Hamshahri Newspaper

عباس نقي زاده
ويژگي هاي ساختار خانواده و تأثير آن در رفتار كودك:
ساختار خانواده در جنبه هاي مختلف با هم فرق دارد كه مهمترين آنها عبارت است از موقعيت كودك در خانه، محبت والدين، انتظارات والدين،تزلزل خانواده ، خانواده و ميراث اجتماعي، جو عاطفي خانواده، موقعيت اجتماعي خانواده، كه به اختصار به شرح هر يك مي پردازيم:
۱- موقعيت كودك در خانه:
وضع كودكان در يك خانواده و در خانواده هاي مختلف فرق مي كند، كودكي كه تنها فرزند والدين است وضع خاصي دارد. بزرگترين كودك، كوچكترين كودك، تنها پسر ميان دخترها، تنها دختر ميان پسرها، زيباترين كودك، زشت ترين كودك، باهوش ترين كودك، كم هوش ترين كودك و دختر بودن يا پسر بودن كودك در طرز پرورش او و نحوه ارتباط و برخورد والدين و ديگران با او كاملاً مؤثر است. كودكان معمولاً در خانه نسبت به پدر و مادر و برادران و خواهران خود احساس هاي متضادي دارند. از يك طرف آنها را دوست مي دارند ولي همين احساس در اثر عوامل مختلف ممكن است با احساس تنفر همراه باشد. كودكان بزرگتر نسبت به كودكان كوچكتر، پسرها نسبت به دخترها، يا دخترها نسبت به پسرها، كودكان كم هوش نسبت به كودكان باهوش گاهي حسادت مي ورزند و حالت خشم و تعرض نسبت به هم نشان مي دهند. والدين با توجه به توانايي هاي هر كودك نكات تربيتي خاصي را در نظر گرفته تا در سازگاري اجتماعي و عاطفي كودكان نقش مؤثري داشته باشند.
۲- محبت والدين:
يكي از احتياجات اساسي رواني افراد، برخورداري از محبت ديگران است. كودكي كه در سال هاي اول زندگي از محبت پدر و مادر محروم باشد در خانه احساس ناامني مي كند، از زندگي لذت نمي برد ، اغلب سرد، خشك و نسبت به ديگران بي مهر است و كمتر مقيد به اصول و قوانين اخلاقي است، برعكس كودكي كه از محبت سرشار پدر و مادر برخوردار است قدرت سازگاري بيشتري دارد، احساس سكون و آرامش مي كند، اعتماد به نفس در او قوي است و نسبت به ارزش هاي اخلاقي حساس است. عكس العمل بچه ها نيز در مقابل بي مهري والدين به صورت هاي گوناگون ظاهر مي گردد. گاهي بچه هاي «مطرود» يا محروم از والدين دچار بيماري هاي روان تني مي شوند. اين بيماري ها آثار بدني دارد ولي منشأ آنها رواني است. بايد دانست كه مراقبت زياد از بچه و محبت بي مورد نسبت به او مانع رشد طبيعي وي خواهد شد و درنتيجه رشد اجتماعي و استقلال عاطفي كودكان آسيب خواهد ديد . اينگونه كودكان در اثر عدم آشنايي با مهارت هاي اجتماعي قادر نيستند با بچه هاي همسن خود تعامل ايجاد كنند.
۳- انتظارات والدين:
معمولاً پدر و مادر انتظارات خاصي از فرزندان خود دارند، گاهي اين انتظارات با واقع بيني همراه است و اختلالي در رفتار بچه ها به وجود نمي آورد ولي در مواردي اين انتظارات متناسب با خصوصيات جسماني و رواني بچه ها نيست و بچه ها نمي توانند مطابق انتظارات والدين عمل نمايند. معمولاً انتظارات والدين و اصرار آنها در انجام كارهايي كه مافوق استعداد و توان بچه هاست سبب بروز عكس العمل شديد از طرف بچه ها مي شود. انتظارات والدين نيز معلول عوامل خاصي است ،گاهي پدر و مادر آرزوها يا هدف هاي خاصي داشته اند و نتوانسته اند به آرزوهاي خود جامه عمل بپوشانند.
بنابراين، ميل دارند كه بچه آنها همين آرزوها يا اهداف را دنبال كند و به آن نايل گردد. بچه هايي كه در مقابل انتظارات بي جاي والدين قرار مي گيرند، اغلب تحقير مي شوند و به كودكان شكست خورده و منزوي و گوشه گير و پرخاشگر تبديل مي شوند و براي تعادل رواني خود بيشتر از مكانيسم هاي دفاعي رواني استفاده مي كنند. والدين بايد با توجه به توانايي ها و استعدادهاي كودكان خود، انتظارات منطقي اي از بچه هاي خود داشته باشند.
۴- خانواده متزلزل:
تزلزل يا از هم گسيختگي خانواده در رشد بچه و رفتار او تأثير مي كند. اين تزلزل ممكن است در اثر مرگ پدر و مادر يا جدايي و طلاق صورت گيرد. نكته مهمي كه بايد در نظر گرفت اين است كه جدايي مادر و پدر و يا مرگ آنها در چه سني صورت مي گيرد. معمولاً كودكان به مسئله مرگ پدر و مادر زودتر از جدايي و طلاق آنان عادت مي كنند، زيرا قسمت اعظم احساس ايمني كودك بستگي به اين دارد كه پدر و مادر يكديگر را دوست بدارند در حالي كه طلاق يا جدايي، اين احساس را از بين مي برد و در عوض احساس حقارت و خودكم بيني، ناامني و اضطراب جايگزين آن مي شود. در چنين خانواده اي معمولاً كودكان از نظر عاطفي و رواني آسيب فراوان مي بينند كه نشانه هاي اوليه آن مكيدن شست، تر كردن رختخواب و شب ادراري، عادت هاي بد و نامطلوب غذايي، جويدن ناخن ها و گزيدن لب ها براثر اختلال رواني است.
۵- خانواده و ميراث اجتماعي:
اولين نهادي كه فرد را به زندگي اجتماعي آشنا مي كند خانواده است. بچه ها در خانه با فرهنگ جامعه آشنا مي شوند. در اثر تماس با والدين و مشاهده رفتار آنها در زمينه هاي مختلف زندگي متوجه راه زندگي و فلسفه اجتماعي جامعه مي گردند. معمولاً تمايلات والدين، افكار و عقايد آنها، طرز برخورد اعضاي خانواده با يكديگر و آرزوها و هدف هاي آنها در زندگي و ميزان هاي اخلاقي مورد قبول آنها انعكاسي از ميراث اجتماعي است. بطور كلي در خانه پايه اخلاقي شخصيت فرد گذاشته مي شود و بچه ها در خانواده با ميراث ادبي، علمي، فلسفي، ديني و هنري جامعه آشنا مي شوند.
۶- جو عاطفي خانواده:
منظور از جو عاطفي خانواده نحوه ارتباط و طرز برخورد افراد يك خانواده با هم است.نظر افراد خانواده نسبت به هم ، احساسات و علاقه آنها به يكديگر و چگونگي دخالت يا عدم دخالت آنها در كارهاي هم و همكاري يا رقابت آنها با يكديگر نحوه ارتباط ايشان را نشان مي دهد. رابطه اعضاي يك خانواده ممكن است به سه صورت ظاهر گردد:
الف- دموكراسي: منظور از دموكراسي در اينجا عاقلانه ترين و انساني ترين راه زندگي است. در اين خانواده همه افراد به تناسب موقعيت و امكانات خود حق دخالت در اداره امور خانه و اظهار نظر درباره مسائل مختلف را دارند. حق هر يك از اعضا با مسئوليت همراه است. در اين خانواده پيروي از روش عقلاني مبنا و اساس كار را تشكيل مي دهد. يكي از خصوصيات اين خانواده همكاري اعضاي آن با يكديگر است. در اين روش تمام اعضاي خانواده قابل احترام هستند.
ب- عدم دخالت در كار يكديگر يا آزادي مطلق:وقتي شعار «كسي را با كسي كاري نباشد» ، حاكم بر اعضاي خانواده باشد هرج ومرج و بي نظمي در آن مشهود است. افراد اين خانواده مردمي بي بند و بار، سهل انگار، خودخواه و بي هدف هستند. ميزان هاي اخلاقي حاكم بر اعمال و افكار آنها نيست، احساس مسئوليت نمي كنند، قادر به زندگي اجتماعي نيستند و اغلب در زندگي با شكست روبرو مي شوند. اين دسته مصالح و منافع جمعي را كه در آن زندگي مي كنند از نظر دور مي دارند، از تمايلات خود پيروي و از برخورد با واقعيت هاي زندگي خودداري مي كنند.
ج- ديكتاتوري:خانواده اي كه تابع اصول ديكتاتوري است، معمولاً رشد بچه ها را محدود مي سازد و در اين خانواده يك نفر حاكم بر اعمال و رفتار ديگران است. در چنين خانواده اي فقط ديكتاتور تصميم مي گيرد و هدف تعيين مي كند. همه بايد مطابق دلخواه و ميل او رفتار كنند، او فقط حق اظهار نظر دارد و دستورات او بدون چون و چرا بايد از طرف ديگران به معرض اجرا درآيد. در محيط ديكتاتوري ترس و وحشت بر افراد غلبه دارد. شخصيت و تمايلات و احتياجات اساسي بچه ها به هيچ وجه مورد توجه نيست. بچه ها در چنين خانواده اي احساس امنيت نمي كنند. بچه هايي كه در محيط ديكتاتوري پرورش مي يابند در ظاهر حالت تسليم و اطاعت از خود نشان مي دهند ولي در واقع دچار هيجان و اضطراب هستند. عدم همكاري فرد در گرو خانواده و يا ايفاي نقش هاي معكوس مي تواند براي جمع خانواده دلهره آور و بحران زا باشد و امنيت جمعي خانواده را با مخاطره مواجه سازد.
۷- موقعيت اجتماعي خانواده:
وضع طبقه اجتماعي خانواده در رفتار بچه تأثير مي كند. در هر جامعه طبقات معيني وجود دارد. اين طبقات ممكن است تحت تأثير وضع اقتصادي، شغل و حرفه، سطح تربيت، سوابق خانوادگي و بسته به گروه هاي مختلف اجتماعي شكل خاصي پيدا كند. وضع مادي و معنوي خانواده در رشد تربيتي بچه ها و طرز سخن گفتن، آداب و رسوم و افكار و عقايد تأثير گذاشته و بچه ها تحت تأثير طبقه خود قرار مي گيرند. رشد اجتماعي، عقلاني، عاطفي و فراگيري مهارت هاي بدني در مورد هر بچه محدود به امكاناتي است كه خانواده براي او فراهم مي كند. بچه هاي هر طبقه غالباً مجبور هستند با افراد طبقه خود بازي كنند يا بسر برند. فرصت هاي يادگيري براي بچه هاي هر طبقه مختلف است. بطور كلي موقعيت اجتماعي و وضع طبقه اي خانواده در رشد شخصيت و بهداشت رواني كودكان تأثير دارد.
منابع:
۱- شريعتمداري، علي، روانشناسي تربيتي، تهران، انتشارات اميركبير، ۱۳۷۷
۲- شريعتي رودسري، مصطفي، ماهنامه پرورشي وزارت آموزش و پرورش، سال يازدهم (شماره سوم آذرماه ۱۳۷۴)