بخش كوچكي از يك توده ملخ به اندازه متوسط به مقدار غذايي معادل غذاي مورد نياز براي سير كردن ۱۰ فيل، ۲۵ شتر و ۲ هزار و ۵۰۰ انسان احتياج دارد
معصومه صفايي
باران هميشه هم آنطور كه ما تصور مي كنيم رحمت و بركت نيست. اين بار بارش باران هاي موسمي درشمال آفريقا فاجعه اي را به دنبال داشته كه هر روز بيشتر و بيشتر دامن مي گستراند.
افزايش جمعيت ملخ ها در بهار۲۰۰۳ و بعد از آن باران نابه هنگام ديگري كه دراكتبر باريد، شرايط رشد و تكثير را براي تخم ملخ هاي موجود درخاك آنچنان بهينه كرد كه لشگرهايي مهاجر از اين آفت مرگبار شكل گرفت. موريتاني اولين قرباني اين بارش نابه هنگام شد و اين هجوم درموريتاني تا آنجا بالا گرفت كه از FAO سازمان خواربار جهاني طلب كمك كرد. توده هاي انبوه ملخ مي توانند هزاران كيلومتر دورتر از زادگاه خود به مناطقي متفاوت مهاجرت كنند. به عنوان مثال در سال ۱۹۹۴ ملخ هاي مهاجر، از شمال غرب آفريقا تا جزاير بريتانيا پرواز كردند. علاوه بر آن در سال ۱۹۸۸، ملخ هاي مهاجر توانستند فاصله۵۰۰ كيلومتري غرب آفريقا تا جزاير كارائيب را به مدت۱۰ روز طي كنند. ملخ هاي صحرايي مهاجر قادرندتمام توده وزن زنده (بيوميس) موجود در يك منطقه را به طور كامل از ميان ببرند.
اين هجوم تمام محدوده شمال - شمال غرب و شمال شرق آفريقا و علاوه بر موريتاني كشورهاي مالي، نيجر، مصر ، ليبي، مراكش و الجزاير و قسمت هاي محدودي از چندين كشور ديگر را در بر گرفت تا اينكه به سواحل درياي سرخ رسيد و هنوز اميدي بود تا با كنترل جمعيت اين آفت در كشور سودان، از عبور ملخ صحرايي از درياي سرخ جلوگيري شود. ولي با تمام تلاش ها و كمك هاي جهاني، كمبود سم در كشورهاي درگير و نيز قدرت بالاي تطابق و توليد مثل در عين حال قدرت بالاي پرواز اينگونه( ۳۰۰ كيلومتر بدون وقفه) باعث شد حتي دريا هم سد راهشان نشود.
برنامه هاي كنترل جمعيت ملخ صحرا در توكار دلتا در ساحل درياي سرخ در سودان هم جواب نداد و ملخ صحرا از آب هاي درياي سرخ نيز گذشت و دو سه ماهي است كه لشگر ملخ ها وارد خاك هاي عربستان شده و در جده تخمگذاري نسل سوم اين ملخ ها آغاز شده است. تاكنون صد هزار هكتار از اراضي صحراي عربستان هم درگير اين آفت شده، البته عربستان امكانات خوبي براي كنترل اين آفت در اختيار دارد اما با تمام اين اوصاف در صورت عبور ملخ صحرايي از مرزها، كشورهاي اردن، ايران، كويت و عراق نيز مورد هجوم قرار خواهند گرفت.
البته ۱۵ سال پيش يك بار ديگر اين اتفاق افتاده بود پاييز سال ۱۳۶۸. ملخ هاي صحرايي وارد ايران شدند و باز هم كانون ماجرا از شمال آفريقا بود و در اين هجوم نسل سوم اين ملخ ها به ايران رسيد و خسارات زيادي را به كشاورزان خوزستاني وارد آورد. پاييز نزديك است و ملخ ها نيز فاصله چنداني با كشور ما ندارند.
مهندس هيربد، مدير مبارزه با آفات عمومي سازمان حفظ نباتات مي گويد:« امكان ورود اين آفت به كشور ما وجود دارد و دولت بايد آمادگي لازم را براي مبارزه با آن داشته باشد، چرا كه طبق قانون كنترل جمعيت آفات خارجي در زمين هاي كشاورزي برعهده دولت بوده و دولت موظف است به طور فراگير بر اين مساله نظارت كند. ما با توجه به امكاناتمان آمادگي اوليه را براي كنترل ملخ ها داريم ولي براي تكميل كار طرح اضطراري مبارزه با ملخ هاي صحرايي را حدود ۵ ماه پيش به سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور ارايه كرده ايم كه متاسفانه هنوز هيچ ابلاغي بر مبناي تصويب يا رد اين طرح به ما ارايه نشده است.»
ملخ هاي صحرايي با مهياشدن شرايط رطوبت كافي و دمايي حدود ۲۵ درجه به سرعت رو به تكثير مي گذارند و بعد از مدتي با افزايش جمعيت، ميل به مهاجرت پيدا كرده و راهي مناطق ديگري مي شوند. اين ملخ ها معمولا از ابتداي اسفندماه شروع به تكثير كرده و به طور متناوب جمعيت آنها در سال ۲ تا ۴ بار طغيان مي كند.
از دو ماه پيش تا حالا ملخ هاي صحرايي در عربستان اطراق كرده اند و بيشتر از ۱۰۰هزار هكتار از اراضي اين كشور را مورد هجوم قرار داده اند و فاصله اي تا كشور ما ندارند.
و اما امكان مبارزه و كنترل جمعيت اين آفت؛ معمولا براي مبارزه با ملخ ها از سم دي آلدرين استفاده مي شود ولي با توجه به پيامدهاي زيست محيطي اين نوع سم استفاده از آن در اغلب كشورها قدغن شده است و از آفت كش هايي با سميت كمتر نسبت به دي آلدرين استفاده مي شود كه درنتيجه ميزان سم بيشتري بايد مورد مصرف قرار گيرد. اين است كه كميته بين المللي رسيدگي كننده به آفت هاي حاصل از ملخ هاي صحرايي درصدد جايگزين كردن روش هاي ماندگار براي مبارزه با اين گونه برآمده است. مثلا يكي از اين راه ها كنترل بيولوژيك اين گونه است. يكي از شركت هاي دست اندركار پيشنهاد كرده است براي مبارزه با گونه خاصي از ملخ هاي شاخك كوتاه با نام Acrididae از اسپورهاي قارچيMetarhizium ansoplia واريته acridium كه براي اين نوع ملخ بيماري زاست استفاده شود. اسپور اين قارچ باعث اپيدمي هاي محلي اي در جمعيت ملخ هاي معمولي و صحرايي مي شود. اسپور اين قارچ به راحتي در مقادير زياد توليد شده و درنتيجه اين مشخصه آن را به كانديداي مناسبي براي مبارزه بيولوژيك با اين ملخ ها تبديل كرده است.
اما در حال حاضر درصورت ورود ملخ صحرايي به ايران تنها راه عملي مبارزه با آن استفاده از سموم شيميايي است كه به سه طريق انجام مي شود. طعمه پاشي كه با آلوده كردن سبوس گندم به سم انجام مي شود، سم پاشي مستقيم يكي به روش محلول پاشي زميني با سم پاش هاي دستي و محلول پاشي هوايي. مهندس هيربد در رابطه با تمهيدات انديشيده شده براي ورود احتمالي و مبارزه با ملخ صحرايي مي گويد: «مبارزه ما در ايران به صورت ضربتي انجام مي شود يعني ما راهي نداريم جز اينكه منتظر ورود اين گونه بشويم و با مبارزه مستقيم آنها را ازبين ببريم. مبارزه درازمدت براي ما عملي نيست چرا كه زادگاه و محل رشد و نمو اين گونه جاي ديگري است، در آفريقا.»
وي امكانات و اعتبارات لازم براي اقدامات ضروري را كافي نمي داند چرا كه براي كنترل جمعيت ملخ هاي صحرايي به سم و نيروي كار بسيار زيادي احتياج است. اما چطور مي توان از زمان عبور اين گونه از مرزهاي كشور اطلاع پيدا كرد؟ آيا امكان آن وجود دارد كه به محض ورود با آن به مبارزه پرداخت؟
هيربد مي گويد: «ما از طريق سايت هاي اينترنتي و سازمان هاي رسمي بين المللي مسوول اطلاعات مي گيريم. ازطريق ميداني امكان حصول اطلاع از ورود اين آفت به كشور وجود ندارد FAO. ايستگاه هاي اطلاعاتي را در سطح كشورها ازجمله ايران دارد كه به محض اطلاع از ورود، خبر را به رم مركز FAO سازمان خواربار جهاني مخابره كرده و آنها هم به ما اطلاع مي دهند.»
اگر ملخ صحرايي از مرزها بگذرد و وارد ايران شود استان هاي جنوب و جنوب غربي را درگير خواهد كرد و قطعا در صورت سستي در اقدام به موقع و به قولي ضربتي، خسارات جبران ناپذيري به كشاورزان وارد خواهد آمد. اميد است طرح اضطراري مبارزه با ملخ هاي صحرايي قبل از اينكه دير بشود در سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور مورد بررسي قرار بگيرد. ملخ ها فاصله چنداني با ما ندارند. لازم به ذكر است كه برنامه كنترل جمعيت ملخ در سال هاي ۱۹۸۷ و ۱۹۸۹ چندين سال طول كشيد و هزينه اي بالغ بر ۳۰۰ ميليون دلار تا ريشه كن شدن در برداشت.
ملخ صحرايي Desert Locust جزو خانواده ملخ هاي معمولي Gras Shopper است. اين ملخ ها پاهاي عقبي بزرگي دارند كه براي جهيدن تكامل يافته است . طول عمر اين گونه بسته به شرايط مختلف متفاوت از ۳ تا ۵ ماه است. حوزه پراكنش ملخ هاي صحرايي به بيابان هاي خشك و نيمه خشك آفريقا، شرق و جنوب شرق آسيا كه بارش سالانه كمتر از ۲۰۰ ميلي متر دارد، مي رسد. وسعت اين حوزه ۱۶ ميليون كيلومتر مربع، شامل ۳۰ كشور جهان است. البته هنگامي كه ملخ هاي صحرايي به صورت آفت در مي آيند وسعت اين حوزه افزايش يافته و به ۲۹ ميليون كيلومتر مربع مي رسد. اين حشرات در مواقع مهاجرت مي تواند محصولات كشاورزي يك دهم مردم جهان را نابود كنند.
قديمي ترين آفت گزارش شده از اين حشره به زمان مصر باستان باز مي گردد.
هر ملح صحرايي در طول زندگي خود ۳ مرحله را پشت سر مي گذارد. مرحله تخم (دو هفته)، شفيره بدون بال (۳۰ تا ۴۰ روز)، ملخ بالغ (۳ هفته تا ۹ ماه ولي به طور معمول ۳ تا ۴ماه). هر ملخ ماده در طول زندگي خود ۳ بار تخم مي گذارد و هر بار ۱۸ تا ۹۵ تخم در عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتي متري خاك مدفون مي كند. ملخ هاي صحرايي معمولا در جهت وزش باد پرواز كرده و بسته به سرعت وزش باد از ۱۶ تا ۱۹ كيلومتر در ساعت سرعت دارند. در مواقع مهاجرت هر توده ملخ ۵ تا ۱۳۰ كيلومتر را در هر روز طي مي كند. اين ملخ ها قدرت بسيار زيادي در پرواز دارند به طوري كه عرض درياي سرخ را كه حدود ۳۰۰ كيلومتر است، فقط در يك پرواز بدون وقفه طي مي كنند.
هر توده ملخ حداقل ۴۰ ميليون وحداكثر ۸۰ ميليون ملخ در هر كيلومتر مربع است و اما اشتهاي اين گونه؛ هر ملخ روزانه به ميزان غذايي به اندازه وزن خود نياز دارد. در حالي كه بخش كوچكي از يك توده ملخ به اندازه متوسط به مقدار غذايي معادل غذاي مورد نياز براي سير كردن ۱۰ فيل، ۲۵ شتر و ۲ هزار و ۵۰۰ انسان احتياج دارد وهرچه تعداد ملخ ها بيشتر شود، رفتارشان را از يك ملخ واحد به ملخي كه بخشي از يك گروه است تغيير مي دهند.
