دكتر علي رؤوف

طرح: علي جهانشاهي

هرقدر براي پرورش نيروي انساني سرمايه گذاري بيشتري بشود، رشد و توسعه مبتني بر دانش ،سريع تر و پايدارتر صورت خواهد گرفت. در زندگي علمي انسان ها، بخش عمده سرمايه لازم براي هر طرحي كه برنامه ريزي مي شود، مصروف آموزش مهارت هاي علمي نيروي انساني آن طرح مي شود. به طور مثال، كشور آلمان ۷۰ درصد بودجه هر طرح را صرف آموزش نيروي انساني مي كند. در كشور ما، به تقريب، كمتر از ۲۰ درصد بودجه صرف اين مهم مي شود. يعني ما در سرمايه گذاري ها، ارزش عمده را براي تجهيزات و مواد اوليه قايل مي شويم و براي به مهارت رساندن نيروي انساني ارزش ناچيزي در نظر مي گيريم. اين در حالي است كه طي سال هاي اخير، بارها و بارها گفته شده است كه مشكل توسعه نيافتگي كشور ما از جنس سرمايه نيست، بلكه از جنس منابع انساني آموزش نايافته و به مهارت نرسيده و نيز مديريت هاي ناماهرانه است. وقتي به مطالعه مي پردازيم مي بينيم تجربه هاي هند و مالزي، در چهار دهه اخير، برپايه پرورش نيروي انساني كارآمد بوده است.
چنين بود كه اصل نياز به ترويج علم در سطح جامعه، به معني پرورش فكر و انديشه، گسترش خلاقيت و آفرينندگي و توانمند ساختن دستان نوجوانان و جوانان، براي ساختن و پيش رفتن، در ذهن گروهي از انسان هاي علاقه مند به بالندگي كشور ريشه گرفت.
در ارتباط با جايزه ترويج علم در ايران ،گزارشي تهيه شده است كه در صفحه ۱۳ مي خوانيد.
***
طي سال هاي نه چندان دور، تلاش هاي فراوان و پراكنده اي توسط اشخاص و سازمان هاي گوناگون غير مسئول، در زمينه هاي مختلف صورت گرفته است تا امكان آشنايي هرچه بيشتر عموم مردم، به ويژه نسل جوان كشور فراهم آيد و مفاهيم و كاربردهاي علمي، نقش مؤثرتري در زندگي امروزشان داشته باشد. تلاش هايي مانند برپايي و تأسيس نمايشگاه هاي علمي، خانه هاي علم؛ كاوشكده ها و پژوهشكده ها، جشنواره هاي علمي و بسياري مراكز ديگر كه با همت شهرداري هاي شهر هاي مختلف يا سازمان ها و تشكيلات رسمي و غيررسمي و يا توسط افراد دانش  دوست و دانش پژوه به وجود آمده اند. مجموع اين تلاش ها حركتي خودجوش است براي پاسخ به نياز ترويج علم، اما متأسفانه اين تلاش ها نتوانسته است تنديس انسجام، يكپارچگي و درهم تنيدگي اصول و مباني علمي را به نمايش بگذارد. از همين روي، بسياري از كوشش ها به خاطر عدم هماهنگي هاي لازم ابتر مانده اند، يا تغيير مسير داده اند و يا به صورتي ناكارآمد و بدون دست يافتن به هدف هاي نهايي، هم چنان به ادامه فعاليت مي پردازند.
انجمن ترويج علم ايران براي قدر گذاشتن به تلاش ها و كوشش هاي كسان و سازمان هايي به وجود آمد كه مروج علم در جامعه هستند و براي بالا بردن سطح تفكر و بينش و ايجاد فرهنگ علمي تلاش مي كنند. به اميد آن روز كه همه اين تلاش هاي اخلاص آميز بتوانند تنديس يكپارچه و درهم تنيده تبديل نيروهاي انساني به سرمايه هاي انساني را بر تارك زندگي بالنده كشور نصب كنند.
تاريخچه و بنيانگذاري انجمن
رئيس هيأت مديره انجمن ترويج علم ايران، آقاي رضا روحاني، مي گويد: در سال ۱۳۷۵ گروهي از شخصيت هاي علمي در يك فعاليت غيررسمي تصميم گرفتند براي توسعه تفكر و بينش علمي و نيز ايجاد فرهنگ علمي در كشور، حركتي را آغاز كنند. براي شروع، بايد سوابق، پيشينه ها، توانايي هاي علمي موجود شناسايي و معرفي شوند تا كنجكاوي ها و علاقه مندي هاي نسل جوان، با آشنايي با اصول علمي افزون گردد و به شناخت بيشتر برسند و بتوانند دنباله رو پيشينه هاي علمي و هويت ملي كشورمان باشند. به همين منظور، در سال ۱۳۷۶ به پيشنهاد يكي از شخصيت هاي علمي، تأسيس بوستان دانشوران مطرح شد.به دنبال اين پيشنهاد، يك هيات علمي براي بنيانگذاري انجمن و شناخت دانشمندان و صاحبنظران و دستاوردهاي ماندگار آنان، تشكيل گرديد. شخصيت هايي همچون دكتر رضا منصوري، دكتر هادي خانيكي، دكتر محمد توكل، دكتر مهدي بهزاد،  سيدمحمد بهشتي، محمدرضا يزدان پناه، شهرداد ميرزايي، جعفر علاقه مندان، توران ميرهادي و دكتر نوش  آفرين انصاري.
اين گروه كه هيأت مؤسس انجمن بودند، اولين اجلاس خود را در سال ۱۳۷۷ و دومين هم انديشي را در سال ۱۳۷۸ برگزار كردند. حاصل هم انديشي ها بيانيه مشتركي شد مبني بر اهميت و لزوم تأسيس نهادي مستقل و غيردولتي با هدف فعاليت براي همگاني كردن علم. بنيانگذاران انجمن، پس از تلاش پيگير، توانستند انجمن را در ارديبهشت ۱۳۸۰ رسماً به ثبت برسانند.
هم اكنون انجمن ترويج علم ايران با مجوز رسمي و تحت نظارت كميسيون انجمن هاي علمي ايران، وابسته به معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري جمهوري اسلامي ايران، با ساختار تشكيلاتي مجمع عمومي و هيأت مديره فعاليت مي كنند.
آيين يا دكترين انجمن
انجمن چهار آيين اصلي را در سر لوحه كارهاي خود قرار داده است:
- نهادينه كردن برنامه هاي علمي در تمامي سطوح جامعه؛
- به مشاركت گرفتن افراد علاقه مند، از قشرهاي گوناگون جامعه، براي برقراري بستري مناسب، به منظور انسجام بخشيدن و روان سازي فعاليت هاي علمي در كشور.
- ارتباط با نهادها و تشكل هاي علمي، چه غيردولتي چه دولتي،  به منظور پرورش نسلي علاقه مند به علم و تفكر علمي.
- ترويج و گسترش علم در زندگي روزمره جامعه و آينده سازي مبتني بر علم از طريق آموزش هاي متكي به دانش روز و سرانجام دست يابي به خودباوري ملي.
هدف هاي انجمن
انجمن ترويج علم ايران، با هدف هاي زير فعاليت هاي خود را دنبال مي كند:
- شناساندن اهميت و روش هاي ترويج علم به جامعه.
- يافتن شيوه هايي براي ترويج علم بين عموم مردم.
-جست وجوي راهكارهاي جلب مشاركت ميان نهادهاي علمي كشور.
- آموزش به مروجان علم.
- برقراري آيين نهادينه كردن ترويج علم در جامعه
- كنكاش براي يافتن هر راهكاري كه بتواند دستيابي به هدف هاي تعيين شده را ممكن سازد.
تدوين منشور ترويج علم
براي رسيدن هرچه بيشتر و كامل تر به هدف هاي تعيين شده، انجمن ترويج علم ايران درصدد برآمده است منشور يا فرمان نامه ترويج علم ايران را تهيه و تدوين كند. به دليل گستردگي و وسعت فراگير اين منشور و نيز لزوم آشكار بودن هر برداشتي از آن در افكار عمومي، هيأت مديره انجمن تصميم گرفته است پيش نويس اين سند را با تعريف هاي كارشناسانه و گزينه هاي مناسب براي ترويج علم آماده سازد. اين سند از يك سو، در كنار اساسنامه انجمن، راهنماي فعاليت هاي انجمن خواهد بود و از سوي ديگر، مرجعي خواهد شد براي تعميم آيين ترويج علم در سطح جامعه. پيش بيني مي شود اين سند در آينده اي نزديك كامل و آماده اعلام بشود. اعضاي هيأت مديره كنوني انجمن كه در مجمع عمومي بهار ۱۳۸۱ انتخاب شده اند، كميته هاي شش گانه اي را براي انجام فعاليت هاي گوناگون تشكيل داده اند: ۱- كميته انتشارات، ۲- كميته رويدادها، ۳- كميته مالي، ۴- كميته روابط عمومي و عضوگيري، ۵- كميته اهداي جايزه به مروجين علم، ۶- و گروه تدوين منشور علم.
كميته ها در مجموع فعاليت هاي مختلف زير را طرح ريزي و براي اجراي بسياري از طرح ها برنامه ريزي كرده اند:
- برگزاري گردهمايي هاي مرتبط با هدف ها و شناساندن اهميت و روش هاي رسيدن به هدف.
- اهداي جايزه به مروجان علم طي برنامه منظم سالانه.
- ارائه خدمات مشاوره اي در زمينه هاي طراحي، برنامه ريزي و مديريت مراكز آموزشي و پژوهشي غيررسمي علوم، مانند موزه هاي علمي و بنيادهاي علمي و غيره.
- برقراري ارتباط با مراكز داخلي و خارجي ترويج علم.
- طراحي و اجراي برنامه هاي آموزشي مرتبط با هدف ها.
- همكاري و مشاوره با نهادهاي علاقه مند به ترويج علم.
- معرفي طرح هاي پژوهشي در زمينه ترويج علم و حمايت از آنها.
- جذب و هدايت منابع لازم براي ترويج علم.
- انتشار نشريات و كتاب هاي مرتبط در زمينه ترويج علم.
- ترغيب سياست گذاران جهت حمايت از ترويج علم.
- احياي سنت هاي حمايت از ترويج علم.
فعاليت هاي انجام شده تاكنون
حاصل تلاش هاي انجمن تا اين زمان، نشانگر اين واقعيت است كه انجمن ترويج علم ايران، در زماني بسيار كوتاه، از نوزادي به كودكي رسيده است. خيلي زود دوران كودكي خود را گذرانده است و با نشاط نوباوگي خود را آغاز كرده است. و حالا، مي رود تا به بلوغ و پختگي برسد.
برخي از فعاليت هاي انجام شده چنينند:
۱- كميته اهداي جايزه به مروجان علم
۱-۱- اجراي شش دوره جشنواره سالانه ترويج علم و اهداي جايزه، لوح تقدير و قدرداني به برگزيدگان مروجان علم در هر دوره. طي اين جشنواره ها ۳۶ مورد از بنيادها، تشكيلات، دستگاه ها و افراد سرآمدي كه در زمينه هاي مختلف به ترويج علم پرداخته اند موفق به اخذ جايزه و تقديرنامه شده اند. مواردي از ميان افراد و بنيادها و تشكيلات عبارتند از:
مروج دانش رياضي، مروج دانش شيمي، مروج دانش فيزيك، مروج دانش ارتباط اينترنتي، مروج دانش تربيت معلمان حرفه مند، مروج علوم به دانش آموزان موزه علوم يزد، نشريه يكان، باشگاه دانش پژوهان جوان، انتشارات فاطمي، بنياد زيرك زاده، بنياد حريري در بابل، انتشارات فرهنگان، شوراي كتاب كودك، جمعيت زنان حمايت كننده از محيط زيست، موزه مردم شناسي اردكان، موزه پست و مخابرات، مؤسسه پژوهشي كودكان دنيا، خانه رياضيات اصفهان، انجمن رياضي ايران، شركت پكتوس- مجله دانش و مردم، مجله نجوم و...

تنديس نخستين جايزه ترويج علم ايران كه به برگزيدگان اهدا شد

* فراخوان هفتمين دوره جشنواره هاي سالانه كه در آذر ماه سال جاري (۱۳۸۳) برگزار خواهد شد نيز اعلام و توزيع شده است.
۱-۲- معيارهاي گزينش مروجان علم
اهداي جايزه به نامزدان ترويج علم بر مبناي معيارهاي تعيين شده صورت مي پذيرد:
۱- انگيزه- بايد فعاليت نامزد دريافت جايزه با انگيزه ترويج علم انجام گرفته باشد.
۲- پايداري- بايد نامزد دريافت جايزه با همت و پايداري براي حذف موانع و ايجاد امكانات مطلوب كوشيده باشد.
۳- استمرار- بايد فعاليت نامزد دريافت جايزه پيوسته و مستمر بوده و به مرور كامل تر شده باشد.
۴- گستردگي- بايد دامنه فعاليت نامزد، در سيطره جغرافيايي، گروه هاي مخاطبان، يا در رشته هاي علمي، پوشش گسترده اي داشته باشد.
۵- آينده نگري- بايد فعاليت هاي فرد يا سازمان نامزد، براي رسيدن به هدف/ هدف هاي معلوم و ماندگار طراحي شده باشند.
۶- فراگيري- بايد فعاليت نامزد، يا حاصل آن، در زمينه هاي مختلف و متنوع، يا در حوزه هاي گوناگون، كاربرد داشته باشد.
۷- خلاقيت- بايد فعاليت انجام شده از اصالت، ابتكار و نوآوري برخوردار باشد.
۸- ارزش علمي- بايد فعاليت فرد يا سازمان، داراي ديدگاه و پايه هاي علمي صحيح و قابل دفاع باشد.
۹- كار گروهي- بايد فعاليت انجام شده توانسته باشد افراد متعددي را جذب و بين آنها همكاري و همياري به وجود آورده باشد.
۱۰- زمينه سازي- بايد فعاليت هاي فرد يا سازمان زمينه ساز فعاليت هاي علمي ديگران، به ويژه نسل جوان، شده باشد و كارآفريني را در ميان نوجوانان و جوانان تشويق و ترغيب كرده باشد و توانسته باشد آنان را به سوي آزمايش، پژوهش و مطالعات علمي رهنمون شود.
۱-۳- ويژگي هاي نامزدها
دريافت كنندگان جايزه انجمن ترويج علم اشخاص حقيقي، يا سازمان هاي حقوقي (اعم از نهاد هاي دولتي و غيردولتي) هستند كه از ميان آموزشكاران علم، سياست گذاران، طراحان، برنامه ريزان، سرمايه گذاران در ترويج علم، نهادهاي فعال در زمينه هاي ماهيتي ترويج علم- و با ويژگي هاي سه گانه زير- برگزيده مي شوند.
۱- سابقه فعاليت مؤثر در جهت همگاني كردن علم، گستراندن تفكر و بينش علمي، يا علاقه مند كردن جامعه، يا بخش هايي از جامعه، به علم يا به فعاليت هاي علمي.
۲- در قيد حيات بودن فرد / فعال بودن فرد يا نهاد در زمان معرفي.
۳- سابقه عملكرد نوآورانه و متفاوت با روش هاي رسمي موجود و با شيوه هاي جديد غيرمتعارف.
۲- كميته رويدادها
۲-۱- بازديد هاي هدفمند از مراكز علمي و پژوهشي
كميته رويدادها با توافق مديريت حوزه معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، در هفته پژوهش سال ۱۳۸۲ از چهار پژوهشگاه و پژوهشكده در طول هفته، هر روز دست كم دو بازديد، براي گروه هاي دانش آموزان برگزار كرده است.
* بازديد از مركز ملي تحقيقات و مهندسي ژنتيك و تكنولوژي زيستي با همكاري انجمن ژنتيك ايران، پژوهشگاه مواد و انرژي، پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي ايران، پژوهشگاه عصر انقلاب وابسته به سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي ايران.
* بازديد كنندگان مركب از ۵۰۰دانش آموز دبيرستاني و پيش دانشگاهي و دبيران آنها بودند كه در قالب ۲۰ گروه از مراكز ياد شده ديدن كردند.
* اين كميته براي توسعه اين برنامه با ساير مراكز علمي و پژوهشي، از جمله با مؤسسه رويان- مركز آموزش عالي مخابرات- و شوراي فرهنگ و صنعت مذاكرات لازم را براي ادامه و گسترش بازديد هاي هدفمند صورت داده است.
* كميته رويدادهاي انجمن قبل از برنامه بازديد هاي هدفمند فعاليت هاي زير را انجام داده است:
۱- برگزاري كارگاه «بررسي مفهوم پژوهش هاي دانش آموزي» در آبان ۱۳۸۲ با عنوان «دانش آموز و پژوهش، نگاهي به پژوهش هاي دانش آموزان در مدارس».
۲- برگزاري همايش بزرگ «تأسيس مدرسه دار الفنون» در خرداد ۱۳۸۲ به مناسبت هفته ميراث فرهنگي در مجموعه كاخ گلستان و مدرسه دار الفنون.
۳- برپايي كارگاه هاي «چگونه پژوهش كنيم» براي ۷۰ نفر از مربيان سازمان دانش آموزي سراسر كشور در تيرماه ۱۳۸۳.
۴- برنامه ريزي براي برگزاري «سخنراني هاي دوره اي»، حداكثر ماهي دوبار، درباره موضوع هاي مختلف علوم منطقه يك آموزش و پرورش تهران با همكاري سازمان دانش آموزي.
۵- برگزاري «همايش گذر زهره» در خرداد ۱۳۸۳، با همكاري شاخه آماتوري انجمن نجوم ايران و مجله نجوم. در اين همايش پژوهشگران نجوم از كشورهاي آمريكا، فرانسه، هندوستان و ستاره شناسان آماتور ايران و كشورهاي اردن، سوريه، لبنان و كشورهاي جنوب خليج فارس شركت داشتند.
كميته انتشارات
كميته انتشارات تاكنون فعاليت هاي زير را انجام داده است:
۱- انتشار كتاب «چگونه پژوهش كنيم؟» براي نوجوانان و جوانان.
۲- انتشار كتاب «راهنماي بازديد از مدرسه  دار الفنون».
۳- انتشار چند كتاب ديگر كه در دست اقدام است.
۴- انتشار چهار شماره خبرنامه داخلي انجمن (تا اين تاريخ)
۵- همكاري با انتشارات «نشر فرهنگ اسلامي» براي ترجمه و چاپ كتاب هاي علمي تا سقف ۲۰ عنوان.
۶- تلاش اين كميته بر اين است تا با حمايت مالي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري انتشار كتاب هاي «معرفي دانشمندان و انديشمندان ايران معاصر» را نيز تهيه و تدوين كند.
كميته روابط عمومي
اين كميته تلاش كرده است ارتباط انجمن ترويج علم ايران را با نهادها و مراكز علمي- پژوهشي- آموزشي به گونه اي برقرار كند تا دسترس علاقه مندان به انجمن ترويج علم ايران و آگاهي آنان از هدف ها و تلاش هاي انجمن با سهولت بيشتري ميسر گردد. برخي از تلاش هاي اين كميته عبارتنداز:
۱- ايراد سخنراني در همايش ها و گردهمايي هاي مسئولان آموزش و پرورش شهر تهران، در مراكزي همچون: سازمان دانش آموزان، كاوشكده علوم منطقه يك تهران، گردهمايي مديران پژوهشي مناطق بيست گانه تهران، گردهمايي مسئولان پژوهشي منطقه ۱۳ تهران.
۲ - شركت در برنامه هاي راديو فرهنگ، به مناسبت هفته پژوهش در برنامه همراه با مسئولان و نيز به مناسبت جايزه ترويج علم در برنامه شبكه جوان «شب به خير دانشمند».
۳- مصاحبه به مناسبت جايزه ترويج علم و فعاليت هاي انجمن.
۴- ارتباطات خارجي:انجمن ترويج علم ايران از اواخر سال ۱۳۸۱ به عضويت مؤسسه اكسايت -ECSITE- پذيرفته شده است. در بازديد يك هفته اي كه خانم دكتر ملاني كويين، رئيس اكسايت در انگلستان، كه از معتبرترين مراكز هماهنگ كننده فعاليت هاي همگاني كردن علم در اتحاديه اروپا و بسياري از موزه ها و مؤسسه هاي علمي- آموزش غيررسمي و سازمان هاي خصوصي ترويج علم است، از ايران به عمل آورد قرار شد انتشار چهار مقاله از جانب انجمن ترويج علم را در فصلنامه اين مؤسسه به چاپ برساند.
۵- همكاري انجمن با معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در زمينه هاي گوناگون مطالعاتي، مانند بررسي پيشنهادهاي ساخت موزه ملي علوم و فناوري، موزه زمين شناسي و مركز همايش هاي بين المللي آن وزارت در خوارنق يزد.
كميته مالي
طبق گزارشي كه در يادداشت «خلاصه اي از برنامه هاي اجرا شده انجمن ترويج علم ايران در سال ۱۳۸۲ و سه ماهه اول سال ۱۳۸۳» آمده است، امور مالي انجمن از سه منبع زير تأمين مي شود: حق عضويت، كمك هاي مالي اشخاص حقيقي و حقوقي و درآمدهاي حاصل از ارائه خدمات مشاوره اي مرتبط با هدف هاي انجمن.
كميسيون انجمن هاي علمي كشور، كه نقش هيأت امناي انجمن هاي علمي كشور را به عهده دارد،  سالانه كمك مالي مختصري از سوي معاونت پژوهشي وزارت علوم به انجمن هاي علمي كشور مي كند. اين كميسيون با توجه به گستردگي فعاليت ها و عملكردهاي هر انجمن مبلغي به آنان اختصاص مي دهد بنابراين، نظارت كلي بر انجمن هاي علمي و نيز تخصيص كمك هاي دولتي از سوي اين كميسيون صورت مي گيرد. اما به دليل اين كمك ناچيز دولتي مي توان گفت كه انجمن ترويج علم ايران تا حدود زيادي غيردولتي و مستقل است.
ياري رسانان انجمن در انجام وظايف عبارتند از:وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، انجمن حفظ آثار و مفاخر فرهنگي، سازمان ميراث فرهنگي، سازمان مناطق گردشگري، انتشارات فرهنگان وبنياد دانش و هنر.

شيما آيتي
پيشينه كاربست شيوه هاي گوناگون تشويقي و ترغيبي كار علماو پژوهشگري و كاوشگري در حوزه دانش بشري شايد به قدر و اندازه حيات علم تخمين زده شود.
در ميان جوايز علمي مهم دنيا، جايزه نوبل و جوايز ديگري نظير آن وجود دارد كه با دست كم يك قرن سابقه، به اعتبار و منزلتي جهاني رسيده اند و كسب آن توسط هر كس و هر جايي اعتباري مضاعف خلق مي كند، آن چنان كه امروز در رتبه بندي سطح كيفي دانشگاه ها و مراكز آموزش  عالي اخذ جوايز نوبل علمي، خود يك شاخص مهم و معتبر به شمار مي رود.
در باب جوايز معتبر علمي جهان و از آن جمله جايزه نوبل ادبيات، نوبل فيزيك، نوبل پزشكي، نوبل شيمي و... به تفصيل مي توان سخن گفت، اما نكته اي كه نبايد از آن غافل بود همانا درجه اعتبار چنين جوايزي است و چرايي و چگونگي احراز چنين مرتبه اي.
«جايزه ترويج علم ايران» با چيزي قريب به ۶ سال سابقه و حتي جوايزي چون «خوارزمي» با سابقه اي به مراتب بيشتر از اينها را قدر مسلم نبايد و نمي توان با جوايزي مثل نوبل، در مقام مقايسه قرار داد، اما مي توان چشم اندازي هم سنگ با آن را برايشان متصور بود.
جوايز علمي ايران، براي تلاقي با چنين چشم اندازي بيش و پيش از هر چيز نيازمند آنند كه:
۱- در ارج گذاردن به مقام علم و عالم، نگاه ها را به پهناي كره خاكي بگسترانند و جهاني بينديشند.
۲- با جلب حمايت و مشاركت ملي، بر غناي مادي و معنوي اين جوايز بيفزايند.
۳- با تجديد نظر در ساختار اجرايي، شرايط اخذ چنين جوايزي را در سطح استانداردهاي جهاني و قابل قبول بالا ببرند.
۴- تركيب اعضاي هيأت داوران را هم سطح با ساختار اجرايي و شرايط واگذاري برگزينند.
۵- از هر گونه خطي نگري و عملكرد جناحي در اعطاي جوايز خودداري كنند.
۶- .. و دست آخر اينكه در اين موضوع كند و كاو كنند كه «نوبل چگونه نوبل شد؟

دكتر محمدحسين عزيزي
بيش از يازده قرن پيش از اين، در «ري»، نزديك تهران كنوني، كودكي چشم به جهان گشود كه بعدها در زندگي پربار خود به چهره اي درخشان در تاريخ پزشكي بدل شد و آوازه او شرق و غرب عالم را درنورديد. او محمدبن زكرياي رازي است. رازي در سال ۲۵۱ هـ.ق به دنيا آمد و در سال ۳۱۳ هـ.ق وفات يافت (برابر با ۸۶۵- ۹۲۵.م) غربي ها در آثار خود از وي به نام رازنس ياد مي كنند. رازي، چند سال پيش از ابن سينا مي زيسته است. اما برخلاف ابن سينا كه شرح زندگي خود را تقرير كرده و يكي از شاگردانش به زبان عربي آن را نگاشته است، زندگينامه خود را ننوشته و از اين رو متأسفانه درباره رازي، اطلاعات پراكنده اي در دست است و بسياري از زواياي زندگي او روشن نيست. با اين همه، به استناد نوشته هاي به جا مانده، همين قدر مي دانيم كه او بخش نخست زندگي خود را در زادگاهش گذرانده است. گفته اند كه در جواني به يادگيري فلسفه، رياضيات، نجوم، ادبيات و موسيقي پرداخته ورساله اي درباره موسيقي نگاشته و نوازنده عود بوده است. اما در سي سالگي از موسيقي دست برداشته و به كار كيميا روي آورده است. سپس به آموختن طب (احتمالاً در اواخر عمر خود) اقدام كرده است، هر چند كه از اوايل زندگي نيز به طب علاقه داشته است. پس از آن به رياست بيمارستان ري منصوب شده و به طبابت پرداخته است. رازي، در نيمه دوم سده سوم هجري به بغداد سفر كرده و در آنجا نيز به سبب شايستگي خود در طب، به رياست بيمارستان برگزيده شده است. همچنين چند سالي، در بغداد به طبابت و آموزش طلاب طب پرداخته است. او پيوسته مي خوانده و مي نوشته تا آن كه از چشم نابينا مي شود و به زادگاهش بازمي گردد تا بازمانده روزگار خود را در آنجا بگذراند.
درباره خدمات رازي به دانش پزشكي بنابه گفته «ويل دورانت»، مورخ نامي، او به اتفاق آراء، مهمترين طبيب اسلام و بزرگترين عالم طب باليني در قرون وسطي بوده است. همچنين از وي، به عنوان پيشگام طب تجربي، پزشكي خلاق و نوآور نيز ياد كرده اند. بر موشكافي هاي رازي در توصيف جزئيات بيماريها و قدرت مشاهده او، صاحب نظران تأكيد كرده اند. مي توان گفت كه اگر ابن سينا در عرصه طب نظري استادي و مهارت داشته، رازي استاد مسلم طب تجربي بوده است.

تصويري از رازي (۲۵۱-۳۱۳ هـ.ق= ۸۶۵-۹۲۵ م) در حال معاينه يك كودك بيمار، نقاشي رنگ و روغن اثر هنرمند مشهور ايراني، حسين بهزاد (۱۲۷۳-۱۳۴۷ ش، تاريخ نقاشي ۱۳۴۳ ش) (منبع: زندگي و آثار استاد حسين بهزاد مينياتور، تأليف مهندس محمد ناصري پور، انتشارات سروش، تهران

شمار تأليفات رازي را تا دويست و هفتاد و سه اثر برشمرده اند كه بيش از صد اثر او، به پزشكي مربوط است. بزرگترين اثر طبي رازي، كتاب «الحاوي» است، كه از سده دوازدهم تا هفدهم ميلادي در مغرب زمين مورد توجه بوده است. الحاوي، يك كتاب پزشكي عادي نبوده، بلكه دايرة المعارفي مشتمل بر آراي پيشينيان، تجارب ارزنده  رازي و مشاهدات شخصي باليني او بوده است. اين كتاب، در سال ۱۲۷۹ م به لاتين ترجمه شده و از آن پس بارها در اروپا به چاپ رسيده و كتاب مرجع پزشكي بوده است. اثر ديگر مهم رازي در پزشكي كتاب «المنصوري» است كه به لاتين ترجمه و تا قرن شانزدهم در بين دانشجويان پزشكي اروپا، خوانده مي شده است. شاهكار ديگر رازي، رساله اي است كه دقت نظر علمي او را در طب تجربي نشان مي دهد و در آن نخستين بار، رازي وجوه افتراق بيماري هاي سرخك و آبله را به خوبي بيان مي كند. رساله مزبور (في الجدري و الحصبه) تا قرون جديد در محافل طبي غرب، از آثار خواندني طبي به شمار مي رفته است و «ويل دورانت»، آن را نخستين پژوهش علمي استوار در زمينه بيماري هاي مسري و سرمشق ارزنده اي در زمينه مشاهده و تحليل دقيق علمي قلمداد كرده است. رساله آبله و سرخك، از سال ۱۴۹۸ تا ۱۸۶۶ م چهل بار، در اروپا تجديد چاپ شده است. افزون بر تأليفات طبي، رازي در زمينه كيميا و فلسفه نيز آثاري نگاشته است. كتاب «الاسرار» (در علم شيمي) او مدتها مورد توجه بوده است. علاوه بر اينها نوآوري هاي بسياري را به رازي نسبت داده اند، از جمله كشف الكل، تهيه اسيد سولفوريك از زاج سبز و ساختن نخ بخيه از روده حيوانات. رازي اولين كسي بوده كه واكنش مردمك چشم را به نور بيان كرده است.
ويژگي هاي اخلاقي رازي نيز در خور توجه فراوان است. و اين جنبه از زندگي او، كمتر مورد بررسي و كنكاش قرار گرفته است. بنابر روايت مورخان و تذكره نويسان، رازي پزشكي خوشخو، كريم النفس، خوش قريحه، مهربان، خيررسان، خوش سلوك، بلندنظر و آزاده بوده است. با شاگردان خود، به ملاطفت بسيار رفتار مي كرده است. داروي بيماران كم استطاعت را شخصاً تهيه مي كرده و در اختيار آنها مي گذاشته و پاره اي اوقات نيز غذاي آنها را فراهم مي ساخته است. بيشتر با مردمان عادي حشر و نشر داشته و كمتر با پادشاهان و فرمانروايان سروكار داشته است. حتي گفته اند كه او براي تأسيس بيمارستان نيز از مردم وجوه جمع آوري كرده است. با اين همه، رازي دشمنان و بدخواهاني نيز داشته است. او از پزشك نمايان و شيادان زمانه خود به سختي انتقاد كرده و اعمال آنها را برملا ساخته است. از اين رو مورد حقد وكينه توزي قرار داشته و حتي به خاطر عقايدش، تكفير شده است.
ويژگي ديگر رازي، علاقه وافر به دانش بوده است. او هيچ گاه از كتابت و استنساخ فراغت نيافته است. متأسفانه، رازي در اواخر عمر پربار خود، بينايي اش را از دست داده، در كنج انزوا و در فقر و ناداري و سختي روزگار گذرانيده تا چشم از اين جهان فاني فروبسته است. و بدين ترتيب، دفتر زندگي انديشمندي بزرگ كه كتاب «المنصوري» او تا سال ۱۵۵۸ ميلادي توسط ساپورتا، رئيس دانشكده پزشكي دانشگاه مون پليه فرانسه به دانشجويان درس داده مي شده است، در سال ۳۱۳ هـ.ق (برابر با ۹۲۵ م) بسته شده است. دانش پژوهان و دوستداران علم، مي توانند از زندگي ارزنده رازي و امثال او، درس ها بياموزند و به ياد داشته باشند كه خدمات ارزشمند دانشوران و دانشمندان و خدمتگزاران هرگز در تاريخ بشريت فراموش نمي شود، هرچند قرنها از عصري كه آنها در آن مي زيسته اند، سپري شده باشد و اين موهبت عظيمي است كه نبايد دست كم گرفته شود.
منابع:
۱-Ullmann ManFred:Islamic Medicine,pp:43-44, Edinburgh university Press, 1997
۲-Salim Khan M.: Islamic Medicine, pp:17,18, Routledge and Kegan Paul plc.1986.
۳- نجم آبادي، دكتر محمود: تاريخ طب در ايران پس از اسلام، صص ۳۲۴- ۴۴۲، چاپ سوم ۱۳۷۹.
۴- نصر، دكتر سيدحسين: علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمدآرام، انتشارات خوارزمي، صص ۴۱-۴۲، چاپ دوم ۱۳۵۹.
۵- زيگريسبت هنري: پزشكان نامي، ترجمه كوكب صورتگر، حسن صفاري، صص ۷۷-۷۹، انتشارات اميركبير، ۱۳۶۲.
۶- نصر، دكتر سيدتقي: ابديت ايران، صص ۲۸۰-۲۸۱، چاپخانه كيهان، ۱۳۵۰.
۷- فنتزمر، گرهارد: پنج هزار سال پزشكي، ترجمه سياوش آگاه، ص ۱۱۳، انتشارات علمي، فرهنگي، چاپ اول ۱۳۶۶.