ابراهيم عباسي
در آستانه سي امين سالگرد تأسيس بانك توسعه اسلامي بيست و نهمين اجلاس هيأت عامل بانك مزبور در ايران در روزهاي ۲۵-۲۴ شهريور ماه ۱۳۸۳ برگزار مي شود. از آنجا كه اين بانك تنها بانك بين المللي است كه مبتني بر اصول شريعت اسلامي مي باشد و در تأمين اعتبار برخي از پروژه هاي مهم اقتصادي و اجتماعي در ايران نقش داشته است، اين گزارش بر آن است كه به ساختار، عمليات و شيوه هاي تأمين مالي، نهادهاي وابسته به آن و تخصيص اعتبارات اين بانك به ايران بپردازد. به اعتقاد كارشناسان، بانك توسعه اسلامي فعالترين سازمان بين المللي اسلامي است كه حتي فعاليت هاي سازمان كنفرانس اسلامي را به عنوان نهاد مادر تحت الشعاع خود قرار داده است.
* * *
بانك توسعه اسلامي يكي از مؤسسات مالي توسعه اي بين المللي و از نهادهاي تخصصي سازمان كنفرانس اسلامي (OIC) مي باشد كه براساس اعلاميه وزراي اقتصاد كشورهاي اسلامي و با هدف پيشبرد توسعه اقتصادي و پيشرفت اجتماعي كشورهاي عضو و جوامع مسلمان كشورهاي غيرعضو در سراسر جهان براساس اصول شريعت اسلامي در تاريخ ۲۰ اكتبر ۱۹۷۵ م به وسيله ۲۲ كشور اسلامي با سرمايه اوليه ۷۵۵ ميليون دينار اسلامي(۱) در جده عربستان تأسيس گرديد. هر كشور اسلامي كه عضو سازمان كنفرانس اسلامي است مي تواند به عضويت اين بانك درآيد. در حال حاضر كليه كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي به استثناي نيجريه به عضويت اين بانك درآمده اند و تعداد اعضاي آن ۵۵ كشور مي باشد كه چهار قاره آسيا، آفريقا، اروپا (آلباني) و آمريكا (سورينام) را دربرمي گيرد.
جمهوري اسلامي ايران نيز در اواخر سال ۱۳۶۶ ه - ش (۱۹۸۹ م) با پذيره نويسي ۵/۲ ميليون دينار اسلامي (۲۵۰ سهم) به عضويت اين بانك درآمد كه با تصويب مجلس شوراي اسلامي و هيأت عامل بانك، ميزان سهام پذيره نويسي شده ايران طي دو دوره به ۷۰۰ ميليون دينار اسلامي افزايش يافت.(۲) هم اكنون بانك توسعه اسلامي داراي يك ستاد (دفتر مركزي) در شهر جده و سه دفتر منطقه اي در قزاقستان، مالزي و مراكش مي باشد كه به ترتيب هر يك ۶ ، ۳ و ۱۵ كشور را تحت پوشش خود قرار مي دهد. به علاوه بانك مزبور به منظور پيگيري اجراي پروژه هاي مصوب در هر يك از كشورهاي ايران، اندونزي، قزاقستان، ليبي، پاكستان و سودان نمايندگان محلي دارد. اين بانك داراي ۸۸۱ نفر كارمند شامل ۴۰۲ نيروي متخصص، ۵۶ نيمه متخصص در بخش ويژه، ۳۴۳ كارمند بخش اداري و ۷۹ كارگر خدماتي است، ۸۰ نفر در اين بانك داراي مدرك دكترا (Phd) مي باشند.
بانك توسعه اسلامي از لحاظ ساختار اداري داراي دو نهاد اساسي مي باشد. اول: هيأت عامل (Board of Governor) كه عالي ترين ركن بانك است و سالي يك بار به منظور تصويب عملكرد، صورتحسابهاي مالي بانك و ترسيم خط مشي آتي آن تشكيل جلسه مي دهد. هر كشور عضو بانك در هيأت عامل داراي يك نماينده و يك نماينده علي البدل است. نماينده ايران، وزير امور اقتصادي و دارايي و نماينده علي البدل آن رئيس سازمان سرمايه گذاري و كمك هاي اقتصادي و فني ايران است دوم: هيأت مديره اجرايي (Board of Executive Diretors) كه مركب از چهارده عضو است. هفت عضو آن توسط هفت كشوري كه داراي بالاترين سهام در بانك مي باشند (عربستان سعودي، ليبي، كويت، ايران، مصر، تركيه و امارات متحده عربي) منصوب و هفت عضو ديگر آن از ميان ساير اعضا (براي مدت سه سال) انتخاب مي گردند. تصويب عمليات و پروژه ها و هدايت امور اجرايي بانك برعهده اين هيأت مي باشد و امكان تجديد انتخاب آنها نيز وجود دارد. مهدي كرباسيان در حال حاضر نماينده كشور ايران در اين بانك مي باشد.
رئيس بانك به عنوان مديرعامل بانك توسط هيأت عامل براي يك دوره پنجساله قابل تمديد انتخاب مي گردند. احمد محمدعلي از عربستان در حال حاضر رياست بانك را برعهده دارد.
اين بانك تعدادي نهادهاي وابسته به عنوان گروه بانك توسعه اسلامي را شكل مي دهد كه شامل مؤسسات زير مي باشد(۳):
۱- بانك توسعه اسلاميIDB) ): اين بخش قسمت اصلي گروه بانك توسعه اسلامي مي باشد كه به منظور انجام پروژه ها و يا اعطاي كمك هاي بلاعوض به كشورهاي عضو فعاليت دارد.
۲- شركت اسلامي براي توسعه بخش خصوصيICD) ): شركت مزبور ابزاري جهت رشد و كاميابي اقتصادي در كشورهاي عضو تلقي مي شود و هدف آن شناسايي فرصت ها در بخش خصوصي، ارائه خدمات مالي مطابق با شريعت اسلام و امكان دسترسي شركت هاي خصوصي به بازارهاي مالي اسلامي است. اين شركت در سال ۱۹۹۹ م تأسيس شد.
۳- شركت اسلامي بيمه سرمايه گذاري و اعتبار (ICIEC): هدف اين شركت گسترش حيطه تعاملات تجاري و جريان سرمايه گذاري ميان كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي مي باشد كه براي رسيدن به اين هدف به صدور بيمه اعتباري جهت پوشش عدم پرداخت كالاهاي صادراتي وهمچنين بيمه سرمايه گذاري در قبال ريسك كشوري مي پردازد. اين شركت از سال ۱۹۹۵ فعاليت خود را شروع كرد و مركز آن در جده مي باشد.
۴ _ مؤسسه آموزشي و پژوهشي اسلامي(IRTI): اين مؤسسه مسئوليت پژوهش، آموزش و فعاليت هاي مرتبط را در جهت كمك به فعاليت هاي بانكي، مالي و اقتصادي در كشورهاي عضو و جوامع مسلمان در كشورهاي غيرعضو بعهده دارد. اين مؤسسه تاكنون اقدام به برگزاري چندين سمينار و كنفرانس و برنامه آموزشي در كشورهاي عضو نموده است. بانك توسعه اسلامي هر سال به منظور شناسايي، تقدير و تشويق كوششهاي برجسته و خلاقي كه توسط اشخاص و يا مؤسسات در زمينه اقتصاد و يا بانكداري اسلامي در كشورهاي عضو صورت مي پذيرد جايزه اي به ارزش ۳۰۰۰۰ دينار اسلامي (حدوداً ۳۹۳۰/۴۰ دلار) در نظر مي گيرد.
۵- صندوق سرمايه گذاري واحد (UIF): اين صندوق يك صندوق اماني محسوب مي شود كه از طريق استفاده از وجوه نقد خود به عمليات تأمين مالي تجاري كوتاه مدت مي پردازد.
۶- صندوق زيربنايي بانك توسعه اسلاميIF) ): هدف از ايجاد اين صندوق، بسيج منابع بخش خصوصي جهت كاهش بار بخش عمومي در زمينه تأمين مالي پروژه هاي زيربنايي مي باشد. اين صندوق از روشهاي تأمين مالي اسلامي براي كليه سرمايه گذاريهاي مشترك خود استفاده مي كند. مقر آن در بحرين است.
۷- دفتر همكاري فنيTCO) ): مسئوليت آموزش و همكاريهاي فني در زمينه هاي غيربانكي و مالي را بعهده دارد.
۸- برنامه تأمين مالي صادرات EFS)): هدف اين بخش پيشبرد صادرات كالاهاي كشورهاي عضو به كشورهاي عضو و غيرعضو از طريق تسهيلات مالي كوتاه مدت و بلندمدت مي باشد.
۹- عمليات تأمين مالي و تجاري وارداتITFO) ):عمليات تأمين مالي تجاري واردات، يك طرح كوتاه مدت مي باشد كه به واسطه آن بانك به ارائه ارز خارجي جهت واردات كالاها با ماهيت توسعه اي مي پردازد كه از سوي كشورهاي عضو موردنياز مي باشد.
۱۰- بنياد جهاني وقف (WWF) : بانك توسعه اسلامي در نوامبر ۲۰۰۰ به منظور تحكيم مؤسسه اسلامي وقف و تقويت نقش آن در توسعه اقتصادي و اجتماعي جوامع مسلمان تصميم به ايجاد بنياد جهاني وقف گرفت. هدف آن ايجاد شبكه اي از مؤسسات اوقافي است كه قابليت اجراي فعاليت هاي خيريه اي سازگار با شريعت را داشته باشد و به حمايت از مؤسسات وقفي و هماهنگ سازي فعاليت هاي آنها مي پردازد.
اين بانك  همچنين داراي مؤسسات وابسته ديگر از جمله مركز بين المللي براي كشاورزي در شوره زارها، صندوق سرمايه گذاري دارائي هاي اوقاف، شبكه هاي اطلاع رساني وابسته به سازمان كنفرانس اسلامي و پروژه بهره برداري از گوشت قرباني مربوط به كشور عربستان سعودي مي باشد.
منابع مالي بانك توسعه اسلامي به سه صورت تسهيلات پروژه اي و تسهيلات تجاري و كمك هاي بلاعوض به كشورهاي عضو داده مي شود. عمليات عادي بانك كه شامل تأمين مالي پروژه ها و عمليات كمك فني است به روشهاي تأمين مالي به كار گرفته شده شامل وام، اجاره به شرط تمليك، فروش اقساطي، استصناع، مشاركت در سرمايه، تقسيم سود، خطوط اعتباري و كمك فني يا كمك بلاعوض مي باشد.
وام:
وام ها عمدتاً براي توسعه كشاورزي، ساختن  راه ها، توسعه مناطق روستايي، پروژه هاي آموزشي، گسترش بنادر، ايجاد فرودگاه، ايجاد كانال هاي آبياري و ... تخصيص مي يابند. اين وام ها بدون بهره و تنها كارمزدي (حدود ۲ درصد) جهت جبران هزينه هاي اداري دريافت مي شود. بازپرداخت آنها ۱۵ تا ۲۵ ساله است كه شامل ۳ تا ۵ سال دوره تنفس مي باشد و به صورت اقساط مساوي شش ماهه انجام مي شود.
اجاره به شرط تمليك:
يكي از شيوه هاي تأمين مالي ميان مدت براي پروژه هاي درآمدزا در بخش طرح هاي صنعتي است كه براساس آن تجهيزات سرمايه اي و ساير سرمايه هاي ثابت همچون كارخانه، ماشين آلات و تجهيزات،  تانكرهاي نفتي، كشتي هاي ماهيگيري و ... واجد شرايط استفاده از اين تسهيلات مي باشند.
براساس شيوه اجاره به شرط تمليك، مالكيت اموال اجاره شده در طول دوره اجرا كه ممكن است ۱۵ سال به طول بيانجامد، در اختيار بانك توسعه اسلامي است و پس از بازپرداخت آخرين قسط اجاره به عنوان هبه به مالكيت ذينفع انتقال مي يابد.
فروش اقساطي:
در اين روش مالكيت دارايي و اموال بلافاصله پس از تحويل دارايي به خريدار منتقل مي شود در حالي كه مبلغ خريد به صورت اقساط بازپرداخت مي گردد. ارائه ضمانتنامه دولتي يا بانكي مورد قبول بانك توسعه اسلامي در مورد كليه پروژه ها يا عملياتي كه از سوي بانك مزبور تأمين مالي مي گردد لازم مي باشد.
مشاركت در سرمايه:
بانك توسعه اسلامي در سهام شركت ها و مؤسسات در كشورهاي عضو كه به طور بالقوه درآمدزا و مطابق با اصول شريعت باشند و هم چنين تأثير توسعه اي عمده اي بر اقتصاد كشورهاي خود داشته باشند مشاركت مي نمايد.
استصناع:
قراردادي است كه به موجب آن يك طرف قرارداد تعهد مي نمايد تا كالاي مشخصي را با ويژگي معين مشخص و در يك زمان خاص توليد كند كه عمدتاً شامل هرگونه فرايند توليد، ساخت، مونتاژ يا بسته بندي مي گردد، همچنين استصناع مي تواند در تأمين مالي كالاهاي سرمايه اي و حتي كالاهاي غيرقابل ملموسي چون گاز و برق به كار رود.
اعطاي خط اعتباري به مؤسسات مالي توسعه ملي كشورهاي عضو:
بانك توسعه اسلامي علاوه بر تأمين مالي پروژه ها، اقدام به اعطاي خطوط اعتباري به نهادهاي توسعه ملي و بانك هاي اسلامي در كشورهاي عضو، به ويژه جهت پيشبرد رشد و توسعه پروژه هاي با مقياس كوچك و متوسط در بخش صنعت و كشاورزي و پروژه هاي زيربنايي مي نمايد.
عمليات تأمين مالي تجاري بانك توسعه اسلامي بخشي از عمليات مالي گسترده بانك مي باشد كه هر دو بخش صادرات و واردات را تحت پوشش قرار مي دهد. عمليات تأمين مالي تجاري واردات مطابق با شريعت اسلام و به شيوه مرابحه عمل مي كند و به گونه اي است كه كالاها را به وسيله بانك توسعه اسلامي از جانب واردكننده خريداري مي نمايد و دوباره كالاهاي مزبور را در قبال نرخ كارمزد معقول به واردكننده مي فروشد. واردكنندگان در ايران در صورت استفاده از عمليات تأمين مالي تجاري واردات بايد از طريق سازمان سرمايه گذاري و كمك هاي اقتصادي و فني ايران درخواست نمايند. عمليات تأمين مالي تجاري صادرات به همين شيوه صورت مي گيرد.
بانك توسعه اسلامي تا سال ۲۰۰۲ م (۲۰۰۲ - ۱۹۷۵ م) يعني در طول ۲۸ سال فعاليت خود در قالب شيوه هاي مختلف تأمين مالي براي كشورهاي عضو معادل ۲۷.۲۲۶ ميليون دلار تصويب نموده است (براي ۳۷۷۰ پروژه) كه سهم ايران تا سال ۲۰۰۲ يك ميليارد و دويست و سي و سه (۱.۲۳۳) ميليون دلار بوده است.
اين بانك هم چنين پيوندهاي نزديكي با ديگر سازمان هاي مالي بين المللي مانند بانك جهاني، صندوق بين المللي پول، بانك توسعه آفريقا، بانك توسعه آسيا و بانك اروپايي توسعه دارد. اين بانك پيوندهاي خاصي نيز با فائو، صندوق بين المللي توسعه كشاورزي، مركز تجارت بين المللي (ITC)، كنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل، يونسكو و سازمان تجارت جهاني و ... برقرار كرده است. از همان ابتدا يادداشت تفاهمي با بانك جهاني براي تقويت همكاري هاي موجود امضا كرد. با يونسكو نيز موافقت نامه همكاري در حوزه آموزش به ويژه براي كشورهاي زير توسعه آفريقا دارد. اين بانك در طرح بخشودگي قروض كشورهايي كه توان بازپرداخت تسهيلات اعتباري را ندارد (Hipcs) شركت داشته و بخشودگي شامل كشورهايي هم چون بنين، مالي، موريتاني و سنگال شده است.
از سال ۱۳۷۶ تاكنون اين بانك تعداد ۷۴ مورد تسهيلات تجاري كوتاه مدت ITFO)و (AMD در حدود ۹۹۱ ميليون دلار و همچنين ۱۸ وام پروژه اي به مبلغ ۶۵۶ ميليون دلار و ۲ فقره كمك بلاعوض به مبلغ ۷۸۶ هزار دلار به شرح ذيل دريافت كرده است. (۴) ضمن اين كه اين بانك كمكي به صورت بلاعوض و همچنين تأمين اعتبار براي بازسازي شهرستان بم اختصاص داد. نماينده اين بانك در ايران بانك توسعه صادرات است.
پي نوشت ها:
۱- دينار اسلامي (ID) واحد محاسباتي بانك است كه معادل ارزش يك حق برداشت ويژه صندوق بين المللي پول مي باشد.
۲- ارزش هر سهم از سرمايه بانك برابر ۱۰۰۰۰ دينار اسلامي است.
۳- IDB. Twenty- Eight Years in the service of the ummah, Bank secretariat, kingdom of Sudi Arabia.
۴- كتابخانه سازمان سرمايه گذاري و كمك هاي اقتصادي و فني ايران، آرشيو كتابخانه
۵- معاونت امور بين الملل وزارت امور اقتصادي و دارايي، آشنايي با بانك توسعه اسلامي، وزارت امور اقتصادي و دارايي، (تهران، بي تا).

مبلغ (دلار) تعداد سال ۶۰۰۰۰۰۰۰ ۴ ۱۳۷۶ ۱۸۰۰۰۰۰۰ ۲ ۱۳۷۷ ۹۰۰۰۰۰۰۰ ۶ ۱۳۷۸ ۲۰۵۰۰۰۰۰۰ ۱۳ ۱۳۷۹ ۱۱۷۰۰۰۰۰۰ ۷ ۱۳۸۰ ۱۱۸۰۰۰۰۰۰ ۱۳ ۱۳۸۱ ۲۸۳۰۰۰۰۰۰ ۲۳ ۱۳۸۲ ۱۰۰۰۰۰۰۰۰ ۶ سه ماهه اول ۱۳۸۳ ۹۹۱۰۰۰۰۰۰ ۷۴ جمع كل