جريان به جامعه هنري تقديم شده است.
از ديد هاشمي اگر امروزه موزيسين هاي بزرگ كشور در قبال رخدادي چون برگزاري اين جشنواره دغدغه نشان مي دهند و حتي برخي از آنها چون شهرام ناظري و شاهين فرهت به طور صريح انتقادات خود را وارد مي كنند نشانگر تأثير برگزاري جشنواره و بالاتر از آن توجه به اصل و ماهيت موسيقي دفاع مقدس است.
علي نعمتي، مدير واحد موسيقي بنياد حفظ آثار هم مي گويد: ما وظيفه خود مي دانيم تا با برگزاري اين جشنواره نگذاريم موسيقي دفاع مقدس فراموش شود اما همه جا گفته ايم كه ما متولي موسيقي نيستيم و اين جشنواره با هدف تجليل از خاطرات دفاع مقدس برگزار مي شود. به اذعان ديگر مسئولان بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس نيز، جشنواره نواهاي حماسي براي ترويج فرهنگ دفاع و يادبود ارزش هاي دوران جنگ طرح ريزي شده است. اما پرسش اصلي اينجاست كه با برگزاري ۷ روزه از جشنواره موسيقي دفاع مقدس، اين جشنواره تا چه حد به اهداف و رويكردهاي خود نزديك شده است؟ از جمله اين اهداف تقويت موسيقي نظامي و گروه هاي موسيقي نظامي است. براي دوري جستن از هر پيشداوري پرسش فوق را با امير بكان - معاون ارزشيابي جشنواره- و كامبيز روشن روان- آهنگساز- در ميان گذاشته ايم.
امير بكان بر اين باور است كه حضور گروه هاي موسيقي نظامي در جشنواره كمرنگ بوده و بايد علت اين عدم استقبال توسط بنياد حفظ آثار مورد بررسي قرار گيرد. وي با تأكيد بر لزوم توجيه اين گروه ها از سوي بنياد مي گويد: شايد آهنگسازي وجود ندارد كه براي اين گروه ها آهنگ مورد نظرشان را بسازد يا شايد اين گروه ها در طول سال اجراهاي چنداني ندارند كه حضورشان در اين جشنواره ضعيف به نظر مي رسد.
بكان در حالي اين سخنان را بيان مي كند كه اعتقاد دارد سطح كمي و كيفي گروه هاي موسيقي سنتي و محلي در جشنواره مطلوب بوده است. هرچند كه فردين خلعتبري- عضو هيأت داوران- اين مدعا را رد كرده و وضع كيفي آثار را مطلوب ارزيابي مي كند.
وي مي گويد: در اين جشنواره چيز جديدي توسط گروه ها ارائه نشده و هر آنچه كه در ديگر جشنواره هاي موسيقي به چشم مي خورد در اين جشنواره نيز توسط گروه ها ارائه شده است با اين تفاوت كه گروه هاي مزبور آثار خود را با گرايش موسيقي جنگ ارائه كرده اند و اين كفايت نمي كند.
براي پي بردن به اينكه وضع گروه هاي نظامي در جشنواره چگونه است؟ كافي است بدانيم كه در مجموع ۴ گروه نظامي به جشنواره هفتم راه يافته اند و اخبار دريافتي نيز حاكي از آن است كه ۲ گروه در مراحل پاياني از شركت در جشنواره اعلام انصراف كرده اند .كامبيز روشن روان نيز با تأكيد بر غفلت از موزيك نظامي در سال هاي گذشته اميدوار است تا در طول جشنواره اين مسأله بررسي و راهكارهاي لازم ارائه شود.
وي مي گويد تربيت نيروي متخصص موسيقي نظامي طي سال هاي گذشته به خوبي انجام نشده است و به اعتقاد من بايد در زمان برگزاري جشنواره و پس از آن روي گروه هاي نظامي و مشكلات آن تأكيد شود و با برنامه ريزي هاي لازم هم كه بايد در دستور كار اركسترهاي نظامي قرار گيرد اميد به آن داريم كه اجراي اين اركسترها هر ساله از رشد كيفي خوبي برخوردار باشد.
نگاهي به بخش هاي جشنواره
در هفتمين جشنواره نواهاي حماسي بالغ بر ۸۷ گروه در بخش هاي سرود، نوحه و موسيقي دفاع مقدس حضور داشته و توسط هيأت داوران مورد ارزيابي قرار گرفتند. البته به غير از انتخاب گروه هاي برتر، پيش بيني شده تا از نوحه خوانان برجسته اي چون صادق آهنگران، غلام كويتي پور و... تجليل به عمل آيد.
به گفته علي نعمتي آثار برگزيده اي كه از سال ۷۵ تا ۸۲ در زمينه سرود و موسيقي توليد شده اند مورد ارزيابي قرار گرفته و آثار شاخص از ميان آنها انتخاب خواهد شد. قائم مقام جشنواره هفتم در پاسخ به اينكه ملاك گزينش گروه ها و آثار در بخش هاي مختلف چه بوده است؟ گفت: ما در انتخاب گروه ها دستور العمل هاي خاص خود را داشتيم به عنوان نمونه تعداد گروه هاي نظامي حتماً بايد ميان ۲۵ تا ۴۵ نفر باشد .ما تعدادي قطعات را براي اين گروه ها فرستاديم تا تمرين كنند آنها هم تعدادي قطعه داشتند كه براي ارزيابي به دبيرخانه جشنواره ارسال كردند. گروه هاي سنتي و محلي هم دستور العمل هاي خاص خود را داشتند. برگزاري بخش سرود- ۲۳ و ۲۴ ارديبهشت- در تهران نشان داد كه در صورت توجه به اين بخش مي توان به بهبود وضعيت سرود در كشور اميدوار شد. در گفت وگويي كه با معاون هنري بنياد حفظ آثار در حاشيه اين اجرا داشتيم، جواد جباري وضعيت نامطلوب فعلي سرود را حاصل بي توجهي به اين حوزه دانست. او گفت كه سرود ما از پتانسيل بالايي برخوردار بوده و در صورت برنامه ريزي قادر خواهيم بود به اين حوزه سامان دهيم. جباري همچنين در خصوص سخنان هاشمي كه عدم حضور خواهران در جشنواره را به منزله يك ايراد تعبير كرده بود گفت كه آنها ترجيح مي دهند اين بخش از سوي ديگر ارگان ها و فستيوال ها پيگيري شود.
آثار توليدي
بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس غير از تعدادي آثار عادي تاكنون چهار سمفوني را در خصوص جنگ توليد و روانه بازار كرده است اين سمفوني ها عبارتند از اروند رود و سرداران- دكتر سعيد شريفيان-، حماسه خرمشهر- مجيد انتظامي- و فلك الافلاك- روشن روان- تأملي بر كارنامه هنري شريفيان، انتظامي و روشن روان نشان از جايگاه بالاي اين آهنگسازان در موسيقي كشور دارد اما بايد توجه داشت كه توان آهنگسازي ايران محدود به اين سه تن نيست .از سوي ديگر گذشت زمان و خلق آثار توسط هنرمنداني كه خود جنگ را از نزديك نديده و با احساسات و لايه هاي دروني آن از نزديك آشنا نيستند مي تواند منجر به توليد آثاري شود كه موفق به نمايان ساختن اين لايه ها نشده و مخاطب را تا حدي از فضا دور سازند شايد از همين رو باشد كه حسام الدين سراج معتقد است كه خلق آثار هنري در حوزه موسيقي دوران جنگ بايد با زمان آن مطابقت داشته باشد.
به گفته سراج آنچه را كه يك شهيد حس مي كند ديدني نيست بلكه لمس كردني است و توجه به همين مفاهيم است كه باعث خلق آثار ماندگار مي شود. موزيسيني هم كه در خصوص موسيقي اين دوران كار مي كند اگر به اين مفاهيم نرسد نمي تواند آثار ماندگاري را خلق كند.
امين الله رشيدي هم مي گويد: نمي توان با توجه به خاص بودن دوران جنگ سفارش ساخت آثار موسيقي دفاع مقدس را به هر كسي ارائه داد چون توليدات اين دوره بايد خاص باشند. توليد آثار بزرگ و فاخر به ويژه از زبان بين المللي و سمفونيك درباره دفاع مقدس نكته بارزي است كه اكثر موسيقيدانان آن را مطرح مي كنند كه البته در اين راه با كاستي هاي زيادي مواجه بوده و هستيم.
از يك منظر ديگر گذشت زمان مي تواند غبار فراموشي را بر روي نوحه ها و ملودي هاي زمان جنگ كه ورد زبان جامعه در زمان جنگ بود بكشد. لذا مسئولين بنياد در كنار ضبط و حفظ نوحه هاي زمان جنگ بايد اين نوحه ها و ملودي ها را به آثار سمفونيك تبديل كنند .صادق آهنگران در اين زمينه مي گويد: هرچند كه موسيقي سمفونيك در ايران چندان شناخته شده نيست اما توليد آثاري چون فلك الافلاك و حماسه خرمشهر نشان داد كه توان زيادي در ملودي ها و اشعار حماسي ما براي تبديل شدن به سمفوني وجود دارد. وي افزود: نگراني ما بر اين است كه در صورت تبديل كليه نوحه ها و اشعار حماسي به سمفونيك، اصل اين آثار از بين برود، لذا در كنار تبديل نوحه ها به آثار سمفونيك اصل اشعار و ملودي هاي حماسي نيز بايد انتشار يابند.
البته مسئولين بنياد نيز قول داده اند كه نوحه ها و آثار برگزيده اين بخش را پس از جشنواره به صورت كاست و CD ارائه خواهند كرد.
ارزيابي هنرمندان
مواجهه با موسيقي دفاع مقدس از آنجايي كه اين مقوله با برهه حساسي از تاريخ معاصر ما پيوند خورده است، از منظر هنر و تحليل جريانات هنري اهميت مضاعفي به خود مي گيرد هر چند كه در يك نگاه كلي و از برايند آنچه كه در روزهاي گذشته از بيانات هنرمندان شاهد بوديم به نوعي مي توان دغدغه هاي آنها را كه خواهان توجه بيشتر و تخصصي تر به موسيقي دفاع مقدس هستند، احساس كرد حتي كار تا جايي پيش مي رود كه لوريس چكناواريان هم با پيش شرط حمايت نهادهاي دولتي براي ساخت يك اثر بزرگ سمفونيك جنگ اعلام آمادگي مي كند.
او با تأكيد بر نگارش آثار جنگ توسط آهنگسازان بزرگ كشوري مي گويد: آهنگسازاني كه قصد نگارش آثار جنگي را دارند بايد بتوانند احساسي را كه در زمان جنگ بوده بيان كنند در غير اين صورت آثار آنها موفقيتي دربرنخواهد داشت.
شاهين فرهت نيز از مسئولين هنري و بنياد حفظ آثار پرسش مي كند كه چرا آنها به آهنگسازان برجسته سفارش آثار بزرگ موسيقي دفاع مقدس را نمي دهند؟ از منظر فرهت دفاع مقدس امري ملي بوده كه با هويت و جامعه ايراني پيوندي ناگسستني دارد پس حق هنرمندان نيز هست كه اين واقعه را از زبان هنر آن هم نوع فاخر و ارزشمند آن بيان كنند.
داريوش پيرنياكان هم اذعان مي دارد: ملودي ها و نوحه هاي زمان جنگ از چنان غنايي برخوردار هستند كه مي توان اين آثار را با بهترين وجه ممكن به آثار بزرگ قابل ارائه در هر نقطه از جهان تبديل كرد.
رهبر اركستر ملي هم تأكيد كرد كه ملودي هاي دفاع مقدس توان تبديل شدن به آثار بزرگ را دارند اما بايد بر روي اين آثار مقايسه تطبيقي صورت گرفته و بهترين آنها براي تبديل به آثار بزرگ انتخاب شوند.
فخر الديني وجود كاستي ها در اين حوزه را رد نمي كند ولي مشكل اصلي را در نگاه تفنني به موسيقي مي داند كه اين نگاه مشكلاتي را براي همه زيرشاخه هاي موسيقي به وجود آورده است.جلال ذوالفنون هم مي گويد كه موسيقي سنتي ايران از خميرمايه خوبي براي خلق آثار بزرگ جنگ برخوردار است.وي مي گويد: توليد اثري مثل «اي ايران» در مايه دشتي كه توسط روح الله خالقي صورت گرفت گواهي بر غناي موسيقي ايران است. ذوالفنون هم در ريشه يابي معضل با پيرنياكان موافق است چرا كه پويايي تمامي ابعاد موسيقي را مستلزم توجه جدي به موسيقي مي داند كه در زمان صلح به آن اهميت داده نمي شود چه رسد به اينكه آثاري مربوط به دوران دفاع مقدس مورد حمايت قرار گيرند. با اين انتقادات مطرح شده مي ماند پاسخ به اين انتقادات در سال پاسخگويي.
علي نعمتي، مدير موسيقي بنياد حفظ آثار و نشر ارزش هاي دفاع مقدس در واكنش به اين انتقادات به توليد چهار سمفوني بزرگ موسيقي جنگ اشاره مي كند.
وي مي افزايد: مگر شريفيان، روشن روان و انتظامي جزو آهنگسازان بزرگ كشور نيستند؟
نعمتي مي گويد: با اين حال دست تمامي هنرمنداني را كه به خلق آثار موسيقي دفاع مقدس روي آورند مي بوسيم و از تمامي آنها حمايت مي كنيم. هيچ گونه كوتاهي هم در اين زمينه نكرده ايم .به هر حال از مجموع آنچه كه در بالا به آن اشاره شد مي توان به اين نكته رسيد كه برگزاري جشنواره هايي چون موسيقي دفاع مقدس نياز به نگاه تخصصي تر و برنامه ريزي منسجم تر كه با واقعيت هاي روز تطبيق داشته باشد، دارد. در ابتداي امر هم بهتر است بدانيم جايگاه موسيقي ما كجاست كه اگر به اين پرسش جواب اساسي داده شود بسياري از مسايل اين حوزه براي ما روشن خواهد شد.
