دكتر محمدحسين عزيزي
اشاره: نخستين روز شهريورماه، مصادف با سالروز بزرگداشت ابن سينا(۳۷۰-۴۲۸ هـ.ق/ برابر با ۹۸۰- ۱۰۳۷ م) و به نام روز پزشك نامگذاري شده است. بدين مناسبت، نوشته كنوني، به زندگي و نقش ابن سينا در گسترش دانش پزشكي مي پردازد.
ابوعلي حسين بن عبدالله، معروف به «ابن سينا» يا «ابوعلي سينا» از بزرگترين دانشمندان و فلاسفه تأثيرگذار ايران و از پزشكان برجسته در تاريخ پزشكي دنيا، به شمار مي رود.(۱) وي در پيشبرد و تكامل دانش در جهان، به ويژه در عرصه پزشكي، نقش بسزايي داشتند كه تاريخ علم هرگز نمي تواند آن را فراموش كند. اروپاييان، او را آويسنا(Avicenna) مي نامند و برايش القابي مانند امير پزشكان*، شگفتي جهان* و معلم ثاني* به كار برده اند. «دانته»، او را در رديف بزرگترين عالمان غيرمسيحي قلمداد كرده و «روجر بيكن» ابن سينا را بزرگترين استاد فلسفه پس از ارسطو* دانسته است. و به گفته ويليام اوسلر: «كتاب قانون ابن سينا، مدتها بيش از هر كتاب ديگر، يك انجيل طب بوده است.»(۲ و ۳). در آثار بزرگان ايران نيز از او با عناويني همچون «شيخ الرئيس» و «حجه الحق» ياد شده و نظامي عروضي* از وي به عنوان «حكيم شرق» نام برده است.(۴) خوشبختانه، برخلاف رازي و اهوازي، ابن سينا، شرح زندگي خود را تقرير كرده است و يكي از شاگردان او به نام «ابو عبيد جوزجاني» آن را به زبان عربي نگاشته است.(!)
ابن سينا، در روستاي افشنه، نزديكي بخارا *كه در آن عصر از مراكز عمده دانش و ادب ايران به شمار مي رفت، به دنيا آمد. پدرش عبدالله، از مردم بلخ و از كارگزاران دولت ساماني بوده است.
به گواهي نوشته ها، آثار تيزهوشي و نبوغ، از اوان كودكي، در سيماي ابن سينا نمودار بوده است. از اين رو، خانواده  او، به تعليم و تربيت وي همت گماشته و بهترين معلمان آن زمان را، براي آموزش او به خدمت گرفتند. ابن سينا، در ده سالگي، قرآن را از بر داشت و به صرف و نحو و ادبيات عربي احاطه يافته و پس از آن تا شانزده سالگي، به آموختن ساير علوم، از جمله فلسفه، منطق، رياضيات، نجوم، موسيقي و شعر و ادب پرداخت و پس از آن به آموختن پزشكي، روي آورد. نبوغ ذاتي و سرعت زياد يادگيري او به گونه اي بود كه وي تا هجده سالگي، بر همه علوم متداول عصر خود تسلط يافت.آن زمان، با اواخر حكومت «نوح بن منصور ساماني»* مقارن بوده است (سال ۳۸۷ هـ.ق) و دانشمند جوان و طبيب فرزانه، با درمانهاي خود، همگنانش را به شگفتي وامي داشته است. از اين رو، هنگامي كه امير ساماني بيمار شد و پزشكان از درمان او درماندند، ابوعلي سينا را براي معالجه؛ به وي معرفي كردند. ابن سينا، با موفقيت، امير را درمان كرد و نزد وي منزلتي ارجمند يافت و از او اجازه خواست تا از كتابخانه عظيم سامانيان بهره برد و به مطالعه آنها بپردازد.(۱ و ۲ و ۴)
زنده ياد دكتر زرين كوب در اين باره مي نويسند: «در عهد سامانيان، كتابخانه دربار بخارا كه يك چند مورد استفاده ابن سينا، فيلسوف و طبيب بزرگ اين عصر واقع شد، از حيث نفايس كتب و تنوع مطالب و مباحث تا حدي بي مانند بود.»(۵)
ابن سينا خود، در اين مورد مي گويد: «روزي التماس كردم كه مرا رخصت دخول دارالكتب و نظاره آنها فرمايد، رخصت فرمود. پس چون داخل گشتم چندين خانه ديدم، در هر خانه چندين صندوق بالاي يكديگر چيده، يك خانه كتب عربيت و شعر، ديگري قصه، ديگري كتب حديث و همچنين هر علمي را خانه اي جداگانه بود و بسيار كتب يافتم كه اكثر مردم، نام آنها هم نشنيده بودند.»(۵) متأسفانه، از بد حادثه، آن كتابخانه آتش گرفته و بدخواهان، ابن سينا، را مقصر آن رويداد قلمداد مي كنند. پس از آن حادثه، ابن سينا، به تأليف آثار خود اقدام مي كند. ابن سينا، در حدود بيست و دو سالگي پدر خود را از دست مي دهد و به سبب دگرگوني و آشفتگي اوضاع در آن زمان و افول دولت سامانيان، وي بخارا را ترك مي كند و به خوارزم مي رود.
از آن پس، دوران آرامش زندگي ابن سينا پايان مي يابد و تا آخر عمر خويش، به شهرهاي گوناگون ايران سفر كرده و زندگي پر فراز و نشيبي را پشت سر مي نهد و زندان و صدارت را تجربه مي كند. مدتي در خوارزم بوده و در آنجا با دانشمنداني، چون «ابوريحان بيروني»* و «ابوسهل مسيحي»* مراوده داشته است. پس از آن، خوارزم را به مقصد گرگان ترك مي كند. طي اقامت در گرگان، در آنجا به طبابت مي پردازد و اشتهار مي يابد.(۱و۵) در آن زمان، حكمفرماي گرگان، «قابوس وشمگير» بود كه وي، ابن سينا را محترم داشته است. پس از آن، ابن سينا، راهي ري مي شود. در آنجا، نزد مجدالدوله رفته و بعد از درمان بيماري مجدالدوله، چندي هم در ري اقامت كرده و بخشي از اوقات خود را در كتابخانه آنجا صرف مطالعه و بررسي نوادر آثار فلسفي كرده است.(۵) و پس از آن به همدان رفته است. در همدان، شمس الدوله ديلمي، حاكم همدان، كه به قولنج سختي گرفتار شده بود، معالجه كرده، از اين رو، چندي بعد به وزارت مي رسد(سال ۴۰۵ هـ.ق) اما به سبب شورش لشكريان، ابن سينا از مسند وزارت خلع و خانه اش دستخوش تاراج شده و با آن كه پس از مدتي مجدداً به وزارت منصوب شد، با اين همه پس از مرگ شمس الدوله، مدتي را در زندان گذرانيد. پس از رهايي به اصفهان رفته و به علا ءالدوله پيوسته و به علت محبت و ارادتي كه علاءالدوله در حق او نشان داد، فرصت يافت كه كتاب شفا را در آنجا به پايان برساند. چهارده سال آخر عمر ابن سينا، در ملازمت با علاءالدوله، تدريس، تأليف، هم صحبتي با علما و بزرگان سپري شده است. سرانجام پس از آن به همدان رفت و در آنجا چشم از جهان فرو بست و روي در نقاب خاك كشيد و مدفون شد.(۴۲۸ هـ.ق برابر با ژوئن ۱۰۳۷ م).(۱ ، ۲ ، ۴ ، ۵)
ابن سينا، علاوه بر آن كه با دولتمردان هم عصر خود مراوده داشته است، با دانشمندان و بزرگان آن زمان نظير، «ابوريحان بيروني»،*«ابوسعيد ابوالخير»* و... نيز مكاتبه، ملاقات و يا مجالست داشته است و شماري از دانشمندان نيمه قرن پنجم هجري قمري، از شاگردان او بوده اند، كه معروف ترين آنها «ابوعبيد جوزجاني» است كه مدت بيست و پنج سال با ابن سينا مصاحبت داشته و ابوعلي سينا نيز به وي علاقه  زيادي نشان مي داده است. ابوعبيد، افزون بر نگارش زندگينامه ابن سينا، كتاب شفاي* او را گردآوري كرده است. (زنده ياد «سعيد نفيسي»، در سال ۱۳۳۱ ش، زندگينامه ابن سينا به قلم ابوعبيد را به فارسي ترجمه كرده است.)(۱)
به گواهي تاريخ، ابن سينا يكي از پركارترين و كم نظيرترين دانشمندان جهان بوده است،(۱) مردي پرنيرو، و با آن كه در دوران آشوبناكي مي زيسته و غالباً با امور دولتي سروكار داشته است؛ با اين همه آثار علمي زيادي نيز نگاشته است. قوه تمركز فكر و حدت ذهن او در مشرق ضرب المثل بوده است(۲، ۴). شمار آثار عربي و فارسي ابن سينا را بيش از دويست دانسته اند كه موضوعات متنوعي را دربرمي گيرد.(۱)
معروف ترين اثر ابن سينا در زمينه پزشكي، كتاب «قانون» است كه تأثير چشمگيري بر دانش پزشكي داشته است. اين كتاب ارزنده، حاوي بيش از يك ميليون واژه(۶) و دربردارنده تمام دانش پزشكي تا سده دهم ميلادي است و افزون بر دانش پيشينيان، نظريات و تجارب ابوعلي سينا نيز در آن يافت مي شود.(۱) كتاب قانون در طب، كه در غرب آن را «Canon Of Medicine» مي نامند، حدود سال ۱۱۵۰ م، به زبان لاتين برگردانيده شده است كه پس از آن، در دوره رنسانس، در اروپا، بارها به چاپ رسيده است(۲، ۶) و مدتها در دانشگاه هاي غرب، به عنوان معتبرترين مرجع پزشكي، تدريس مي شده است. در قرون پانزدهم و شانزدهم ميلادي، نسخه ترجمه شده قانون به زبان لاتين، سي وشش بار در كشورهاي اروپايي، تجديد چاپ شده است(۵) و تا نيمه قرن هفدهم ميلادي، بزرگترين مرجع طبي اروپا بوده است.(۱) قانون، در حقيقت، يك دايره المعارف عظيم پزشكي است كه ويژگي اصلي آن، نظم و جامعيت مطالب آن است. اين اثر سترگ ابن سينا از پنج كتاب تشكيل شده است:
* كتاب نخست (كليات): در بردارنده اطلاعات كلي پزشكي شامل مباحثي درباره سبب شناسي بيماري ها،  نشانه ناخوشي ها و اصول درمان آنهاست.
* كتاب دوم: درباره كارآيي، اثرات و كاربرد داروهاست كه به صورت الفبايي تنظيم شده است.
* كتاب سوم: به توصيف بيماري هاي هر ناحيه از بدن، از سرتا انگشتان پاها، مي پردازد.
* كتاب چهارم: مباحثي همچون بثورات پوستي، زخم ها، شكستگي ها، دررفتگي ها، مسموميت ها، انواع تب ها را مد نظر قرار داده است.
* كتاب پنجم: درباره ادويه مركب است. بخشي از آن نيز به نحوه توزين و اندازه گيري اختصاص يافته است.(۷، ۸، ۹)
كتاب قانون ابن سينا، تا سال ۱۶۵۰ ميلادي، در دانشگاه هاي لوون (Louvain) بلژيك و مون پليه (Montepellier) فرانسه، تدريس مي شده است. از كتاب قانون، نسخه هاي خطي فراوان در كتابخانه هاي شخصي و عمومي جهان موجود است. ترجمه فارسي كليات قانون به سال ۱۳۰۶ توسط «ملا فتح الله بن فخرالدين شيرازي» انجام شده است. هم چنين اين كتاب، به زبان هاي عبري (۱۴۹۱ م) روسي (۱۹۶۰) و انگليسي (۱۹۶۶ م) نيز ترجمه شده است.(۷)
ابن سينا در كتاب قانون از دانش پزشكي به عنوان علمي ياد مي كند كه مي توان از آن، درباره بدن آدمي در حالت تندرستي و بيماري آموخت.(۸) روش طبابت ابن سينا مشابه شيوه اي است كه امروزه بدان «روش بررسي كليت بيمار» يا شيوه «كليت نگر»* مي نامند. ابن سينا،  رابطه بيماري هاي جسمي و رواني كه به آن بيماري هاي روان - تني مي گويند (Psychosmatic) مي نامند، در نظر داشته است.(۱۰-۱۱)
در كتاب قانون، ابن سينا، تشريح (كالبد شكافي) اندام ها را يك به يك بيان كرده است و در مباحث استخوان شناسي و ماهيچه شناسي آن مانند كتاب هاي امروزي علم تشريح، بخش هاي مختلف را شرح داده است. توصيف ابن سينا، از چشم و عضلات آن دقيق است. وي، نخستين بار نام عصب سه شاخه (سه قلو= تري ژمينال*) را در كتاب قانون، ذكر كرده است. بسياري از نظريات ابن سينا درباره بيماري ها و سلامت در كتاب قانون امروزه نيز از ارزش علمي برخوردار است، براي نمونه:
- در بيماري هاي رواني و روان درماني ابن سينا به روش تلقين معتقد بوده است.
- از ديدگاه ابن سينا، بهترين غذا براي كودكان خردسال، شير مادر است.
-وي ورزش را يكي از اركان مهم سلامت بدن برمي شمارد.
- در كتاب قانون، ابوعلي سينا، به تفصيل به بهداشت و پيشگيري بيماري ها پرداخته است.
- ابن سينا، مسئله تصفيه آب را مورد تأكيد قرار داده است و بر اين باور بود كه آب هاي معدني براي سلامت انسان مفيد است.
- هم چنين، در بستن زخم ها توصيه كرده كه پيش از بستن، آنها را با شراب شستشو دهند، تا ضدعفوني شود.
- همانند رازي و اهوازي، ابن سينا نيز اعتقاد داشته كه بايد توده سرطاني را در آن بخش از بدن كه با جراحي قابل برداشتن است، خارج كرد.
- وي استعمال زياد داروها را خطرناك مي داند.
- ابن سينا بسياري از گياهان دارويي و خواص آنها را بيان كرده است.
(علاوه بر ذكر نام گياهان طبي به زبان عربي، شايان ذكر است كه معادل نام سپاري از گياهان دارويي و واژه هاي علمي در آثار ابن سينا به فارسي نيز ثبت شده است و اين مي رساند كه او، به زبان مادري خود علاقه وافر داشته است) * مرحوم دكتر محمود نجم آبادي در تاريخ طب مي نويسند: «درباره وظيفه پزشك بر بالين بيمار، ابن سينا، بر اين باور بوده است كه حالت و روحيه طبيب در درمان بيماري فرد بسيار مؤثر است. بدين معني كه اگر طبيب بشاش و خندان باشد تأثير آن در بيمار بسيار زياد است»!! (۱)
ايده هاي زير را برگرفته از نظريات ارزنده ابن سينا مي دانند كه به دانش پزشكي نوين كمك كرده است: (۹و۱۰)
- اثرات خواب بر سلامت و بيماري فرد
- اهميت استفاده از آب آشاميدني سالم
- نقش آب و هوا بر سلامت و بيماري
- شناسايي رابطه تنگاتنگ بين تغييرات عاطفي و جسماني در بدن انسان
- تأكيد بر تغذيه و اهميت آن در سلامت و بيماري
- استفاده از داروهاي هوشبرخوراكي
- آزمودن قدرت و اثرات داروها در حيوانات پيش از مصرف آنها در انسان.
افزون بر آثار ابوعلي سينا در طب و ساير علوم، از ابن سينا اشعاري نيز به يادگار مانده است. «ادوارد براون» مستشرق معروف انگليسي (۱۸۶۳-۱۹۳۶م) در كتاب خود تاريخ ادبيات ايران، مهمترين اشعار ابن سينا را ذكر كرده است و «ويل دورانت» مورخ نامور نيز در كتاب تاريخ تمدن، از قصيده مشهور ابن سينا، «عينيه» سخن گفته است كه درباره هبوط است.(۱۱) رباعي زير، از سروده هاي ابن سينا را به عنوان حسن ختام مي آوريم:(۱۲)
دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت
يك موي ندانست ولي موي شكافت
اندر دل من هزار خورشيد بتافت
آخر به كمال ذره اي راه نيافت
و خلاصه،  همان گونه كه نويسنده نامدار و انديشمند معاصر، دكتر محمدعلي اسلامي ندوشن، گفته اند: «شيخ الرئيس ابوعلي سينا، به راستي اعجوبه اي بوده است.» (۱۳)
پي نوشت ها:
۱- نجم آبادي، دكتر محمود: تاريخ طب در ايران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، صص ۴۷۷-۶۳۴، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۹
۲- الگود، سيريل: تاريخ پزشكي ايران و سرزمين هاي خلافت شرقي، ترجمه دكتر باهر فرقاني، صص ۲۱۳-۲۴۱، انتشارات اميركبير، چاپ دوم، ۱۳۷۱
۳- نصر، دكتر سيدتقي: ابديت ايران از ديده خاورشناسان، صص ۲۸۱-۲۸۲، چاپخانه كيهان، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۰
۴- نصر،دكتر سيدحسين: علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، صص ۴۲-۴۵، انتشارات خوارزمي، چاپ دوم، ۱۳۵۹
۵- زرين كوب، دكتر عبدالحسين: تاريخ مردم ايران، از پايان ساسانيان تا پايان آل بويه، صص ۲۷۴، ۵۵۵، مؤسسه انتشارات اميركبير، تهران ۱۳۷۳
6-The New Caston Encyceopedia, The Caston Publishing Co.Limited, London, 1977, Vol.2,P:497
7- Ulman M: Islamic Medicine, Edinburgh University Press, 1997; PP:44-6
8- Brandburg D: Islamic Minature Painting in Medical Manuscripts, Second ed., F.Hoffman- La Roche Co.Limited, Basle, Switzeraland, 1984: PP:20-21. 110-111
۹- قانون در طب، ترجمه شرفكندي (هژار)، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۰.
10- Zafari A.M :Avicenna, Update in Internal Medicine, Vol. 1,No.2, 1996; PP:3-4
۱۱- دورانت، ويل: تاريخ تمدن، عصر ايمان(جلد ۴)، ترجمه ابوطالب صارمي، صص ۲۱۷-۲۱۹، انتشارات علمي- فرهنگي، ويراسته دوم، ۱۳۶۸.
۱۲- مجله آينده، سال نخست، شماره ۱۲، ص ۷۱۹.
۱۳- فصلنامه هستي، دوره دوم، سال  چهارم، شماره ۱۴، ص ۱۳۴، تابستان ۱۳۸۲.

*شرح كلماتي كه در متن با ستاره مشخص شده اند:
- امير پزشكان = ملك الاطباء The Prince of Physicians
- شگفتي جهان Marvel of The World
- ارسطو،حكيم نامي يوناني
- ويليام اوسلو:پزشك مشهور اهل كانادا و از استادان دانشگاه مك گيل (۱۸۷۴ م)
- نظامي عروضي: ويسنده و شاعر قرن ۶ ه. (ر.ك فرهنگ فارسي دكتر محمد معين، انتشارات اميركبير، ج ۶ ، اعلام)
- بخارا: پايتخت دولت ساماني و از شهرهاي بزرگ ماوراءالنهر قديم، كه امروزه جزو جمهوري ازبكستان است (منبع پيشين،  ج۵)
- نوح بن منصور ساماني از سال ۳۶۵ تا ۳۸۷ ه.ق سلطنت كرد. (منبع پيشين - ج ۶)
- ابوريحان بيروني (۹۷۳-۱۰۴۸م) ، فيلسوف و رياضي دان (منبع پيشين، ج ۶)
- ابوسهل مسيحي :از طبيبان نامي معاصر ابن سينا (منبع پيشين، ج۵)
- ابوسعيد ابو الخير: صوفي وشاعر بزرگ قرن ۴ و ۵ ه.ق (منبع پيشين ج۵)
- شفاء:از تأليفات ابن سينا به زبان عربي در منطق،  الهيات، و طبيعيات(همان منبع)
- منظور بررسي بيمار از ديدگاه زيستي، رواني و اجتماعي(BioPsychosocial)
- عصب سه قلو (Threeminal)، از اعصاب دوازده گانه مغزي
- براي نمونه واژه هاي آميزش= تركيب، اندام = عضو،  پالودن= صاف كردن، تن= جسم، مانندگي= شباهت، روان= نفس و ....
(ر.ك به منبع شماره ۱ در بخش مراجع)