Hamshahri Newspaper

مجتبي توانگر
اشاره: اكثر كارشناسان معتقدند پيش بيني هاي انجام شده در خصوص عرضه و تقاضاي انرژي خطا پذيري بالاي اين پيش بيني ها را در پي دارد و متأسفانه استناد كشورهاي توليد كننده به اين پيش بيني ها موجب بروز مشكلاتي در برنامه ريزي هاي اقتصادي آنها شده است.
پيرامون كيفيت اين پيش بيني ها و آثار مخرب آن بر كشورهاي توليد كننده با محمد مزرعتي به گفت وگو نشسته ايم. محمد مزرعتي داراي دكترا در رشته اقتصاد سنجي و منابع پايان پذير انرژي است. وي در انجمن بين المللي اقتصاد انرژي، انجمن اقتصاد انرژي ايران و شوراي جهاني انرژي عضويت دارد.
* در حال حاضر وضعيت پيش بيني عرضه و تقاضاي انرژي در سطح جهان چگونه است؟
- پيش بيني عرضه و تقاضاي جهاني انرژي گرچه امري دشوار و غيرمطمئن است اما توسط سازمانهاي مختلف همچون اوپك، شوراي جهاني انرژي، اداره اطلاعات انرژي آمريكا و آژانس بين المللي انرژي و نيز برخي از مؤسسات معتبر جهاني همچون IIASA، صورت مي پذيرد. بررسي متوالي پيش بيني سازمان ها و نهادهاي مختلف نشان مي دهد كه هر يك از آنها ضمن اينكه درصدد دقيق تر كردن پيش بيني ها مي باشند اما به طور ضمني اهداف خاصي را جهت القا به بخشي از سياستگذاران انرژي، دنبال مي نمايند. بررسي دقيق تر پيش بيني ها خصوصاً با تعميق در شيوه هاي تخمين و فروض مورد استفاده در پيش بيني حكايت از ناسازگاريهاي متعدد در بين فروض و نيز در تبيين و تدوين روابط دارد. به علاوه ناسازگاريهاي ديگر مربوط به خروجيهاي مدل بوده كه عدم انطباق آنها با واقعيت هاي علمي و فني ثابت را نشان مي دهد.
* اين ناسازگاري از كجا نشأت مي گيرد؟
- از آنجا نشأت مي گيرد كه تقاضاي نفت به عنوان مقدار لازم براي عرضه نفت لحاظ مي شود و اين ميزان به كشورهاي مختلف براساس سهم هاي توليد فعلي اين كشورها و يا معيارهاي ساده ديگر منتسب مي گردد. در همين جاست كه پيش بيني هاي بخش عرضه داراي عدم تطابق با حقايق فني مي گردند. تخمين بيش از حد پتانسيل عرضه نشأت گرفته از اين شيوه پيش بيني است و به همين دليل ظرفيت هاي توليدي پيشنهادي براي عربستان براي سال ۲۰۲۰ بيش از ۲۵ ميليون بشكه در روز در نظر گرفته شده كه هيچ گاه فني و مهندسي مخازن آن را تأييد نمي كند.شناسايي نقاط قوت و ضعف پيش بيني هاي بلند مدت مي تواند نقش بزرگي را در جلوگيري از القاء ديدگاههاي غلط ايفا نمايد. در صورتي كه پيش بيني ها در مقايسه با يكديگر مورد توجه نبوده و به صورت منتقدانه و احتياطي مورد استفاده قرار نگيرند چه بسا بتوانند ديدگاه سياستگذاران انرژي كشورهاي توليد كننده انرژي را تحت تأثير منفي خود قرار دهند.
از طرف ديگر در بعد برآوردهاي فني عرضه انرژي و خصوصاً نفت نيز ديدگاههاي كاملاً متفاوت و معتنابهي وجود دارد كه مطالعه و مقايسه آنها مي تواند رهنمودهاي مناسبي را در اتخاذ تصميم هاي سياستي ارائه نمايد. برخي از كارشناسان فني نفتي اعتقاد دارند كه حداكثر توليد نفت در مناطق غيراوپك طي شده و اكنون بخش نزولي توليد آغاز شده و همين روند براي اوپك از سال ۲۰۱۵ آغاز خواهد شد. اين در حالي است كه ديگر محققان به پيشرفت تكنولوژيكي و كشف ذخاير جديد و افزايش ضريب بازيافت اشاره مي كنند و اعتقاد دارند كه زمان زيادي براي رسيدن به حداكثر توليد نفت در جهان باقي مانده است.
*بر همين اساس است كه عده اي نزولي شدن توليد را در كشورهاي عضو اوپك و كشورهاي غيرعضو، دليلي بر انحلال اوپك ذكر مي كنند.
- بله، عده اي از محققان با قبول نزولي شدن توليد در سطح اوپك و غيراوپك به سناريو سازي در خصوص انحلال اوپك و اثر آن بر عرضه نفت و تحولات بازار نفت و قيمت هاي نفت و ديگر انرژي هاي اوليه مي پردازند. برخي از ديدگاهها انحلال اوپك را لطمه شديدي بر قيمت ها و باعث عرضه مازاد جهاني نفت و افزايش سرعت تخليه منابع نفت مي دانند در حالي كه عده اي ديگر اثر انحلال اوپك را يك اثر كوتاه مدتي تلقي نموده و معتقدند كه كاهش قيمت نفت باعث تعديل توسعه ظرفيت ها و ايجاد تعادل در بازار مي شود. به هر جهت وجود اوپك و يا عدم وجود آن طي دهه هاي آتي مي تواند نقش مهمي در عرضه و تقاضاي نفت ايجاد نمايد.
*در حال حاضر چه سازمانهايي در عرصه بين المللي به پيش بيني عرضه و تقاضاي انرژي مي پردازند و پيش بيني اين سازمانها به چه مقدار مورد استفاده كارشناسان قرار مي گيرد؟
- سازمان هايي كه پيش بيني بلند مدت انرژي را به دست مي دهند متعدد مي باشند. هر يك از اين سازمانها ديدگاههاي خاص خود را بر چشم اندازها حاكم مي نمايند. بسته به اينكه اين سازمان يا نهاد در كشور مصرف كننده و يا توليد كننده انرژي قرار داشته باشد، ديدگاه خاصي تعقيب مي گردد.
اداره اطلاعات انرژي آمريكا، يكي از ارائه كنندگان چشم اندازهاي بلند مدت انرژي است و اين چشم اندازها را بدون هيچ محدوديتي در اختيار محققين و سياستگذاران انرژي در سراسر جهان قرار مي دهد. اين پيش بيني ها تحت عنوان چشم اندازهاي بين المللي انرژي، هر ساله به صورت الكترونيكي و چاپي ارائه مي شوند. به دليل گسترده بودن اطلاعات ارائه شده و نظم ساليانه توليد پيش بيني ها و نيز دسترسي آسان آن، تقريباً اكثر محققان انرژي جهان از پيش بيني هاي آنها استفاده مي نمايند، بدون اينكه از دقت و يا جهت دهي خاص آن مطلع باشند. همچنين اين پيش بيني ها كه براي مناطق مختلف جهان ارائه مي شود بدون بررسي مدل هاي به كار گرفته، فروض مورد استفاده، كيفيت داده ها و... مورد استفاده قرار مي گيرند. انجمن بين المللي اقتصاد انرژي به عنوان يك انجمن غيردولتي كه مقر آن در آمريكاست هر ساله در يكي از كشورهاي عضو سمينار بين المللي در خصوص مسايل انرژي برگزار مي نمايد. بررسي مقالات ارائه شده نشان مي دهد كه درصد نسبتاً بالايي از مقالات يا مبتني بر يافته هاي گزارشهاي اداره اطلاعات انرژي وزارت انرژي آمريكا است و يا از گزارشهاي آنها بهره زيادي گرفته است. در كنفرانس سال هاي ۲۰۰۰، ۲۰۰۱، ۲۰۰۲ كه به ترتيب در كشورهاي استراليا، آمريكا و كانادا برگزار گرديده بيش از ۲۰ درصد مقالات از گزارشات اداره اطلاعات انرژي آمريكا استفاده نموده اند. بنابراين تأثيرگذاري اداره اطلاعات انرژي آمريكا به جريان هاي فكري انرژي در جهان بسيار زياد مي باشد. آژانس بين المللي انرژي از جمله ديگر سازمان هايي است كه پيش بيني هاي بلندمدت انرژي را به دست مي دهد. گزارشات ساليانه اين نهاد تحت عنوان «چشم انداز جهاني انرژي» ارائه مي شود. اين نهاد نيز از طرف تقاضاكنندگان انرژي ايجاد گرديده و اين مطالعات و چشم اندازها به نوعي ديدگاه آتي تقاضا كنندگان را منعكس مي سازد. گرچه گزارشهاي چشم اندازها به صورت ساليانه توسط اين نهاد عرضه مي شود. اما ساختار مدل ها و نحوه پيش بيني ها در دسترس عموم نمي باشد.
* نقش اوپك هم ظاهراً در ميان سازمان هاي پيش بيني كننده انرژي قابل توجه است؟
- بله، سازمان كشورهاي صادركننده نفت- اوپك- نيز ساليانه چشم اندازهاي انرژي را بر اساس سناريوهاي مختلف مدل OWEM ارائه مي نمايد كه مخفف Open World Energy Model مي باشد. اين چشم اندازها تحت عنوان چشم انداز نفت و انرژي تا ۲۰۲۰ «گزارش سناريوهاي OWEM» هر ساله ارائه مي شوند.
* OWEM چه مدلي است كه مورد استفاده اوپك قرار مي گيرد؟
- اين مدل، يك مدل اقتصاد سنجي است و در نوع خود يك مدل بزرگ و تفصيلي تلقي مي شود. چشم اندازهاي ارائه شده توسط اوپك تنها چشم انداز بلندمدت انرژي است كه از طرف نمايندگان عرضه كنندگان جهاني انرژي ارائه مي شود و تا حدودي ديدگاه هاي توليدكنندگان و صادركنندگان نفت را ارائه مي نمايد.
* با توجه به مطالبي كه گفتيد، اين سؤال مطرح مي شود كه در صورت تداوم ارائه پيش بيني هاي بيش از حد غير واقعي، آيا اعتبار پيش بيني هاي مثلاً اداره اطلاعات انرژي آمريكا، خدشه دار نمي شود و مورد سؤال قرار نمي گيرد؟
- ما بايستي واقعيت ها را مورد اشاره و توجه قرار دهيم. اكنون سال هاست كه پيش بيني هاي بلندمدت توسط اداره اطلاعات انرژي آمريكا ارائه مي گردد و مقدار تقاضا بيش از حد تخمين زده شده است، اما پيش بيني هاي اين سازمان همچنان مورد استفاده محققين و سياست گذاران انرژي در سمت عرضه كنندگان و تقاضاكنندگان انرژي قرار مي گيرد. اين امر مبتني بر اين واقعيت است كه اكثر محققين و يا سياستگذاران انرژي قادر به توسعه يك مدل بزرگ نبوده و يا اين كه در اين خصوص اقدامي صورت نداده اند، محققين عمدتاً براي بخشي از تحليل هاي خود به اين پيش بيني ها اشاره مي نمايند و گاهي براي اطمينان، چند پيش بيني را مقايسه و حد وسطي را براي تحليل هاي خود برمي گزينند. به ندرت تلاشي براي شناسايي ميزان صحت اين پيش بيني ها صورت گرفته است.
* به صورت مستند اگر بخواهيد با آمار و ارقام در خصوص پيش بيني بيش از حد آژانس بين المللي انرژي و يا اداره اطلاعات انرژي آمريكا سخن بگوييد، آيا چيزي براي ارائه داريد؟
- حتما؛ با توجه به گزارشات آژانس بين المللي انرژي، طي دوره ۱۹۹۸- ۱۹۹۳ كه در آنها ميزان تقاضا براي نفت خام در سال ۲۰۰۰ پيش بيني شده اعتبار پيش بيني هاي اين سازمان را مي توان مورد بررسي قرار داد. در سال ۱۹۹۳، آژانس بين المللي انرژي، ميزان تقاضاي جهاني نفت در سال ۲۰۰۰ را ۸/۱ ميليون بشكه در روز بيشتر از ميزان واقعي آن يعني ۷۶ ميليون بشكه در روز برآورد نموده است. ميزان انحراف در گزارش سال ۱۹۹۶ حدود ۸/۲ ميليون بشكه در روز است. در سالهاي ديگر نيز اين سازمان تقاضاي نفت جهان در سال ۲۰۰۰ را بيش از حد برآورد كرده است.
* اداره اطلاعات انرژي آمريكا چطور؟
- گزارشهاي اداره اطلاعات انرژي آمريكا طي دوره ۱۹۹۹-۱۹۹۵ حاكي از آن است كه ميزان تقاضاي نفت خام براي سال ۲۰۰۰ بيش از ميزان واقعي برآورد شده است. اداره اطلاعات انرژي آمريكا در گزارش سال ۱۹۹۷ خود ميزان تقاضاي نفت در سال ۲۰۰۰ را حدود ۴/۲ ميليون بشكه در روز بيشتر از ميزان واقعي برآورد كرد و در سال ۱۹۹۹ كه تنها پيش بيني تا سال ۲۰۰۰ يك دوره سه ساله وجود داشت، ميزان انحراف پيش بيني از مقدار تقاضا حدود ۷/۱ ميليون بشكه در روز بود. بنابر اين مي توان گفت كه اين سازمانها در برآوردهاي خود انحراف زيادي داشته اند و اين انحراف ها تنها در يك جهت حركت كرده و هميشه ميزان برآورد شده بيش از مقدار واقعي بوده است.[واين اقدامي سياسي ازطرف آمريكا است كه بطورغيرمستقيم باعث مي شود كشورهاي توليد كننده نفت هرساله توليد خود راافزايش دهند].
* به عنوان بحث پاياني، يكي از مباحث جدي در بين كارشناسان مسائل نفتي، ميزان ذخاير نفت كشور است، مي خواستم نظر جنابعالي را بدانم.
- ذخاير رسمي اعلام شده در جهان در بسياري از موارد محل تشكيك مهندسان مخزن و زمين شناسان نفتي قرار گرفته است. ادعا مي شود كه بدون اكتشافات جديد، صرفاً سطح ذخاير افزايش داده شده است. اين امر بيشتر براي كشورهاي اوپك بيان مي شود. بسياري از محققين معتقدند كه افزايش ذخاير اوپك در اواسط دهه ۱۹۸۰ كه بدون اكتشافات جديد صورت گرفت صرفاً به خاطر به دست آوردن سهم بيشتر در سيستم سهميه بندي بود كه قرار بود بر اساس سطح ذخاير هر كشور صورت پذيرد. به عنوان مثال محققين مختلف همچون آقاي فشاركي و آقاي مهندس سعيدي معتقدند كه افزايش سطح ذخاير كشورهاي اوپك در دهه ۸۰ كاملاً صوري بوده و مطالعات مهندسي آنها راتأييد نمي كند. به عنوان مثال در حالي كه سطح ذخاير اثبات شده ايران به صورت رسمي در سطح ۹۰ تا ۱۳۰ ميليارد بشكه اعلان مي شود، اما مثلاً آقاي مهندس سعيدي آن را تنها ۳۷ ميليارد بشكه برآورد مي نمايد. به اين نكته توجه كنيد كه ذخاير نفت كه به راحتي در تمامي متون نفتي مورد استفاده قرار مي گيرد، معاني متعددي را به همراه دارد. اين ممكن است به معناي مجموع توليد نفت از مخزن تا پايان عمر مخزن باشد- آنچه كه حد نهايت توليد مخزن مي نامند-ممكن است اين كلمه (ذخاير نفت) اشاره به مقدار اثبات شده داشته باشد كه بدين معني است كه درجه بالايي از اطمينان در آن وجود دارد، يا اينكه ممكن است اشاره به مقدار مورد انتظار از ميدان نفت در طول دوره توليدش داشته باشد، اين مقدار اصطلاحاً مقدار ميانگين نيز ناميده مي شود؛ به همين ترتيب توليد نفت، به صورت غير دقيقي مورد استفاده قرار مي گيرد. در حالي كه اكنون توليد نفت خام مرسوم حدود ۶۵ ميليون بشكه در روز است اما توليد تمامي سيال توليد شده- شامل ميعانات و مايعات- حدود ۷۵ ميليون بشكه در روز است. برخي از كشورها در مجموع ذخاير خود مايعات و ميعانات را شامل نمي كنند ولي در برخي از ديگر كشورها اين ارقام در ذخاير لحاظ شده اند. بنابر اين تمامي اين مسائل موجب غيردقيق و غيرمطمئن شدن آمار نفت در بخش عرضه مي شود كه در جاي خود تحليل ها و پيش بيني هاي حاصل را نيز دچار تزلزل مي نمايد.