علي ابراهيمي
توجه به صادرات غيرنفتي از جمله راهكارهاي مدنظر براي كاهش اتكاء اقتصاد تك محصولي كشورمان به درآمدهاي ارزي ناشي از صدور نفت است .اين ديدگاه در طول برنامه هاي توسعه اقتصادي همواره مد نظر سياستگذاران اقتصادي بوده است. يكي از محورهاي مدنظر قرار گرفته استفاده بهينه از ذخاير دريايي و ارزآوري ناشي از محصولات آن است. در اين راستا توجه به حفظ ذخاير تاسماهيان براي توليد و فروش خاويار ايران كه شهرت جهاني دارد، ضروري است.
روند كاهش درآمد ارزي ناشي از عرضه اين محصولات، وضعيت گونه هاي ماهيان خاوياري درياي خزر، سهميه صيد، صادرات و اقدامات انجام شده در كشورمان براي حفظ ذخاير اين ماهيان، قاچاق خاويار و موضع گيري اخير آمريكا درخصوص ماهي خاويار بلوگاي خزر از جمله مباحثي است كه در اين مقال مورد بررسي قرار مي گيرد.
وضعيت ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر
از ۲۷ گونه ماهيان خاوياري موجود در دنيا ۶ گونه آن شامل گونه هاي شيپ، استرلياد، فيل ماهي، تاس ماهي ايران (قره برون) تاس ماهي روسي (چالباش) و ازون برون دردرياي خزر وجود دارد كه۹۰ درصد خاويار جهان را تامين مي كند. وضعيت ذخيره ماهيان خاوياري درياي خزر چندان مطلوب نبوده به نحوي كه برخي گونه ها مانند شيپ در معرض خطر انقراض قرار داشته و گونه هاي ديگر نيز به دلايلي مانند افزايش صيد غيرمجاز و قاچاق خاويار، عدم توجه و اهتمام كشورهاي حاشيه خزر به حفظ و بازسازي ذخاير مشترك ماهيان خاوياري، مشكلات اقتصادي و اجتماعي اين كشورها و وجود بيكاري كه موجب افزايش قاچاق شده، صيد بي رويه، آلودگي رودخانه ها و آلودگي هاي ناشي از استخراج نفت در درياي خزر، يا آلودگي ناشي از مصارف سموم كشاورزي كه موجب از بين رفتن زنجيره غذايي اين ماهيان شده و بر سيستم فيزيولوژي، ژنتيك و توليد مثل اين گونه ها اثر مي گذارد با تهديدهايي مواجه است.
دكتر محمد پوركاظمي رئيس انستيتو تحقيقات بين المللي ماهيان خاوياري رشد وضعيت گونه هاي ماهيان خاوياري درياي خزر را نگران كننده مي داند و با اشاره به ميزان صيد اين گونه ها مي گويد: وضعيت ذخاير درياي خزر در پايين ترين ميزان خود طي ۲۰ الي ۳۰ سال بهره برداري از ماهيان خاوياري در اين دريا قرار دارد. مهمترين گونه ماهيان خاوياري كه بيش از ساير گونه ها تحت فشار بوده گونه ماهي شيپ است كه در ولگاي روسيه اصلاً يافت نمي شود و در آذربايجان و تركمنستان نيز جزو «كتاب قرمز» قرار دارد. در ايران مقداري از اين ماهي صيد مي شود و با تلاش معاونت تكثير سالانه بين يك الي ۲ ميليون از اين بچه ماهي تكثير و رهاسازي مي شود و در رودخانه اورال قزاقستان نيز كار تكثير طبيعي اين گونه ماهي ها صورت مي گيرد.
عليرغم اينكه در كشورمان مي توانيم اين گونه ماهي را صيدكنيم و همچنين با در نظر گرفتن رهاسازي يك تا ۲ ميليوني كه انجام مي دهيم با پيشنهاد ما و پذيرش ۴ كشور ديگر، سهميه تجاري ماهي شيپ به صفر رسيده و هيچ كشوري حق صادرات حتي يك گرم خاويار ماهي شيپ را ندارد. وي مي افزايد: گونه ديگري كه ميزان صيد آن كاهش پيدا كرده و روند نزولي دارد فيل ماهي است و در اجلاس منطقه اي نيز پيشنهاد داديم تا اگر ۴ كشور ديگر بپذيرند هيچ گونه صيد فيل ماهي در دريا صورت نگيرد و مصرف داخلي كشورها نيز تحت كنترل قرار گيرد اعلام كرديم كه حاضريم تا هيچ گونه صيد فيل ماهي مگر براي تكثير و بازسازي ذخاير آن انجام ندهيم. اما متأسفانه اين تصميم عملي نشد و همه سهميه ها به كنوانسيون سايتس اعلام شد كه تا اين تاريخ هم اين كنوانسيون نتيجه قطعي خود را اعلام نكرده است. در خصوص گونه هاي تاس ماهي روس و ازون برون كه جزو ذخاير مشترك مي باشد نيز وضعيت مطلوبي وجود ندارد اما وضعيت آن بهتر از گونه هاي ديگر است گرچه آمارها نشان مي دهد كه ميزان ذخاير اين گونه به ۳۰ درصد رسيده و ۷۰ درصد آن از بين رفته است.
تنها گونه اي كه ميزان ذخاير آن با بهره برداري تناسب دارد تاس ماهي ايراني است كه گر چه ذخاير اين گونه نيز در بعضي از سال ها با كاهش شديد همراه بوده اما در سال هاي بعد افزايش مي يابد. در گذشته صيد تاس ماهي ايران(قره برون) ۲۰ درصد ميزان صيد ماهيان خاوياري در كشورمان را تشكيل مي داد كه اكنون بين ۶۰ الي ۶۵ درصد اين صيد را تشكيل مي دهد و علت اين امر نيز در رهاسازي بسيار موفق اين بچه ماهي در طي ۳۰ سال گذشته و عدم مهاجرت طولاني آن به خزر مياني و خزر شمالي است و ذخاير آن بيشتر در حوزه جنوبي درياي خزر مي باشد كه در مجموع توانسته ايم ذخاير اين گونه را در حد مطلوبي نگه داريم.
كاهش سهميه صيد و صادرات خاويار
نگاهي گذرا به سهميه صيد ماهيان خاوياري و ميزان صادرات خاويار و گوشت و درآمد حاصل از آن نشان مي دهد كه در سال هاي ۶۵ و ۶۶ بيشترين ميزان توليد خاويار و گوشت ماهيان خاوياري را داشته ايم و از اين سال شاهد كاهش تدريجي آن هستيم. آمارها نشان مي دهد كه در سال ۱۳۷۲ ميزان صادرات خاويار ۱۶۶ تن و به ارزش ۳۱۰۵۰ هزار دلار بوده كه اين ميزان در سال ۸۱ به ۶۴ تن صادرات خاويار و ارزش ۲۴۵۱۰ هزار دلار كاهش يافته است. ميزان صادرات ماهيان خاوياري (گوشت) نيز از ۲۳۰ تن در سال ۷۲ به ارزش ۱۳۷۴ هزار دلار به ۸/۷۲ تن در سال ۸۱ و ارزش ۴۸۰ هزار دلار كاهش يافته است كه اين روند كاهش در سال ۸۲ نيز ادامه يافته است.
مهندس محمدرضا حسيني مدير عامل شركت بازرگاني شيلات ايران دلايل كاهش صيد و صادرات خاويار كشورمان را ناشي از وضعيت نامناسب ذخاير ماهيان خاوياري مي داند كه موجب ايجاد روند نزولي بسيار شديد در سهميه صيد ۵ كشور حاشيه خزر شده است. وي مي گويد: ميزان صيد ماهيان خاوياري در ۵ كشور حاشيه درياي خزر روند نزولي بسيار شديدي را نشان مي دهد. در دهه ۱۹۸۰ بالغ بر ۲۸ هزار تن صيد ماهيان استروژن در درياي خزر را شاهد بوديم كه اين روند بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سير نزولي داشته است و به دلايل متعدد وضعيت نامناسب كنوني صنعت خاويار ايجاد شده است. بيشترين آمار توليد خاويار مربوط به سالهاي ۶۵ و ۱۳۶۶ مي باشد كه حدود ۳۰۵ تن خاويار استحصال شده است و از اين سال سيستم صادرات و واردات ماهيان خاوياري در كنوانسيون Cites مطرح شد و گونه هاي ماهيان خاوياري درياي خزر در ضميمه شماره ۲ اين كنوانسيون قرار گرفتند. مفهوم اين كار آن بود كه كشورهاي حاشيه خزر بايد سهميه صيدي را با هم توافق و به Cites اعلام كنند كه بعد از تأييد اين كنوانسيون مجاز به بهره برداري از سهميه صيد اعلام شده و صادرات آن خواهند بود. در واقع از سال ۱۳۷۶ سهميه ها و ميزان صيد بر اين اساس تعيين شده است. وي مي افزايد: ايران فعاليت تحت قوانين اين كنوانسيون را با ۱۴۰ تن سهميه صيد در سال ۱۹۹۸ آغاز كرد و در سال گذشته سهميه صيد ما به ۷۸ تن رسيد كه اين موضوع به دليل شرايط ذخاير ماهيان خاوياري در درياي خزر بوده است. گرچه تحقيقات نشان مي دهد ميزان برداشتي كه توسط كشورمان صورت گرفته خطري براي ذخاير اين ماهيان نداشته است.
مدير عامل شركت بازرگاني شيلات ايران مي گويد: كشورهاي ديگر نيز به همين نسبت با كاهش سهميه صيد روبه رو شده اند و آمار ميزان سهميه صيد در سال گذشته نشان مي دهد كه با وجود كاهش سهميه صيد كشورمان به ۷۸ تن باز هم بيش از ۵۰ درصد سهميه صيد و صادرات خاويار در درياي خزر متعلق به كشورمان بوده است و در سال جاري نيز گرچه هنوز ميزان سهميه صيد كشورها توسط Cites اعلام نشده اما باز هم همين وضعيت حاكم خواهد بود.
حسيني در خصوص دلايل كاهش صيد و صادرات ماهيان خاوياري مي گويد: كاهش صيد و صادرات خاويار كشورمان ناشي از وضعيت ذخاير است چرا كه وضعيت نامطلوب ذخاير بعد از فروپاشي شوروي تشديد شده و با صيد بي رويه و عدم بازسازي به موقع ذخاير توسط اين كشورها رو به رو هستيم. قبل از فروپاشي شوروي به دليل اين كه روسيه بخش عمده صيد ماهيان خاوياري در درياي خزر را داشت در زمينه بازسازي ذخاير فعال تر بود. اما بعداً اين مشاركت تقليل يافته و ميزان رهاسازي و بازسازي ذخاير توسط اين كشور كاهش يافت كه شرايط سياسي، اقتصادي و اجتماعي كشورهاي تازه استقلال يافته نيز در اين زمينه موثر بوده است. اين كشورها يا كار بازسازي ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر را دير شروع كردند يا اينكه مانند تركمنستان اصلاً كاري در اين راستا انجام نداده اند. در آذربايجان نيز كار خاصي صورت نگرفته و اخيراً كارگاهي را با كمك بانك جهاني احداث كرده اند و قرار است امسال در اين كارگاه تكثير و رهاسازي انجام شود. در طول ۱۰ سال گذشته بازسازي ذخاير توسط ساير كشورهاي حاشيه خزر شدت سابق را نداشته و گرچه ايران اين روند را افزايش داده اما صيد بي رويه و عدم بازسازي ذخاير دو عامل اصلي در كاهش صيد و صادرات خاويار در كشورمان بوده و كشورهاي ديگر نيز كمابيش از اين موضوع متأثر بوده اند. وي در خصوص سهميه صيد كشورهاي حاشيه خزر، مي گويد: هم اكنون سهميه صيد۵ كشور حاشيه درياي خزر حدود ۱۴۰ تن است كه از اين ميزان سهم كشورمان ۷۷ تن بوده و ۲ الي ۳ درصد كاهش يافته است.
|
|
|
دكتر محمد پوركاظمي نيز در خصوص ميزان سهميه صيد و صادرات خاويار كشورهاي حاشيه درياي خزر اين سهميه را تابع ميزان ذخاير گونه هاي ماهيان خاوياري درياي خزر و تصميمات اتخاذ شده در كنوانسيون Cites دانسته و با تأكيد بر حفظ و احياء اين ذخاير مي گويد: سهميه صيد ماهيان خاوياري از سال ۲۰۰۱ الي ۲۰۰۴ بر حسب گونه و كشور تعيين شده و در اين سال سهم ايران در درياي خزر به ميزان ۷۶۱ تن گوشت بوده كه در سال ۲۰۰۲ كاهش يافته و در سال ۲۰۰۴ گرچه ۵ كشور توافق كرده اند اما كنوانسيون Cites هنوز سهميه كشورها را اعلام نكرده است. بعد از ايران كشورهاي روسيه، آذربايجان و قزاقستان به ترتيب سهميه هاي بعدي صيد را دارند و تركمنستان سهميه صيد ندارد اما سهميه خود را از قزاقستان و روسيه مي گيرد. صيد استرلياد به ميزان ۳ تن مخصوص كشور روسيه در ولگا مي باشد و سهميه صيد ماهي شيپ نيز صفر است. از ۶۷۱ تن سهميه صيد كشورمان ۵۲۶ تن آن را تاسماهي ايراني (قره برون) تشكيل مي دهد و ۴ كشور ديگر سهميه اي در اين خصوص ندارند حتي احتمال دارد در آينده نزديك فقط تجارت تاسماهي ايران آزاد و تجارت ۴ گونه ديگر ماهيان خاوياري درياي خزر ممنوع شود.وي در خصوص ميزان سهميه تعيين شده براي صادرات خاويار ايران مي گويد: سهميه خاويار ايران با توافق ۵ كشور در سال ۱۹۹۹ به ميزان ۱۱۰ تن بوده كه در سال هاي بعد كاهش يافته و در سال ۲۰۰۴ اين سهميه ۷۷ تن تعيين شده حال اينكه بتوانيم به اين سهميه دست پيدا كنيم يا نه موضوع ديگري است.
پوركاظمي سهم ديگر كشورها در صادرات خاويار را چنين عنوان مي كند: سهم خاويار توليدي روسيه از ۸۵ تن در سال ۱۹۹۹ به ۳۱ تن، آذربايجان از ۱۰ تن به ۶ تن و قزاقستان از ۳۷ تن به ۲۲ تن رسيده گرچه اين سهميه ها ممكن است به علت فشار صيد هيچ گاه تحقق پيدا نكند همچنين آمار صيد در كشورمان نشان مي دهد كه ميزان صيد از ۲۰۵۸ تن در سال ۱۳۷۱ به ۵۱۰ تن در سال ۸۲ رسيده و تقريباً به يك چهارم كاهش يافته است. از لحاظ ميزان توليد خاويار نيز در سال ۷۱ به ميزان ۲۶۱ تن صيد داشتيم كه اين رقم در سال ۸۲ به ۵۰ تن رسيده است.
اين آمار نشان دهنده وضعيت ذخاير مشترك با كشورهاي ديگر و فشار صيدي است كه بر اين ذخاير وارد مي شود.
در گونه فيل ماهي نيز ميزان توليد گوشت از ۶۹۸ تن در سال ۷۱ به ۵۷ تن در سال ۸۲ رسيده و خاويار توليد شده از اين گونه نيز از ۲۸/۶ تن به ۹۵/۲ تن كاهش يافته است.
رئيس انستيتو تحقيقات بين المللي ماهيان خاوياري دكتر دادمان رشت كاهش سهميه صيد را در نتيجه افزايش صيد غيرقانوني، وضعيت ذخاير و كاهش رهاسازي اين گونه مي داند و معتقد است: مجموع آمار صيد ۵ كشور حاشيه اين دريا در سال ۱۳۷۱ و مقايسه آن با وضعيت فعلي نشان مي دهد كه ميزان صيد در اين سال ۱۴۲۵۰ تن بوده كه اكنون مجموعه صيد قانوني آن به ۱۴۸۲ تن رسيده، رهاسازي بچه ماهي ۱۲۰ ميليون بوده كه به ۸۰ ميليون كاهش يافته است. گرچه در صحت اين ميزان نيز جاي ترديد وجود دارد چرا كه هيچ نماينده اي از ديگر كشورها براي شمارش تعداد بچه ماهي رها سازي شده حضور نداشته است و قرار است كه از سال جاري اين كار صورت گيرد. توليد خاويار قانوني از ۱۲۰۰ تن در سال ۷۱ به ۱۵۳ تن كاهش پيدا كرده و برآوردها نشان مي دهد كه ميزان صيد غيرمجاز ماهيان خاوياري به ۷ تا ۱۰ برابر صيد مجاز آن رسيده و عامل اصلي نابودي ذخاير است.
كاهش رهاسازي بچه ماهي نيز به دليل نبود مولد يا هزينه هاي بالاي توليد است چرا كه در شرايط كنوني توليد هر ۳ عدد بچه ماهي در كشورمان يك دلار هزينه در بر دارد و در واقع انجام اين كار ريسك سرمايه گذاري است كه براي حفظ اين ذخاير صورت مي گيرد.وي در خصوص راهكارهاي رهايي از بحران موجود مي گويد: بايد اقداماتي در جهت مبارزه با صيد قاچاق در ۵ كشور حاشيه خزر صورت گيرد و تكثير طبيعي كه در بسياري از رودخانه ها از بين رفته دوباره احيا شود. همچنين تكثير مصنوعي در اوزان بالاي ۵ گرم و توسعه پرورش ماهيان خاوياري از راهكارهايي است كه بايد به آن توجه شود.
پوركاظمي افزود: براي بهبود وضعيت كنوني نيازمند بودجه تحقيقاتي سالانه براي حفظ ذخاير ماهيان خاوياري هستيم كه با توجه به وضعيت ذخاير و اهميت ماهيان خاوياري، بودجه در نظر گرفته شده در سال جاري كه حدود ۸۰۰ ميليون تومان است بسيار ناچيز بوده و حداقل نيازمند ۵ برابر اين ميزان بودجه هستيم.
قاچاق و صيد غيرمجاز ماهيان خاوياري
گرچه در كشورمان آمار دقيقي از ميزان صيد غيرمجاز ماهيان خاوياري و قاچاق خاويار وجود ندارد اما براساس اعلام ساير كشورهاي حاشيه درياي خزر ميزان صيد غيرمجاز ماهيان خاوياري ۸ تا ۱۰ برابر ميزان صيد مجاز اين گونه و يكي از دلايل اصلي كاهش ذخاير اين ماهيان است. گستردگي پهنه دريا و نبود كنترل كافي براي جلوگيري از صيد غيرمجاز از عوامل اين پديده محسوب مي شود. مسئولان كشورمان وجود گارد حفاظت از منابع درياي خزر و نبود يا كمبود خاويار قاچاق با منشأ ايراني در بازارهاي جهاني را از دلايل كم بودن ميزان صيد غيرمجاز و قاچاق خاويار در ايران مي دانند اما معتقدند اعلام نظر قطعي در اين خصوص نيازمند انجام تحقيقات و بودجه بيشتر است.
مدير عامل شركت بازرگاني شيلات ايران سيستم انحصاري صيد و صادرات خاويار در ايران را از جمله دلايل كمبود صيد غيرمجاز و قاچاق خاويار در كشورمان مي داند و معتقد است: بحث قاچاق خاويار در كشورمان را بايد به صيد غيرمجاز ماهيان خاوياري تعبير كرد. در سيستم سهميه كه از سوي Cites ميزان صيد و صادرات كشورها توافق مي شود دولت ها چه آنهايي كه مانند ايران سيستم انحصاري صيد دارند و يا كشورهاي ديگر كه ميزان صيد را بين شركت هاي بخش خصوصي تقسيم مي كنند مؤظف به رعايت اين سهميه هستند. در واقع اين ميزان و درجه كنترل اعمال شده است كه ميزان تطابق سهميه و صيد انجام شده را به هم نزديك مي سازد. در ايران چون سيستم صيد ماهيان خاوياري دولتي بوده و برداشت آن انحصاري است و صادرات نيز توسط دستگاهي مشخص انجام مي شود به آمار صيد در قالب سهميه بسيار نزديك هستيم و گرچه نمي توان صيد غيرمجاز در دريا را صددرصد كنترل كرد ولي مي توانيم بگوييم كه در بين ۵ كشور حاشيه خزر وضعيت بسيار مناسبي را داريم كه قابل قبول است چرا كه در هر جاي دنياي تا ميزاني صيد غيرمجاز وجود دارد. در حال حاضر آمار دقيقي از صيد غيرمجاز در كشورمان يا ساير كشورها وجود ندارد ولي به جرأت مي توان گفت در مقايسه با ساير كشورها از صيد غيرمجاز كمتري برخوردار هستيم.
وي در خصوص اين كه علي رغم نبود آمار دقيق از ميزان صيد غيرمجاز ادعاي نبود يا كمبود اين گونه صيد در كشورمان بر چه اساسي مطرح مي شود مي گويد: اين ادعا بر مبناي مشاهدات وضعيت صيد در درياي خزر، كنترل هايي كه در كشورمان توسط گارد حفاظتي صورت مي گيرد و خاويار قاچاقي كه در دنيا كشف مي شود و مبداء آن مشخص مي گردد و اين كه خاويار قاچاق ايراني در مقايسه با كشورهاي ديگر خيلي كمتر است، مطرح مي شود. در كشورهاي ديگر خاويار توسط شركت هاي خصوصي متعدد عرضه مي شود و امكان قاچاق آن بيشتر است اما خاوياري كه توسط ايران عرضه مي شود در صورت قاچاق بودن به راحتي قابل تشخيص است چرا كه خاويار عرضه شده ايراني بسته بندي و آرم شيلات ايران را دارد و در صورت نداشتن اين مشخصات قاچاق محسوب مي شود. همچنين مهندس سلطاني فر استاندار گيلان نيز با تأكيد بر اهميت و وجه ملي خاويار براي كشورمان ميزان صيد غيرمجاز و قاچاق خاويار از مرزهاي زميني و آبي كشورمان را در حد بسيار پايين مي داند و مي گويد: قاچاق خاويار در ايران در حد بسيار ناچيزي بوده و كنترل لازم در مرزهاي آبي و خاكي استان به عمل مي آيد. با توجه به وجود هزار نفر نيروي حفاظت منابع و مقررات شديد براي كنترل اين محصول همچنين وجهه ملي خاويار در كشورمان با اين موضوع به شدت برخورد مي شود.
موضع گيري آمريكا
درخصوص ماهي خاويار بلوگاي خزر
اخيراً برخي در آمريكا درخواستي را مبني قراردادن ماهي خاويار بلوگاي خزر در فهرست موجودات تحت خطر انقراض ارايه كردند كه برخي انجام اين كار را زمينه اي براي كاهش يا ممنوعيت كامل واردات اين گونه ماهي خاوياري به آمريكا مي دانند.
دكتر محمد پوركاظمي ضمن رد اين ادعا و در تشريح اقدام آمريكا مي گويد: در آمريكا قانوني وجود دارد كه براساس آن هر كسي مي تواند درخواست كند تا بنابه دلايلي كه ارايه مي دهد گونه خاصي از ماهي را كه در معرض خطر است تحت حفاظت در آورد و اگر گونه اي در قالب اين قانون قرار گيرد دولت آمريكا اين اختيار را دارد تا واردات گوشت، خاويار و محصولات جانبي ديگر از اين گونه را علي رغم كنترل Cites ممنوع كند.وي در خصوص موضوع مطرح شده پيرامون ماهي خاويار بلوگاي خزر مي گويد: سه NGO درخواست دادند تا فيل ماهي جزو اين قانون قرار گيرد. دولت آمريكا نيز طبق روالي كه دارد بايد با تمامي كشورهايي كه فيل ماهي دارند مكاتبه كند و در اين راستا از ما و ساير كشورهاي حاشيه خزر دادخواست شد كه اين دادخواست براي آمريكا ارسال شده است. در نهايت چيزي كه شيلات آمريكا تصويب كرده آن است كه ما اطلاعات جامع و كاملي در دست نداريم كه آيا فيل ماهي در مرحله انقراض قرار دارد يا خير بلكه فيل ماهي در معرض تهديد به انقراض قرار دارد و در حال انقراض نيست در اين وضعيت تجارت فسيل ماهي مي تواند صورت گيرد و اكنون منعي توسط دولت آمريكا در اين زمينه ايجاد نشده است. نماينده قاره آسيا در كميته جانوري سايتس(Cites) مي افزايد: حتي در صورت ممنوعيت تجارت فيل ماهي نيز به دليل بالا بودن حجم صيد غيرمجاز و مصرف داخلي بالاي اين ماهي در ديگر كشورهاي حاشيه درياي خزر تضميني براي بازسازي ذخاير و حفظ اين گونه وجود ندارد و حتي اگر تجارت آن نيز صفر شود باز هم فشار بر روي اين ذخاير وجود خواهد داشت. درست است كه اهرم كم كردن سهميه صيد توسط Cites روش خوبي است اما صفر كردن سهميه صيد و ممنوعيت تجاري آن كمكي به حفظ ذخاير نخواهد كرد و فقط صيد غيرمجاز افزايش خواهد يافت قبلا نمونه اين موضوع در زمينه صفر شدن سهميه تجاري ماهي شيپ را شاهد بوده ايم كه فقط صيد غيرمجاز آن گسترش يافته است.
اقدامات انجام شده
درياي خزر زيستگاه اصلي تاسماهيان است كه از قدمت بسيار طولاني برخوردارند ذخاير اين تاسماهيان به دلايل متعدد كه به برخي از آنها اشاره شد در معرض تهديد به انقراض است صيد قانوني ماهيان خاوياري از ۲۵۸۰۰ تن گوشت و توليد ۳۰۰ تن خاويار در سال ۱۹۸۵ به كمتر از ۱۸۰۰ تن گوشت و ۱۵۰ تن خاويار در سال ۲۰۰۳ رسيده است اغلب متخصصين معتقدند كه ذخاير فعلي تاسماهيان عمدتاً وابسته به تكثير و پرورش مصنوعي بچه ماهيان اين گونه ها است.
انيستيتو تحقيقات بين المللي ماهيان خاوياري دكتر دادمان رشت از جمله مراكزي است كه اقدام به پرورش و رهاسازي ماهيان خاوياري مي كند. اين انيستيتو اخيراً در پروژه مشترك با بانك جهاني اقدام به رهاسازي ۶۰۰۰ عدد فيل ماهي با وزن متوسط ۱۴۸۰ گرم به درياي خزر كرده است. اين كار با اختصاص مبلغ ۹۶ هزار و ۲۲۲ دلار كمك بلاعوض اين بانك و پرداخت ۵۰ درصد هزينه توسط اين مركز صورت گرفته است. اين انستيتو كه از سال ۱۳۷۳ فعاليت خود را با هدف حفاظت از گونه هاي باارزش ماهيان خاوياري آغاز كرده است در مرحله اول اجراي اين طرح نيز ۷ هزار عدد فيل ماهي پرورشي را در درياي خزر رهاسازي كرده است.
همچنين اين مؤسسه پرورش و رهاسازي بچه ماهيان خاوياري را به طور جداگانه انجام مي دهد و نقش مهمي در انجام تحقيقات و پژوهش هايي كه در زمينه حفاظت از ذخاير و پرورش ماهيان خاوياري صورت مي گيرد برعهده دارد.
دكتر محمدپور كاظمي رئيس انستيتو در خصوص حوزه فعاليت، بخش هاي مختلف و اقداماتي كه توسط اين مركز براي حفظ ذخاير موجود و افزايش جمعيت گونه هاي در معرض خطر انقراض انجام گرفته مي گويد: بخش هاي تحقيقاتي اين انستيتو شامل بخش ارزيابي ذخاير، فيزيولوژي و بيوشيمي، ژنتيك، تكثير و پرورش، تكنولوژي فرآورده ها، بيماريهاي ماهي، بيولوژي و اطلاعات علمي و اطلاع رساني است كه جمعاً ۸ بخش را شامل مي شود. هر يك از اين بخش ها پروژه هاي تحقيقاتي را طراحي مي كنند تا بتوانند در مرحله اول خطر انقراض ماهيان خاوياري را كاهش مي دهند و در مرحله بعد نتايج اين كارهاي تحقيقاتي در زمينه علمي و بهره برداري پايدار از اين ذخاير مورد استفاده قرار گيرد. در بخش ارزيابي ذخاير وظيفه داريم تا با استفاده از كشتي تحقيقاتي برآورد كنيم كه چه مقدار از ذخاير موجود در آبهاي ايران قرار دارد و اين به تنهايي كافي نيست. در نتيجه در كميسيون منابع زنده درياي خزر با هماهنگي ۴ كشور ديگر يك روش تحقيقاتي را قطعي كرديم تا براساس آن كل ذخاير درياي خزر و سهم هر كشور را برآورد كنيم.
|
|
|
وي مي افزايد: گشت ارزيابي ذخاير تابستان در تير ماه سال جاري آغاز خواهد شد و كشورهاي ديگر نيز همين گشت را خواهند داشت و براي اين كه اطلاعات دقيق تر باشد بر روي هر يك از كشتي هاي ايران، روسيه و آذربايجان نمايندگاني از سه كشور مذكور حضور خواهند داشت تا آمار و ارقامي كه ارائه مي شود دقيق و علمي بوده و بهره برداري هاي خاص ملي از آن صورت نگيرد.
پور كاظمي، در تشريح فعاليت هاي بخش فيزيولوژي اين انستيتو مي گويد: در بخش فيزيولوژي نيز در حوزه شاخصي كه فعاليت كرده ايم تكثير ماهي اوزون برون بوده كه اين ماهي از جمله ماهيان بسيار باارزش جنوب درياي خزر است. در شمال اين دريا نيز از لحاظ توليد مثل اوزون برون مشكل وجود داشت و اين ماهي به بلوغ و خاويار مي رسيد اما نمي توانست تكثيركند كه با برگزاري نشست ها و دعوت استاد از دانشگاه كانادا هورموني را با همكاري مركز ژنتيك ايران توليد كرديم كه مي توانيم با استفاده از اين هورمون ماهي اوزون برون را تكثير كنيم. در بحث ژنتيك كارهاي مربوط به تشخيص جمعيت و گونه ها، توليد ماهيان دو رگه، توليد ماهيان تمام ماده (بدون نر)، كارهاي سيوژنتيك را انجام داده ايم و در آينده كارهاي بيوتكنولوژي كه در آن ژن خاصي را انتقال مي دهيم از جمله برنامه هاي بخش ژنتيك است.
وي وظايف اين انستيتو در بخش تكثير و پرورش را مهم ارزيابي كرده و مي گويد: در بخش تكثير و پرورش از عمده وظايف مؤسسه اين است كه بايد پرورش ماهيان خاوياري به عنوان يك گونه بسيار سودمند و باارزش در صنعت آبزي پروري كشور قرار گيرد تا بتوانيم همانطور كه الان كپور ماهيان و ماهي قزل آلا توليد مي شود ماهيان خاوياري را نيز در استخرها و مناطق پرورش توليد كنيم و از توليد آن خاويار مورد نياز كشور را تأمين كنيم. در اين بخش انواع فرمول هاي غذايي، درصد جيره هاي مختلف و نياز پروتئين، چربي و ويتامين ها، درصد تراكم كشت، سيستم هاي پرورش (استخرهاي خاكي، بتوني، فايبرگلاس)، ميزان اكسيژن مورد نياز و گرما و درجه حرارت مطلوب را بررسي مي كنيم.
پوركاظمي مي افزايد: در بخش بيماري ها نيز همه بيماري هايي كه در ماهيان دريا به صورت انگل، قارچ و باكتري باشد را مورد مطالعه قرار داده و ترميم هاي بيماري هاي ويروسي را نيز در دستور كار داريم اما فعلاً مطالعه اي در اين مورد انجام نمي دهيم وحتي در بخش ايمني كردن و توليد واكسن براي ماهيان نيز طرحهاي تحقيقاتي در سطح پايان نامه هاي دانشگاهي مركز توسعه انجام داده ايم.
وي انجام كليه مطالعات مربوط به مهاجرت، تگ گذاري، روند رشد، نوع تغذيه ماهي ها در درياي خزر و اينكه آيا با ورود شانه دار به درياي خزر رژيم غذايي ماهيان خاوياري تغيير خواهد كرد، غذاي اصلي و فرعي اين ماهيان كدام است، همچنين تعيين اينكه ظرفيت دريا از نظر پذيرش بچه ماهي تا چه اندازه است را از جمله مطالعاتي مي داند كه در بخش بيولوژي صورت مي گيرد .وي در تشريح بخش اطلاعات علمي اين انستيتو مي گويد: بخش اطلاعات علمي نيز وظيفه دارد تا تمام اطلاعات مربوط به تاسماهيان و علوم شيلاتي را جمع آوري نموده و از طريق سايت اينترنتي كه تمام كارشناسان و كامپيوترهاي اين مركز به صورت Online با آن مرتبط هستند در اختيار متقاضيان قرار دهد همچنين برگزاري سمينارهاي ماهانه و ارائه گزارش پيشرفت پروژه و چاپ مقالات بر عهده مركز اطلاعات علمي است. پوركاظمي درخصوص انجام پروژه هاي مشترك با بانك جهاني و ديگر كشورهاي حاشيه خزر مي گويد:
در كنار اين كارها پروژه هايي را با همكاري بانك جهاني به منظور جلب مشاركت و اعتبار بين المللي مدنظر قرار داده ايم و اخيراً در پروژه مشترك با اين بانك و مبلغ ۱۰۰ هزار دلار كمك بلاعوض رها سازي ۶ هزار بچه ماهي خاوياري به وزن ۴۸۰/۱ كيلوگرم را انجام داده ايم همچنين در ۴ سال گذشته نيز مبلغ ۶۰ هزار دلار از جف براي خريد دستگاههاي آزمايشگاهي دريافت كرده ايم و طي ۳ سال اخير با همكاري و مساعدت شركت بازرگاني و شيلات ايران و پرداخت بالغ بر ۴۰۰ هزار دلار دستگاههايي مانند انجماد اسپرم كه با كمك آن مي توانيم اسپرم ماهيان خاوياري را درسرماي منهاي ۱۹۶ درجه منجمد كرده و حتي براي مدت صد سال زنده نگه داريم و دستگاههاي سنجش آلودگي ها را خريداري كرده ايم. در رابطه با اجراي پروژه هاي مشترك با ديگر كشورها نيز پروژه هاي جراحي ماهيان وگونه هاي ناقص الخلقه را با روس ها و دو پروژه فيزيولوژي و تأييد سيبستم اوسموزي را با دانشگاه سن پترزبورگ انجام داده ايم. وي افزود: همچنين به زودي كار رهاسازي بيش از يك ميليون بچه ماهي خاوياري در اوزان ۳ تا ۵ گرم را انجام مي دهيم و پيش بيني مي شود طي سال جاري ۲۰ تا ۲۵ ميليون بچه ماهي خاوياري توسط كشورمان در درياي خزر رهاسازي شود.
مهندس سلطاني فر استاندار گيلان نيز درخصوص اقدامات انجام شده در استانهاي شمالي كشور براي حفظ ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر مي گويد: از سال ها قبل حفظ ذخاير ماهيان خاوياري براي استفاده از گوشت وخاويار آن با توجه به ارزش صادراتي اين محصول مورد توجه قرار گرفت و شيلات سه استان شمالي كشور و مراكز تحقيقاتي ذي ربط كار گسترده اي رادرزمينه آزاد سازي بچه ماهيان خاوياري آغاز كردند كه حدود ۸۰ درصد اين بچه ماهيان را گونه هاي ماهيان خاوياري ايراني تشكيل مي دهد. در سال ۸۱ حدود ۲۵ ميليون بچه ماهي خاوياري در اوزان يك تا ۳ گرم توسط مراكز تحقيقاتي ۳ استان گيلان، مازندران و گلستان در درياي خزر را رهاسازي شده و در سال ۸۲ اين تعداد به ۲۰ ميليون عدد رسيده كه اميدواريم حداقل يك تا ۲ درصد اين ذخاير را در مراحل مختلف بعدي صيد كنيم چرا كه سياست جديدي كه شيلات و مراكز تحقيقاتي ماهيان خاوياري كشور مدنظر قرار داده اند رهاسازي ماهيان خاوياري در اوزان يك يا يك كيلو و ۵۰۰ گرم است كه يك سال و نيم سن داشته و استنباط مي شود كه ميزان برگشت اين ماهيان بين ۲۰ تا ۳۰ درصد باشد و انجام اين كار به لحاظ استحصال گوشت و توليد خاويار مي تواند وضعيت بهتري را فراهم سازد.
