سنتز اين دارو از طريق ماده بتائين انجام مي شود. بتائين خود از گرز گياه شقايق وحشي استخراج مي شود و البته دشت هاي ايران پر از شقايق وحشي است
اگر اين دارو در داخل كشور در مقياس صنعتي توليد شود، ديگر لزومي به وارد كردن آن نخواهد بود، كه البته مطمئنا چنين خواهد شد و اين دارو به زودي در دسترس هموطنان قرار خواهد گرفت
لاله ميراسكندري
اگر صحبت ساخت يك داوري جديد توسط يك ايراني، آن هم يك زن ايراني را بشنويد، اولين فكري كه به نظرتان مي رسد چيست؟ احتمالا يا فكر مي كنيد «دروغ است» يا اينكه «مگر امكان دارد؟» يا نهايتا اگر خيلي منصف باشيد شايد فقط «كمي مشكوك شويد!»
ولي بدانيد كه تمام اين تفكرات غلط است، چون خانم دكتر اكرم اماني واقعا يك پزشك و محقق زن ايراني است كه براي اولين بار در ايران داروي مسكن «بوپرنورفين» راسنتز كرده است و براي اينكه بيشتر مطمئن شويد، وي اين دستاورد خود را با شماره ثبت اختراع ۰۲۹۴۳۹ در تاريخ ۲۰/۱۲/۸۲ به ثبت رسانده است.
من هم مثل شما كنجكاو شدم كه با اين خانم دكتر ملاقات كنم و از نزديك با وي آشنا شوم.
قرار ملاقات را گذاشتم... در آزمايشگاه شيمي دارويي انستيتو پاستور به خانم دكتر معرفي شدم، خيلي ساده، بي تكلف، خيلي ساده تر از آنچه فكر مي كردم. ۴۸ ساله است ولي به نظر جوانتر مي رسيد.
وقتي وارد شدم، داشت پشت تلفن با مهندس شركت ... صحبت مي كرد و سفارش يك راكتور مي داد. توضيحاتش در مورد دستگاه به حدي دقيق و موشكافانه بود كه من را به شك انداخت كه نكند اين خانم دكتر قبلا مهندس بوده است!
به هر حال تلفن تمام شد و صحبت را آغاز كرديم. بعد از تعارفات و احوالپرسي هاي اوليه:
خانم دكتر از تحصيلاتتان شروع كنيم؟ (گفتم كه نسبت به مهندس بودن دكتر شك كرده بودم!)
اكثر تحصيلاتم به خاطر شرايط خانوادگي در خارج از كشور بوده است. تحصيلاتم را در كشورهاي انگلستان، اسپانيا، سوئد، هند و البته دانشگاه علوم پزشكي ايران گذرانده ام و سرتان را درد نمي آورم، تخصص بيهوشي و فوق تخصص در علوم دارويي مربوط به بيهوشي را دارم. جديدا حساب كرده ام ۳۰سال از ۴۸ سال زندگيم را درس خوانده ام! و البته از اين مدت ۱۳ سال بر روي داروي بوپرنورفين تحقيق كرده ام.
چرا اين داروي خاص (بوپرنورفين) را براي تحقيق انتخاب كرديد؟
هنگامي كه در هند دوره PHD را مي گذراندم، پايان نامه ام در مورد همين دارو بود. (عنوان پايان نامه: استفاده از دوز بالاي بوپرنورفين در عمل باز عروقي كرونر و بررسي خواص فارماكوديناميك و فارماكوكنيتيك آن) اين دارو به علت ساختمان خاص خود، خاصيت ضد درد بسيار بالايي دارد و از طرفي به علت خاصيت آگونيستي و آنتاگونيستي همزمان، جهت كاهش تقاضا در افراد معتاد بسيار مناسب است.
خاصيت آگونيستي و آنتاگونيستي اين دارو به اين ترتيب است كه همزمان به دو گيرنده مو كه گيرنده هاي خاص آلكالوئيدها (از جمله حوا افيوني) در بدن هستند و گيرنده كاپا كه تاثير خنثي كنندگي بر عملكرد گيرنده هاي مو دارند، تمايل دارد و به قول معروف هم درد است و هم درمان. به اين علت امكان وابستگي را در فرد معتاد پايين آورده و به همين علت بعد از سم زدايي مي تواند به عنوان داروي نگهدارنده براي معتادان استفاده شود.
تا جايي كه من اطلاع دارم ساخت اين دارو بسيار مشكل است، چه طور به فكر سنتز آن در ايران افتاديد؟
سنتز اين دارو از طريق ماده بتائين انجام مي شود. بتائين خود از گرز گياه شقايق وحشي استخراج مي شود و البته دشت هاي ايران پر از شقايق وحشي است. من با تحقيقاتي كه انجام دادم متوجه شدم كه اين ماده (بتائين) در ايران به راحتي در دسترس است.
درمورد سنتز اين دارو توضيحات مختصري براي ما مي دهيد؟
اين دارو را طي ۹ مرحله واكنش از بتائين توليد مي كنيم. بتائين خود خاصيت ضد دردي دارد. طي هر مرحله واكنش حدود ۷۰ تا ۸۰ برابر بر قدرت ضد دردي آن افزوده مي شود تا نهايتا بوپرونورفين هيدروكلرايد به دست مي آيد.
اين دارو درحقيقت نيمه سنتتيك است، يعني منشاء گياهي داشته، ولي تغييراتي روي آن داده شده است. به علت همين تغييرات، تفاوتي كه با مورفين دارد اين است كه ايجاد وابستگي نكرده و خاصيت آنتاگونيستي پيدا مي كند. دوز اين دارو ۱/۰ مورفين و خاصيت ضد دردي آن ۵۰ تا ۷۰ برابر مورفين است. اگر دوز بالاي اين دارو (يعني ۳ برابر دوز معمول) را در يك شخص بالغ مورد استفاده قرار دهيم، قادر است درد قفسه سينه ناشي از عمل جراحي قلب باز را تا ۳۶ ساعت كاملا ازبين ببرد.
بررسي تاثيرات اين دارو در جراحي قلب باز اولين كاري بود كه ما انجام داديم كه البته در هشتمين كنفرانس بيهوشي هند هم مقام اول مقالات را به دست آورده.
براي انجام سنتز از كجا شروع كرديد؟
در ابتدا با دانشگاه شريف قرارداد بستيم و سنتز اين دارو را در مقياس آزمايشگاهي آغاز كرديم. نتيجه كار را به وزارت بهداشت فرستاديم كه البته تاييد شد و حتي در آن هنگام از كشور آلمان هم تاييديه گرفتيم كه البته باعث تعجب فراوان خود آلماني ها شده بود.
بعد از اينكه وزارت بهداشت، تاييديه داد، ما ساخت نيمه صنعتي را آغاز كرديم. حدود ۲ سال است با انستيتو پاستور ايران همكاري مي كنيم و ساخت نيمه صنعتي را در اينجا آغاز كرديم.
براي انجام مراحل سنتز با مشكلي برخورد نكرديد؟
مشكل و مخالفت كه خيلي زياد بود، ولي به ياري خداوند همه را پشت سر گذاشتيم.
براي انجام مرحله دوم واكنش (هيدروژناسيون) احتياج به يك رآكتور داشتيم، وقتي اقدام به خريد كرديم، انگلستان قيمت خامي معادل ۷۰ ميليون تومان به ما اعلام كرد. چاره اي نبود تصميم گرفتيم آن را بخريم، ولي بعد طي نامه نگاري اعلام كردند كه چون ايران تحت تحريم است، بايد از كشورهاي عربي هم خريد كند، كه البته كشورهاي عربي، دستگاه را به ما نفروختند. به اين ترتيب يكي از دانشجوهايم در انگلستان كاتولوگ رآكتور را برايم فرستاد، خودم تغييراتي در ساختمان آن دادم و دستگاه را تحت نظارت خودم توسط مهندسان حاذق يك شركت دركاشان با هزينه اي معادل ۷ ميليون تومان ساختيم (يك دهم قيمت پيشنهادي انگلستان). خوشبختانه اين رآكتور، يكسال است بدون هيچ مشكلي شب و روز كار مي كند و راندمان بسيار بالايي دارد و حالا مي خواهيم يك رآكتور بزرگتر سفارش بدهيم كه حجم كار را بالا ببريم.
طي اين كار يك «اتاق تميز»(Clean room) ساختيم كه طرح ريزي آن به طور كامل از خودم بود. در اين اتاق دو مرحله پاياني كار را انجام مي دهيم و درحقيقت محصول را در اين اتاق كريستاله مي كنيم كه عاري از هرگونه آلودگي باشد.
كي به نتيجه رسيديد؟
مچ نيمه صنعتي در ۲۷ اسفند سال ۸۲ توانست گواهينامه (Patteut) ثبت اختراع را كسب كند. البته ناگفته نماند كه در اين ميان جناب آقاي دكتر منصوري معاون تحقيقات و فن آوري كه هنگام شروع كار ما، رياست علوم پايه سازمان پژوهش هاي علمي را برعهده داشتند و دكتر وزيريان رئيس معاونت پيشگيري، از من و انستيتو پاستور بي دريغ حمايت كردند. در آن زمان كه هم ساز مخالفت مي زدند و اين كار را ناممكن مي دانستند دكتر منصوري خيلي با ماهمكاري كرد. اين پروژه با ۲ ميليون تومان آغاز و با حدود ۳۰ ميليون تمام شد تا اين آزمايشگاه و تجهيزات فراهم آمد.
در حال حاضر آمادگي انتقال تكنولوژي و دانش فني را به شركت ها داريم و البته مذاكراتي هم انجام داده ايم. اين ماده دارويي دوز بسيار پاييني دارد و حتي درهمين آزمايشگاه كوچك هم مي توانيم مقدار لازم براي نياز كل كشور را تهيه كنيم و بعد توسط شركت ها فرمولاسيون آن انجام شود.
براي اين دارو چه نوع فرم دارويي درنظر گرفته ايد؟
آزمايشات ما بر روي قرص زير زباني است به چند دليل. يكي اينكه جذب سريعي از طريق زيرزباني وجود دارد. دوم اينكه، مصرف آن بسيار ساده است و احتياج به تزريق وريدي و غيره وجود ندارد و از هم مهمتر آنكه به اين ترتيب از انتقال بيماري هايي مثل ايدز و هپاتيت مخصوصا بين معتادان جلوگيري مي شود. ما در حال حاضر بر روي دوز استاندارد آن يعني ۳/۰ ميلي گرم كار مي كنيم ولي مجوز قرص هاي ۲ و۸ ميلي گرم هم براي معتادان از مديريت كل مواد مخدر كسب شده است. اين دارو با توجه به خاصيت آگونيستي- آنتاگونيستي و فرم دارويي آن تا ۹۰درصد يك داروي safe محسوب مي شود، البته به شرطي كه مثل بعضي ديگر از داروهاي اين چنين از جمله متادون، تحت كنترل دولت باشد.
راندمان كار چطور است؟
بعد از ۵ سال كار توانسته ايم كيفيت كار را بسيار بالا ببريم. تقريبا راندمان هر مرحله از سنتز را به صددرصد رسانده ايم و در نهايت حتي از استانداردهاي جهاني هم بالاتر رفته ايم. راندمان ما حدود ۱۰ درصد بيشتر از بهترين راندمان هاي جهاني است.
در نهايت محصول را استريل مي كنيد؟
ساخت ماده اوليه احتياج به استرليزاسيون ندارد. ولي ما براي اينكه كاملا مطمئن باشيم، بر اساس دستورالعمل FDA ۲، مرحله انتهايي ساخت محصول، از جمله كريستاليزاسيون را در اتاق تميز انجام مي دهيم.
آزمايشات كلينيكي هم بر روي دارو انجام داده ايد؟
بله، اين دارو بر روي موش هاي آزمايشگاهي از طريق تست هاي هات پليت، تست فرمالين وغيره آزمايش شده است و نتايج آن طي تحقيق با عنوان : تاثير بوپرنورفين ساخت ايران روي موش هاي آزمايشگاهي به زودي منتشر خواهد شد.
كاربردهاي اين دارو چيست؟
كاربردهاي بسيار متنوعي دارد؛ ميگرن، اعمال جراحي ماژور و مينور، اطفال، بيماري هاي ايدز و MS .حتي در يك تحقيق جديد كشف شده كه مصرف اين دارو براي لك و چين و چروك صورت هم خاصيت بهبود بخشي دارد و البته از هم مهمتر اينكه از اين دارو مي توان به عنوان درمان نگهدارنده درمعتادان استفاده كرد. اين دارو را مي توان حتي به صورت Patch (زيست چسب) هم فرموله كرد كه به اين ترتيب دارو بر روي يك پيچرسوار شده و با چسباندن آن بر روي پوست، دارو جذب مي شود و در مورد كساني كه مشكل راه دهاني يا تزريقي دارند هم مفيد است.
در مورد قيمت تمام شده آن در ايران در مقايسه با ساير كشورها چه اطلاعي داريد؟
من در جنبه هاي تجاري وارد نشده ام و بيشتر در حال تحقيق هستم. قيمت يك دارو را عوامل بسيار متفاوتي معلوم مي كنند، از جمله قيمت دستگاه ها، دستمزد پرسنل، انواع تعرفه ها و غيره كه جمعا قيمت ماده دارويي را معلوم مي كنند. ولي بر اساس آنچه ما در اين آزمايشگاه انجام مي دهيم و طبق شرايط ما، قيمت آن حدود يك چهارم قيمت نمونه خارجي تمام مي شود. البته مطمئنا اگر دولت بتواند ساخت وتوزيع اين دارو را تحت كنترل بگيرد مثل متادون، مسلما قيمت پايين تر هم خواهد آمد.
آيا در حال حاضر اين دارو به صورت وارداتي وجود دارد؟
درحال حاضر اطلاع ندارم ولي در گذشته يك بار از كشور استراليا وارد وتوسط يكي از شركت ها به صورت آمپول فرموله شد، ولي بعد از چند ماه از بازار دارويي جمع آوري شد كه البته من علت را درست نمي دانم. ما استانداردهاي خود را از كشور بلژيك وارد كرديم و خوشبختانه محصول نهايي ما در مقايسه با اين استانداردها بسيار قابل قبول بود. اگر اين دارو در داخل كشور در مقياس صنعتي توليد شود، ديگر لزومي به وارد كردن آن نخواهد بود، كه البته مطمئنا چنين خواهد شد و اين دارو به زودي در دسترس هموطنان قرار خواهد گرفت.
