شنبه ۱۸ مهر ۱۳۸۳
انديشه
Front Page

به مناسبت دويستمين سالگرد درگذشت امانوئل كانت
استاد كونيكسبرگ و نابغه ژنو
اشاره: امسال دويستمين سالگرد درگذشت امانوئل كانت برپا مي شود. به همين مناسبت به بررسي زندگي و آثار كسي كه آخرين فيلسوف كلاسيك و نخستين فيلسوف مدرن است مي پردازيم . كانت تمام دوران زندگيش را در زادگاهش يعني شهر كونيكسبرگ گذراند. پس از تحصيل در الهيات، فلسفه و علوم و نه سال معلمي در خانه ها، در دانشگاه شهر زادگاهش به تدريس پرداخت. سه رساله «نقد عقل محض »، «نقد عقل عملي» و «نقد حكم»ازمهم ترين آثار فلسفي وي به شمار مي آيند.
004200.jpg
منبع: لوپوئن
ترجمه: مريم شاهسون
امانوئل كانت در ساعت ۵ صبح يكشنبه ۲۲ آوريل ۱۷۲۴ در شهر كونيكسبرگ واقع در زاتلاگاس، ايالتي در جغرافياي قديم آلمان، به دنيا آمد. پدرش دكان نعل كوبي و يراق سازي داشت و اجدادش اسكاتلندي بودند. مادرش، آنا رگينا رويتا، ۱۱ فرزند داشت و در حالي كه امانوئل، چهارمين فرزندش، فقط ۱۳ سال داشت در سن ۴۰ سالگي از دنيا رفت. او تحصيلاتش را در كالج فردريكيانوم كه تحت تعاليم پيتيسم اداره مي شد به پايان رساند. پيتيسم ها يكي از فرقه هاي پيرولوتر بودند كه تقواي فردي و ايمان دروني را بر تعاليم خشك كليسا مقدم مي شماردند. كانت در ۱۶ سالگي وارد دانشگاه شد. اما خيلي زود به دليل مرگ پدرش مجبور شد بدون اخذ مدرك و طي درجات تحصيلي، دانشگاه را ترك كند. مدت ده سال با معلمي در خانه ها امرار معاش كرد. در سال ۱۷۵۵ يعني در ۳۱ سالگي با ارائه تزي درباره شناخت متافيزيك تدريس در دانشگاه را پذيرفت. او تا سال ۱۷۹۷ به تدريس موضوعات متفاوتي از جمله علوم طبيعي، اخترشناسي، هواشناسي و جغرافي پرداخت كه همزمان با دوران تأليف دائرة المعارف در قرون وسطي بود. اين همزماني در كيفيت رساله هاي كوچكي كه پايه سه نقد عظيم «نقد عقل محض»، «نقد عقل عملي» و «نقد حكم» قرار گرفتند به خوبي نمايان است. زندگي كاملاً خانه نشين و مجردي او با داستان ها و حكايت هاي بيروني و روشنگر آميخته است. اين مربي پرهيزگار و متفكر عنوان كرده است كه هنگام تدريس براي شاگردانش سرودهاي مذهبي هم مي خوانده است.
اما مهمترين رويدادي كه براي هميشه رشد و تكامل ذهني كانت را در جهت اصلي رهنمون كرد در سال ۱۷۶۲ با خواندن «قرارداد اجتماعي» و «اميل» ژان ژاك روسو اتفاق افتاد. شايد هيچ رويدادي در تاريخ عقايد غرب عجيب تر و مهمتر از پيوند معنوي بين نابغه ژنو و استاد ناشناس كونيكسبرگ نيست. روسو ۱۲ سال بزرگتر از كانت بود و هرگز اسم كانت را نشنيده بود. ولي كانت در اتاق كارش عكسي از روسو آويخته بود كه با درنظر گرفتن امكانات و شرايط مادي آن دوران نكته اي بسيار قابل توجه است. روسو چه چيزي براي كانت آورده بود؟ كشفي بسيار ساده به نام «وجدان اخلاقي» كه كانت را به مبتكر اخلاق تبديل كرد. همگي اين نداي معروف اميل را مي شناسيم: «وجدان. اين غريزه الهي، صداي جاوداني و آسماني، راهنمايي تضمين گر براي موجودي نادان و محدود ولي عاقل و آزاد، داوري خطاناپذير كه با تميز خوب از بدن انسان را به خداوند همانند مي كند و تمامي سرشت و نيكويي كارها را مي آفريند. اگر وجدان نبود من نيز چيزي در وجودم نمي يافتم كه مرا بر حيوان برتري بخشد و تنها حس دردي در وجودم بود كه زائيده انتقال از يك گمراهي به گمراهي ديگر بود، آن هم به ياري ذهني بي قاعده و عقلي بي اصل.» و همه «نقد عقل عملي»  از اينجا نشأت مي گيرد.
كانت اخلاق را در فلسفه غرب ابداع كرد و اثبات آن امري مهم به نظر مي رسد. پرسشي كه هميشه مطرح بوده اين است كه «چگونه زندگيم را هدايت كنم؟» هر يك از دو منبع تمدن غرب به اين پرسش پاسخ داده بودند: منبع يهوديت- مسيحيت طبق فرامين تحريف شده خداوند پاسخ دادند و منبع يونان- لاتين طبق تعاليم حكمت. هر دو پاسخ دو ويژگي مشترك داشتند: نخست آنكه پاسخ يهود و مسيحيت به دليل تحريف متون آنها تنها بخشي از انسان ها را خطاب قرار مي داد و حكمت يوناني- لاتيني نيز فقط با انسان هاي فرهيخته معني و مفهوم مي يافت.
ويژگي ديگر آنها اين بود كه اين راه هاي حل مشكلات بسيار كاراست؛ زيرا كسي كه از دستورهاي خداوند اطاعت كند به بهشت مي رود و كسي كه نافرماني كند به جهنم مي رود. در مورد حكمت نيز كسي كه از آن پيروي كند به زندگي سعادتمند دست مي يابد و كسي كه از آن سرپيچي كند به سيه روزي مي رسد.
004203.jpg
اما كانت تعريفي فراتر از اين براي اخلاق در فلسفه غرب ارائه مي دهد: غريزه الهي بدون درنظر گرفتن مليت و نژاد در تمامي انسانها مشترك است و غريزه اي كاملاً بي غرض است و سودجو نيست. طبق نظر كانت قانون اخلاقي براي كسي كه به آن احترام مي گذارد پاداشي ندارد و براي كسي كه حرمتي برا ي آن قائل نيست تنبيهي دربرندارد.
چنين اخلاقي چنان با روح ما آميخته است كه به سختي مي توان باور كرد كه قبل از كانت وجود نداشته است و با اين همه حقيقت است.
اغراق آميز نيست اگر اضافه شود كه كانت همچنين مبتكر زيبايي شناسي است. سومين نقد او يعني «نقد حكم» بي ترديد هنوز ناشناخته است و برخي مفسران به راحتي آن را ناديده گرفته اند. بي ترديد كانت هيچ  گاه نه رماني خوانده بود و نه پا به موزه اي گذاشته بود. با وجود اين او با فراستي قابل تحسين تمامي پارادوكس هاي حكم زيباشناسانه را در حوزه شعر، نقاشي، موسيقي و... قاطعانه از هم جدا مي كند. بنابر تجزيه و تحليل كانت، زيبايي زماني براي ما پديدار مي شود كه از يك تناقض چهار بخشي نشأت گرفته باشد. در مرحله نخست، زيبايي يك لذت فيزيكي صادقانه است. ضمانت اجراي هر لذتي رضايت روانشناختي است،  در صورتي كه شادي حاصل از گوش كردن به سمفوني موتسارت پاسخگوي هيچ نياز فيزيكي نيست، بلكه كليتي بي تصور است. يك اسكيمو نيز با وجود آنكه سمفوني موتسارت هيچ تصور تجريدي همچون علم فيزيك يا شيمي به او منتقل نمي كند، او را دوست دارد. سرانجام آنكه زيبايي از يك نياز ذهني و به عبارتي فرمولي متناقض نشأت مي گيرد، چون شما خواه ناخواه هيچ گاه يوهان اشتراوس را به موتسارت ترجيح نمي دهيد و هيچ توجيه منطقي هم براي اين كار نداريد. بنابراين زيبايي يك نهايت بي انتهاست، چون هر اثر هنري سازماني از بخش ها و قطعه ها از جمله واژه ها، نت ها، رنگ ها و... است كه خود به تنهايي كوچكترين فايده اي ندارند، «دستگاه هاي» موجود در موزه فرايبورگ اين پارادوكس را به نهايت مي رساند.
004194.jpg
مهمترين رويدادي كه براي هميشه رشد و تكامل ذهني كانت را در جهت اصلي رهنمون كرد در سال ۱۷۶۲ با خواندن «قرارداد اجتماعي» و «اميل» ژان ژاك روسو اتفاق افتاد. شايد هيچ رويدادي در تاريخ عقايد غرب عجيب تر و مهمتر از پيوند معنوي بين نابغه ژنو و استاد ناشناس كونيكسبرگ نيست.
درواقع كانت جهانشمول است و كشفيات او در تمامي زمينه ها تأثير گذار بوده است از جمله در زمان. به عنوان مثال او متوجه شد كه يك مكان خالي هندسي قطعاً داراي معقوليت خاصي است ولي اين معقوليت به تصورات ذهن شبيه نيست. او اين مطلب را با مثالي جالب توضيح داد: اگر قرار مي بود كل جهان در دستكشي جا گيرد اين دستكش متعلق به دست راست بود يا چپ؟ و اين چيزي است كه عقل هرگز آن را نخواهد فهميد.
ما اين نامفهوم و نامعقول بودن مكان را در مسافرت هايي كه با اختلاف زماني همراه است به خوبي حس مي كنيم. «سفر دور دنيا در هشتاد روز» ژول ورن به گونه اي شگفت انگيز اين مطلب را به تصوير مي كشد. فيلاس فوگ شرط مي بندد كه دور دنيا را در هشتاد روز بپيمايد و روز شنبه ۲۲ دسامبر در ساعت ۲۰ در همان باشگاهي كه شرط بسته بود حاضر باشد. او اين سفر را به پايان مي برد و روز يكشنبه ۲۲ دسامبر به لندن مي رسد در حالي كه سفر خود را در هشتاد و يك روز به پايان رسانده بود و به اين ترتيب شرط را مي بازد. اما شاه كليد او را از اشتباه درمي آورد. او به خيابان مي رود. يكشنبه نيست، بلكه شنبه است! و شرط را مي برد. اين تناقض از كجا پديد آمده بود؟ فيلاس فوگ از غرب به شرق سفر كرده بود و به اين ترتيب ۲۴ ساعت جلوتر رفته بود. تناقض فعل مكاني اين مسافر نامعقول و نامفهوم است و اين همان دستكش معروف كانت است.

رويدادهاي انديشه
انجمن تاريخ پژوهان حوزه
004197.jpg

همشهري :تاسيس انجمنهاي علمي، رويكردي كارآمد در حوزه علميه قم است. انجمني شدن فعاليت هاي علمي، راه  كارهايي براي انسجام، هدف گيري و پويا شدن تلاش هاي پژوهشي است.
انجمن تاريخ پژوهان اولين نمونه در نوع خود است كه راه تاسيس انجمن هاي ديگر را نيز باز كرد. گروهي از تاريخ پژوهان براي ايجاد ارتباط و رقابت علمي و اطلاع رساني گسترده پس از رايزني با اساتيد و صاحب نظران و تاييد رهبر معظم انقلاب به تاسيس اين انجمن دست يافتند.
در اوايل سال ۱۳۸۲ هيات موسس انجمن، تقاضاي خود را به كميسيون مربوط ارسال كرد و با صدور مجوز اولين انجمن علمي حوزه، نخستين نشست مجمع عمومي انجمن تاريخ پژوهان در تيرماه ۸۲ برگزار شد و هيات مديره و بازرسان انتخاب شدند. انجمن تاريخ پژوهان هدف خود را فرهنگ سازي در زمينه تاريخ در حوزه علميه و زمينه سازي براي توسعه مباحث تاريخي، پرورش نيروي متخصص، ايجاد زمينه مناسب براي تضارب آرا و سامان بخشي به امور آموزشي و پژوهشي قرار داده است.
تاكنون فعاليت هايي كه از طرف اين انجمن صورت گرفته، از اين قرار است. برگزاري نشست هاي علمي با موضوعات «تحليلي تاريخي بر مواضع ارتدادي قبايل عرب»، «تاريخ نگاري مورخان عرب معاصر»، «امكان تاريخ نويسي براساس منابع شيعي»، «تأملات نظري پيرامون تاريخ مضاعف» و «ديدگاه تاريخ حديثي علامه مجلسي - ره- با رويكردي به بحارالانوار» و همچنين شناسايي پژوهشگران رشته تاريخ كه ۷۰ نفر عضو رسمي انجمن به شمار مي آيند و ارتباط انجمن با دويست نفر از اساتيد صاحب نظر در اين رشته. از ديگر فعاليت هاي انجمن مي توان تدوين آيين نامه داخلي در بخش هاي مختلف آموزش، پژوهش، اداري- مالي، روابط عمومي و بين الملل و طرح و برنامه و نيز تهيه آيين نامه فصلنامه علمي- تخصصي نامه تاريخ پژوهان را نام برد.
اين انجمن كارهاي ديگري را نيز در دست اقدام دارد، مانند برگزاري همايش هاي علمي، كارگاه هاي آموزشي، جمع آوري پايان نامه هاي دوره دكترا و كارشناسي ارشد تاريخ مراكز علمي، موضوع يابي براي پايان نامه هاي حوزه، مساله شناسي و...

تازه هاي انديشه

شماره جديد فصلنامه تاريخ معاصر ايران
بيست و نهمين شماره فصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران ويژه بهار ۸۳ منتشر شد.
بيست و نهمين شماره فصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران ويژه بهار ۸۳ توسط مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران در چهار بخش مقالات، گفت وگو، اسناد و گزارش روانه كيوسك  نشريات تخصصي كشور شد.
در بخش مقالات اين شماره مي خوانيم: شهرت تاريخي ولتر در ايران نوشته دكتر كريم مجتهدي، مقدمات خلع قاجار و تاج گذاري رضا پهلوي نوشته عطا  آيتي، گزارش سرپرسي لورن به آستن چمبرلين وزير امور خارجه بريتانيا به قلم شهرزاد فقيهي، بازتاب قرار داد ۱۹۰۷ ميلادي در مطبوعات فارسي به قلم آزيتا لقايي، آيت الله حاج حسين لنكراني از تعامل تا تقابل با آمريكا نوشته علي ابوالحسني و بازانديشي تاريخ به قلم حسينعلي نوذري .در اين شماره نيز گفت وگويي با سيد حسين شربياني با عنوان از حزب ملت ايران تا حزب رستاخيز انجام شده است.در بخش اسناد نيز اين مطالب ديده مي شوند: معرفي نسخه هاي خطي به قلم حوريه سعيدي، مردي كه زياد مي دانست، نوشته جلال فرهمند و رؤساي عدليه و دادگستري در دوران پهلوي به روايت تصوير به قلم مهدي جنگروي.
در بخش گزارش نيز علي قرباني گزارشي از برگزاري سمينار و كارگاه آموزشي تاريخ شفاهي ارائه كرده است.
گفتني است، شماره بيست و نهم فصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران در ۳۶۶ صفحه و با قيمت ۲۵۰۰۰ ريال روانه بازار نشريات كشور شده است.
ترجمه جديدي از آثاردكتر سيد حسين نصر
004206.jpg
به زودي ترجمه جديدي از كتاب «آرمانها و واقعيت هاي اسلام» نوشته دكتر سيد حسين نصر منتشر مي شود.
به گزارش خبرنگار گروه دين و انديشه خبرگزاري «مهر»، شهاب الدين عباسي ترجمه جديدي از كتاب «آرمان ها و واقعيت هاي اسلام» دكتر سيد حسين نصر را انجام داده كه به زودي توسط دفتر نشر و پژوهش سهروردي منتشر مي شود.
گفتني است كه پيشتر، ترجمه ديگري از اين كتاب توسط انشاءالله رحمتي انجام و توسط انتشارات جامي منتشر شده بود.

|  انديشه  |   دانشجو  |   سياست  |   ورزش  |   هنر  |

|   صفحه اول   |   آرشيو   |   بازگشت   |