صيادان وقتي تور را بالا مي كشند و با فك مواجه مي شوند با نيزه هاي بلندي كه طولش به دو متر مي رسد، محكم به بدن حيوان مي كوبند به طوري كه از طرف ديگر خارج مي شود
معصومه صفايي
بر روي زمين در ميان گله فك هاست همراه با آنها بر زمين مي خزد، بر بدنشان دست مي كشد وآرام آنها را نوازش مي كند او در ميان فك هاست، همانطور كه ديروز در ميان ببرهاي هند بود. و چنان عمل كرد كه در هند نامش هميشه در كنار ببر خواهد آمد، همانطور كه نام پاندا با جرج شلر آميخته است. او يكي از بهترين متخصصان گربه سانان جهان است، اما در پروژه يوزپلنگ آسيايي نامي از او نيست!
او از اين موضوع خيلي شاكي است، اما انرژي اش را هدر نمي دهد و تحقيقاتش را بر روي فك خزر از سال ۷۹ آغاز كرده است.
دكتر هرمز اسدي متخصص گربه سانان بزرگ. به سراغش رفتيم، تا كمي درباره پروژه تحقيقاتي اش بر روي فك هاي درياي خزر بدانيم.
تخصص شما گربه سانان است، چطور شده كه روي فك كار مي كنيد؟
من سر مساله يوز خيلي با سازمان ها مشكل داشتم، حدود سال ۷۹. همان روزها بود كه در رسانه ها، چه جرايد و چه صدا و سيما خبر مردن فك هاي خزر را مدام مي شنيدم. يك دفعه به خودم آمدم و گفتم تا كي بايد براي يوز بدون نتيجه بجنگم و وقتم را تلف كنم و بهتر ديدم حالا كه كسي به فكر فك ها نيست، من دنبال موضوع را بگيرم. همان روزها با همسرم مهندس دهدشتيان با ماشين شخصي مان به شمال كشور رفتيم و يك فك مرده را يافتيم. من سرش را جدا كردم و براي مطالعه روي آناتومي جمجمه، آن را به تهران آوردم وبعد با تشكيل يك تيم تحقيقاتي كه سه دانشجوي دامپزشكي بودند، كارم شروع شد.
و شما به دنبال علت مرگ رفتيد، نتيجه چه شد؟
حدود ۳ هزار فك مرده پيدا كرديم كه از ۲۰ تا۱۱، تاي آنها از ويروس ديستمپر مرده بودند، ۷ تا به علت بالا بودن سموم كلره و PCB و دو تاي ديگر علت مرگشان ناشناخته بود.
منبع سموم كلره و PCB را پيدا كرديد؟
متاسفانه ورودي را پيدا نكرديم اما اين سموم از ۳ حوزه وارد آب هاي خزر مي شود؛ باكو، آستارا و تنكابن كه در باكو به خاطر فعاليت هاي نفتي، در آستارا به دليل وجود بيماري مالاريا و در تنكابن استفاده از سموم حشره كش كلره .
بيشترين تعداد لاشه را در كجا پيدا كرديد؟
سواحل گيلان.
دو سال پيش لاشه توله فكي را در ساحل ساري ديدم كه جاي دو سوراخ حدودا به قطر ۲ سانتيمتر روي سينه و پشتش بود.
ما هم در تحقيقاتمان متوجه اين مساله شديم كه انگار بعضي از اين حيوانات عمدا كشته شده اند. موضوع را دنبال كرديم فك ها به سه طريق توسط انسان كشته مي شوند. يكي توسط تورهاي پره، تورهاي دواري كه در زمستان و پاييز اطراف سواحل كم عمق و ماسه اي ساحل خزر به طول دو كيلومتر گسترانيده مي شوند. فك ها براي صيد ماهي به اين تورها جلب مي شوند. او مي داند كه ماهي هاي بزرگ را نمي تواند صيد كند و بخورد بنابراين فقط به دنبال ماهي هاي كوچك در آغاز تور اندازي وارد تور مي شود و با گذشت زمان وهمزمان با جمع شدن تور حيوان هم به تنفس احتياج پيدا مي كند و در نزديكي قايق ماهيگيري به سطح مي آيند و صيادان كه تصور مي كنند، فك ها كه محلي ها به آنها سگ دريايي مي گويند، براي خوردن ماهي هايشان آمده اند با تفنگ ساچمه اي فك ها را مي زنند، حتي اگر فك ها خيلي نزديك باشند با چماق به سر آنها مي كوبند. استخوان كاسه سر اين حيوان بسيار ظريف است مثل پوست پياز و با كوچكترين ضربه حتي مشت خرد مي شود، چه برسد به چماق. طريقه ديگر كشتار آنها گير افتادن در تورهاي مخروطي ماهي كيلكاست. صيادان وقتي تور را بالا مي كشند و با فك مواجه مي شوند با نيزه هاي بلندي كه طولش به دو متر مي رسد، محكم به بدن حيوان مي كوبند به طوري كه از طرف ديگر بدنش خارج مي شود. در اين شرايط فك تقلاي زيادي براي رهايي مي كند، اما حتي اگر هم آزاد بشود زنده نمي ماند.
كاري درزمينه توجيه ماهيگيران صورت داده ايد؟
من يك محقق هستم نه يك مدير. اما اين موضوع را پيگيري كردم كه واقعا ماهي هاي داخل تور توسط فك ها خورده مي شود همراه چندماهي گير تور پره به دريا رفتم. آنها ادعا مي كردند كه سگ هاي دريايي (فك ها) داخل تور مي شوند و ماهي ها را مي خورند. در اين مرحله چيزي دستگيرم نشد به بازار ماهي فروش هاي ساري و انزلي رفتم. سماك ها مي گفتند كه بعضي وقت ها انتهاي دم ماهي هاي بزرگ را فك مي خورد كه البته به ۵/۰ درصد كل صيد هم نمي رسد اين ماهي ها را با جدا كردن دمشان به فروش مي رسانند. ولي دنبال ماهي هاي كوچك تا طول ۱۸ سانتيمتر مي روند كه از نظر اقتصادي اين ماهي ها اصلا ارزش ندارند. براي جلوگيري از كشتار فك ها از دو روش مي شد استفاده كرد. يكي اجراي قانون بود كه من مجري قانون نبودم و اما روش دوم كه من استفاده كردم ، اعلام كردم هر كسي فك زنده بگيرد و به من تحويل بدهد ۱۰هزار تومان دريافت خواهد كرد كه البته براي جلوگيري از آسيب رسيدن به حيوان طريقه گرفتن و كليه وسايل را برايشان مهيا كردم. با اين طريق تا حدودي توانستيم در آن فصل جلوي كشتار را بگيريم، در عين حال هم فك زنده در اختيار گرفتيم و براي اولين بار فك وحشي درياي خزر را براي مطالعات بيهوش كرديم.
بررسي روي فك ها را تاكنون در كدام سواحل انجام داده ايد؟
سواحل ايران، آذربايجان، تركمنستان و قزاقستان.
فك ها در تمام اين سواحل به طور دايم حضور دارند و بين آنها جابه جا مي شوند؟
ريتم زندگي فك ها در حوزه خزر به سه بخش تقسيم مي شود. از ۱۸ گونه فك در جهان، ۱۱ گونه آنها از لحاظ زيستي وابسته به يخ هستند. فك درياي خزر كوچكترين فك دنياست كه فقط در آب هاي خزر ديده مي شود. اينها ۲ تا ۳ ماه زمستان را به طور اخص در شمال شرقي درياي خزر روي يخ ها مي گذرانند. فك ها در ماه هاي نوامبر و دسامبر يعني دي و بهمن براي زايمان به يخ هاي اين منطقه مي آيند. جلبكي در اين سواحل رشد مي كند كه در اين فصل مثل اسفنج در هم تنيده شده و يخ مي زند كه جايگاه مناسبي براي زايمان فك ها است. فك ها بعد از يك ماه شير دادن مدام به توله ها، از آنها جدا شده و دوباره فهل مي شوند و در همان آب ها جفت گيري مي كنند. بعد به طرف جنوب مي آيند و بهار را در جزاير تركمنستان و آذربايجان مي گذرانند. آنها با بدني ضعيف براي تغذيه به اين آب ها مي آيند و اواخر بهار براي ذخيره چربي و تكميل تغذيه، جمعيت بزرگي از آنها وارد آب هاي ايران مي شود تا خود را براي زايمان بعدي آماده كنند.
آيا تاكنون برآورد جمعيتي از فك ها انجام شده؟
با پيشنهاد معاونت دريايي سازمان حفاظت محيط زيست اين كار در حال انجام است.
براي تشخيص پزشكي نمونه هاي بافتي به مشكل برنخورديد؟
در اوايل كار به خاطر هزينه زيادي كه داشت ذهنم را خيلي به خودش مشغول كرده بود، به خصوص نمونه هاي سموم كه بايد خارج از كشور انجام مي شد. اما سعي كردم ذهنم را از اين مساله خالي كنم و به كارم ادامه دادم تا اينكه متوجه شدم پروژه CEP و ECOTOX در درياي خزر فعال شده است و تمام كشورها در اين پروژه نماينده دارند به جز ايران. آنها از من استقبال خوبي كردند و بلافاصله هزينه سفر ما را دادند. در اين زمينه شيلات هم با ما همكاري بسيار خوبي داشت. ما نمونه ها را با رعايت تمام استانداردها با هواپيما به لندن فرستاديم و به آقاي شرويس كندي تحويل داديم تا مطالعات دقيق تشخيصي بر رويش انجام دهم و از آن به بعد هم از من خواستند كه با تيم تخصصي فك ها همسفر شوم.
به چه منظور؟
من به عنوان محقق مسوول تيم فك ها مشغول شدم و بيشترين احتياجي كه به من داشتند، تخصص اكولوژي بود. من براي نمونه برداري قطعا مناسب نبودم. من را بيشتر براي اين مي خواستند كه بدانند چطور مي توانيم به گله نزديك شويم، آنهايي كه علايم بيماري را نشان مي دهند شناسايي كنيم و... .من جلسه سومي كه به محل تجمع آنها رفتم، توانستم وارد كلوني شان بشوم. نمونه هاي مريض را جدا بكنم و بياوريم بيرون براي اندازه گيري، خونگيري و نمونه برداري.
چطور به آنها نزديك مي شديد كه فرار نمي كردند؟
موضوع براي خود من هم جالب بود. ما روي آب بوديم، در فاصله اي كه از ديد آنها قابل رويت بوديم، به ما نگاه مي كردند، ولي هيچگونه عكس العملي نشان نمي دادند. باد در جهتي بود كه بوي ما را كاملا به آنها مي رساند، من با دوربين آنها را زير نظر داشتم، هيچگونه نگراني در رفتارشان ديده نمي شد. به ساحل آمديم، وقتي كه در ساحل به آنها نزديك مي شديم رفتارشان تغيير كرد و به طرف آب رفتند و من فهميدم كه ارتفاع عامل اصلي تحريك فك هاست، يعني ارتفاع انسان. بنابراين من از يك فاصله معين كه به آنها نزديك تر مي شدم عكس العمل نشان مي دادند و چون فاصله من بيش از ۴۰ متر نبود به يكي، دو تا از آنها مي رسيدم. ولي مساله اينجا بود كه من بايد با حفظ آرامش گروه به آنها نزديك مي شدم. من روي زمين خوابيدم و سينه خيز به آنها نزديك شدم و وارد گله فك ها شدم و سوزان ويلسون، سرپرست گروه، پشت سر من مي آمد و عكس مي انداخت.
چرا فك ها نسبت به عوامل ديگر مثل صدا، بو و... عكس العمل نشان ندادند؟
چون در اين منطقه قايق هاي بزرگ پر سر و صدا مدام در حال رفت و آمدند و از طرف ديگر فك ها بيش از ۸۰ سال مورد حمله و برداشت وحشيانه انسان بوده اند، كشتارهاي دسته جمعي كه به ۲۰۰هزار تا هم مي رسيد.
براي چه شكار مي شدند؟
پوست.
از ويروسي صحبت كرديد كه اپيدمي شده و در سال ۸۰-۷۹ باعث مرگ تعداد زيادي از فك ها شده بود اين ويروس همان هاري است؟
بله، تقريبا. از سگ سانان به فك ها منتقل شده اما به انسان قابل انتقال نيست.
از طريق گاز گرفتن در ساحل؟
بله، علاوه بر اينكه در سواحل شمالي در يخ ممكن است توسط گرگ ها مبتلا شوند، در سواحل ايران هم از طريق سگ ها، گرگ ها و شغال ها هم مبتلا مي شوند. من عكسي دارم كه حدود ۲۰۰ جاي پاي شغال در اطراف يك لاشه بود. البته اوج مرگ و مير همان ۴-۳ سال پيش بود. دكتر شرويس كندي و بعضي از محققان معتقد هستند كه اين ويروس به صورت دوره اي يعني مثل يك نمودار سينوسي بر جمعيت فك ها تاثير مي گذارد؛ هر ۳-۲ سال يكبار در بخش شمالي كره زمين.
بنابراين حالا نقطه اوج را طي كرده و در حال فرود است؟
بله.
پس به اين نتيجه مي رسيم در چند سال اخير نرخ مرگ و مير آنها كاهش داشته.
بله، طي دو سال گذشته ما ديگر نمونه آلوده اي نديده ايم. سال گذشته در تمام ساحل يك هزار كيلومتري ايران ما فقط ۵۰ فك مرده پيدا كرديم.
به طور كلي وضعيت فك ها را چه طور مي بينيد؟
شايد نسبت به ۴ سال گذشته وضع بهتر باشد، اما اين گونه در شرايط خوبي به سر نمي برد. فك خزر تاكنون در ليست IUCN يك گونه تهديدپذير بوده است، البته طبق آماري كه روس ها در اواسط دهه ۱۹۸۰ ارايه كرده اند. اما الان جمعيت خيلي كمتر شده و من تصور مي كنم كه اين گونه در معرض خطر باشد، ولي ارزيابي دقيق وضعيت اين گونه احتياج به دستاوردها و داده هاي بسيار زيادي دارد.
