مرتضي مجدفر
از هنگامي كه امتحانات دانش آموزان دوره هاي ابتدايي و راهنمايي تحصيلي نيز همچون متوسطه از سه نوبت به دو نوبت تقليل يافته است، «دي ماه» و «خردادماه» به ايام امتحانات بدل شده اند و خانواده ها به همراه فرزندان خود، از ابتدايي تا دانشگاه، در اين دو ماه، به طور تمام و كمال درگير امتحانات هستند. هر چند آموزه هاي جديد تعليم و تربيت، براصل نبودن امتحانات تاكيد مي كنند و موارد ديگري همچون پژوهش هاي مدرسه اي و خارج از مدرسه اي دانش آموزان، انجام تكاليف كيفي، شركت در فعاليت هاي گروهي و دست ورزي فراگيران نيز مورد توجه قرار مي گيرد و در محافل و نشريات علمي و تخصصي آموزش و پرورش و نيز در رشته هاي علوم تربيتي دانشگاهي، با بهره گيري از آخرين يافته هاي علمي، مدام طبل پر سروصداي ارزشيابي هاي كيفي را به صدا در مي آورند، ولي چه بخواهيم و چه نخواهيم؛ امتحان زدگي و امتحان محوري، هنوز از آسيب هاي جدي نظام آموزشي ماست.
همزمان با دي ماه و آغاز امتحانات دانش آموزان، مي خواهيم درباره روش هاي مطالعه، يادگيري و آماده شدن براي امتحانات، با نگاهي به مباحث علمي سخن بگوييم و بر خلاف اين كه در نخستين بخش از «يادداشت هاي مدرسه اي براي پدران و مادران» ، يادآور شده بوديم كه قصد نداريم اين يادداشت ها را به ستون پاسخ به نامه هاي خوانندگان روزنامه تبديل كنيم، مباحث امروز را در قالب پاسخ به پرسش هاي سه نفر از خوانندگان محترم كه طي هفته گذشته آنها را به صورت مكتوب و تلفني از ما پرسيده اند، ارائه خواهيم كرد. بديهي است، همان طور كه در متن نوشته هم خواهيد ديد، نگاه ما به امتحانات، نگاهي صرفاً مبتني بر بازپس دهي آموخته ها توسط دانش آموزان نيست و يادگيري ژرف، تعميق آموخته ها و ارزشيابي كيفي را مهم تر مي دانيم.
خانم ريحانه گل افشان، مادر يك دانش آموز پيش دانشگاهي در يك تماس تلفني اعلام كرده اند: «پسرم هنگام درس خواندن در منزل يا مدرسه، نمي تواند حواس خود را متمركز كند و به دليل حواس پرتي و توجه به چيزهاي ديگر، آمادگي اش را براي مطالعه و يادگيري از دست مي دهد.»
ايشان از ما خواسته اند اطلاعاتي ارائه بدهيم كه وي بتواند بر اساس آن ها، فرزندش را راهنمايي كند.
در پاسخ به پرسش اين مادر محترم، بايد بگوييم، چون در نامه خودشان توضيحات كافي به ما نداده اند، راهنمايي ما هم كلي خواهد بود و نمي توانيم به طور كامل ايشان را قانع كنيم. به عبارت ديگر، ما نمي دانيم پسر ايشان براي مطالعه و درس خواندن، برنامه خاصي دارند يا نه. ديگر اين كه نمي دانيم، موقع مطالعه يا حضور در كلاس درس، عوامل مخل تمركز حواس و آمادگي را از خود دور مي كند و يا با وجود اين عوامل، به يادگيري ادامه مي دهد. در هر صورت، چون اطلاعات داده شده توسط ايشان كافي نيست، با اجازه خوانندگان محترم، به بررسي «تمركز حواس و آمادگي» به عنوان پديده اي قابل توجه در كلاس درس، از ديدگاه فناوري آموزشي و از چشم انداز راهبردهاي ياددهي يادگيري مي پردازيم و در اين ارتباط به نتايج دو تحقيق علمي و بين المللي و كشوري اشاره مي كنيم.
در سال هاي گذشته در كشور آمريكا، ارتباط بين «تمركز حواس و توجه به درس» و راهبردهاي ياددهي و يادگيري، از طريق پژوهشي عملي روي ۸ هزار دانش آموز تيزهوش و به مدت ۶ سال توجه ويژه، به وسيله فيلم برداري (مشاهده)، مطالعه موردي، اقدام پژوهي و دقت در رفتار دانش آموزان، مورد بررسي قرار گرفت. از جمله موارد مدنظر در اين پژوهش، يكي اين بود كه مي خواستند ببينند، اين فراگيران تيزهوش، حداكثر زماني كه مي توانند يك روش راهبردي ياددهي -يادگيري ثابت و يكسان ارائه شده از سوي معلمان خود را تحمل كنند، چه قدر است؟ به عبارت ديگر، اگر معلم سخنراني كند، فيلم نمايش دهد، تمرين انجام دهد، پرسش و پاسخ بكند، به وسيله آزمايش تدريس كند، از روش حل مساله بهره ببرد، بديعه پردازي، ايفاي نقش و روش بارش مغزي حل را به كار بگيرد و يا درك كلام، يكي از راهبردهاي متنوع ياددهي و يادگيري را در كلاس درس خود مورد استفاده قرار دهد، آستانه تحمل دانش آموز تا كجا خواهد بود؟
اين پژوهش گسترده ميداني ۶ ساله نشان داد، حداكثر زماني كه اين دانش آموزان تيزهوش مي توانند روش يكسان و ثابت معلم خود را تحمل كنند، ۵/۲۲دقيقه است و اگر راهبرد ياددهي- يادگيري مورد استفاده معلم بعد از ۵/۲۲دقيقه، كماكان ثابت باقي بماند- به قول فناوران آموزشي- دانش آموز «رؤيايي» خواهد شد و ديگر تمركزي در كلاس درس نخواهد داشت تا مفاهيم ارائه شده از سوي معلم در ساخت يادگيري ذهن وي جاي گيرد. البته ذكر اين نكته نيز ضروري است كه برخي از راهبردهاي ياددهي- يادگيري بر خلاف ظاهر و عنوانشان، مراحل گوناگوني در دل خود دارند و خود به خود، اين تغييرات چند دقيقه اي را به دليل تعويض مراحل اعمال مي كنند. مثلاً راهبرد ياددهي- يادگيري ايفاي نقش، از ۸ مرحله تشكيل شده است و يا روش حل مساله جان ديويي پنج مرحله جدا از هم دارد و نيز در روش هايي مانند سخنراني كه مراحل تقسيم شده اي ندارند، معلم با بهره گيري از تك مهارت هاي تدريس و شگردهايي كه در حين تدريس به كار مي برد، مي تواند با فاصله هايي كه به طور منطقي و غيرمحسوس ايجاد مي كند، آستانه تحمل دانش آموزان خود را حتي تا پايان يك زنگ آموزشي نيز بالا ببرد.
همين پژوهش، در ايران و درچهار منطقه شمالي، جنوبي، غربي و شرقي تهران و روي تعدادي از دانش آموزان مدرسه هايي ناهمگن (عادي، نمونه دولتي، شاهد و غيرانتفاعي) انجام شد. البته طول زمان تحقيق و نيز ابزارها و مراحل پژوهش به گستردگي تحقيق آمريكايي ها نبود. در اين تحقيق زمان به دست آمده به عنوان آستانه تحمل دانش آموزان ابتدايي ۱۰ تا ۱۲ دقيقه و براي دانش آموزان راهنمايي تحصيلي و دبيرستان، ۱۲ تا ۱۵ دقيقه بود. البته اگر محققان آمريكايي نيز جامعه آماري پژوهش خود را از ميان دانش آموزان عادي انتخاب مي كردند، به طور قطع به عددي پايين تر از ۵/۲۲ دقيقه و شايد نزديك به ۱۵ دقيقه اي كه در ايران به دست آمد، دست مي يافتند.
لذا لازم است از معلمان محترم درخواست كنيم، ارتباطات ياددهي- يادگيري خود را با دانش آموزان به منظور ايجاد تمركز بيشتر براي يادگيري، به زمان هاي ۱۵ دقيقه اي و متنوع تقسيم كنند و در كار تدريس خود، از تمامي راهكارها و فنون ياددهي- يادگيري بهره ببرند تا دانش آموزان حداكثر استفاده را از كلاس هاي درس نصيب خود كنند.
با توجه به اين توضيحات، بديهي است، وقتي دانش آموز به تنهايي در منزل مطالعه مي كند، بايد تمهيداتي اتخاذ كند كه بتواند تمركز حواس خود را بيشتر كند و از مطالعه، بهره خوبي ببرد. به عبارت ديگر، چنين دانش آموزي بايد براي مطالعه خود، در وهله اول برنامه از پيش تعيين شده داشته باشد و در وهله دوم، برنامه خود را به زمان هاي مقطعي تقسيم كند و حداكثر در مقاطع ۴۵ دقيقه اي، وقت استراحت نيز براي خود پيش بيني كند. علاوه بر اين، حضور در كلاس، يك فعاليت گروهي است و حضور جمعي دانش آموزان، خود بالابرنده آستانه تحمل يادگيري است، حال آن كه مطالعه در منزل، يك اقدام فردي است و بايد زمان آن به بخش هاي ۱۵ دقيقه اي با فعاليت هاي مشخص تقسيم شود.
البته اين نكته را هم نبايد از نظر دور داشت كه آستانه تحمل دانش آموزان در امر يادگيري، مي تواند با تمرين و تكرار و نيز قرار گرفتن در موقعيت هاي خاص، به ميزان قابل ملاحظه اي افزايش يابد. مثلاً، دانش آموزي كه خود را براي آزمون هاي پايان سال دوره راهنمايي آماده مي كند، يك آستانه تحمل خاص دارد. اما دانش آموزي كه براي كنكور مطالعه مي كند، آستانه تحمل بالاتري دارد. در واقع اين نفر دوم به دليل قرارگرفتن در موقعيتي خاص، مي تواند و بايد وقت بيشتري را به يادگيري و حتي حضور در جلسات امتحان با زمان هاي طولاني تر اختصاص دهد.
آقاي عبدالله محمودي، پدر يك دانش آموز دختر دوره راهنمايي در نامه اي نوشته است كه فرزندش هنگام مطالعه مطالب درسي، به ويژه در ايام امتحانات، فشار روحي و اضطراب دارد و از ما خواسته است برخي از روش هاي كاهش فشارهاي روحي و اضطراب را فهرست كنيم.
به درخواست اين پدر محترم احترام مي گذاريم و در حد اطلاعات خود، برخي روش هاي كاربردي در اين زمينه را بر مي شماريم. البته لازم است اين پدر محترم، با همياري ساير اعضاي خانواده و نيز معلمان و كادر آموزشي- اجرايي مدرسه، عوامل ايجاد فشار روحي و اضطراب را در دختر خود شناسايي كند و سپس به رفع آن بپردازد. فشار روحي در دختر ايشان ممكن است از سوي خانواده، يك معلم خاص در مدرسه، گروهي از همكلاسي ها، افراد فاميل و يا عوامل ديگر ايجاد شده باشد. آنچه در پي مي آوريم، فهرستي اجمالي از برخي روش هاي ايجاد آرامش در افراد است. فراگيري آن ها را به خانواده ها و دانش آموزان توصيه مي كنيم. هدف از به كارگيري اين روش ها، كاهش اثرات منفي و مخرب فشار روحي است:
خواندن نماز، به جاآوردن مناسك مذهبي و دعاكردن.
تنفس عميق:يكي از روش هاي مهم آرام سازي، تنفس عميق است. اين نوع تنفس، كه به طور عميق و با فعاليت عضله ديافراگم صورت مي گيرد، بسيار آرام بخش و حياتي است. در جريان اين تنفس، قطر شكم در هنگام دم افزوده و در هنگام بازدم كاسته مي شود.
خودآفريني: در اين روش، از تلقين مثبت براي ايجاد آرامش استفاده مي شود.
شمارش معكوس: همراه با تنفس عميق، شمارش معكوس اعداد را از ۱۰۰ به صفر و يا از ۲۰ به صفر انجام دهيد و به ازاي هر بار تنفس يك عدد كم كنيد. انتظار مي رود با پايان شمارش، آرامش خود را باز يابيد.
شوخ طبعي و خنده:دارا بودن روحيه مثبت و خنده به پديده هايي كه مي تواند ايجاد مثبت انديشي بكند.
مديريت زمان: سعي كنيد با برنامه ريزي منظم و مناسب، از زمان خود بهترين استفاده را ببريد تا در صورت كاهش زمان، دچار اضطراب نشويد.
ورزش: هرگونه ورزشي كه بتواند شخص را سرگرم كند يا سبب مصرف انرژي در وي شود، به ايجاد آرامش كمك مي كند.
درباره اين ۷ روش و چگونگي بهره برداري از آنها براي رفع فشارهاي روحي و اضطراب، مي توانيد با مراجعه به كتاب ها و منابع روان شناسي معتبر، مراكز مشاوره آموزش و پرورش، در شهرستان ها و مناطق و نيز مشاوران دبيرستان ها، اطلاعات و آگاهي هاي خود را كامل تر كنيد.
يكي از آموزگاران شهرستان مرند- سركار خانم راضيه عظيمي ديزج خليل، با ارسال نامه اي نوشته اند: دانشجوي دوره كارداني آموزشي ابتدايي هستم. وقتي مي خواهم خود را براي امتحانات مركز آموزش عالي فرهنگيان آماده كنم و در حال درس خواندن هستم، نمي توانم ذهنم را متمركز كنم. فكر مي كنم به خاطر اين كه سنم بالا رفته است، به چنين وضعيتي دچار شده ام. اگر امكان دارد در بخش يادداشت هاي مدرسه اي براي پدران و مادران، توصيه هاي كاربردي و قابل اجرايي براي من و افرادي مثل من ارائه دهيد تا بتوانيم علاوه بر استفاده خودم، آن ها را در مورد دانش آموزانم نيز به كار ببندم.
پاسخ به اين پرسش، به راحتي امكان پذير نيست؛ به ويژه اين كه پرسش از سوي آموزگارمحترمي طرح شده است كه به طور قطع، با بزرگواري و احتمالاً براي استفاده دانش آموزان خود، اقدام به طرح سئوال كرده است.
نداشتن تمركز ذهن براي درس خواندن، آماده شدن براي امتحان و هر كار ديگر، دلايل متعددي دارد. بررسي و مرور همه اين دلايل، در اين مختصر نمي گنجد. بنابراين پيشنهادهاي زير را براي رفع مشكل اين خانم و كليه سروراني كه در اين زمينه مشكل دارند، مطرح مي كنيم:
* درس خواندن را در محيطي آغاز كنيد كه از آرامش نسبي و مناسب برخوردار باشد.
* براي تمركز فكر، نحوه صحيح نشستن و استفاده از ميز براي مطالعه ضروري است.
* همزمان با مطالعه، كارهاي مربوط به درسي را كه مطالعه مي كنيد، انجام دهيد. براي مثال، يادداشت برداري و خلاصه برداري از مطالب مهم نوشتن نكات اساسي در حاشيه كتاب، ذهن را متمركز و منظم مي كند.
* گاهي چند ساعت، حتي چند دقيقه به يك حالت نشستن، موجب عدم تمركز فكر و فرورفتن در روياها مي شود. در فاصله هاي بين ساعات مطالعه، قدم زدن، راه رفتن و درس ها را مرور كردن، مي تواند مفيد باشد و تمركز را به ذهن بازگرداند. (در اين زمينه پاسخ پرسش شماره ۱ را كه به خانم گل افشان داده ايم، مجدداً مطالعه كنيد).
* درس را يك باراز روي متن بخوانيد و دو يا سه بار، مثل گويندگان اخبار يا معلماني كه از روش سخنراني استفاده مي كنند، در مورد درس صحبت بكنيد. اين عمل، قدرت تمركز ذهني شما را تقويت مي كند.
* در خوردن و آشاميدن افراط نكنيد. اما به خود رياضت هم ندهيد.
* وضوداشتن هنگام درس خواندن (و هر نوع مطالعه اي) و يا شست وشوي دست و صورتي قبل از آغاز مطالعه در تمركز فكر بسيار موثر است.
* به قول وين داير، ما ناگزير نيستيم، براي به دست آوردن چيزي، به زور و فشار متوسل شويم. تنها كافي است كه ميل و انگيزه به دست آوردن آن را در خود بيافرينيم.
تا يادداشت پنجم، همه خوانندگان محترم و علاقه مند را به خداي بزرگ مي سپارم.
عكس: ساسان مويدي
