حسام الدين معصوميان شرقي
بسياري از خطرات و مشكلاتي كه سلامت جسم و روان را تهديد مي كنند، با تغييري كه ما در رفتار خود مي دهيم قابل پيشگيري هستند. با توجه به گسترش روزافزون دانش بشر و اهميت نقش انسان سالم، به حق مي توان گفت كه ما در جهاني زندگي مي كنيم كه بايد آن را محيط پيشگيري ناميد.
ما به كمك حجم وسيعي از دانش و اطلاعات، مي دانيم كه براي افزايش سطح بهداشت جسمي و رواني خود و دوري جستن از بلايا و آسيب ها چه انجام دهيم و چه انجام ندهيم. اما مشكل اساسي، در چگونگي تحقق اين دانش و به عمل درآوردن اين آگاهي است. ما مي دانيم دود سيگار زيان آور است، اما از آن دوري نمي كنيم. مي دانيم محيط سالم خانواده و حفاظت از محيط زيست (آب، هوا، خاك و...) سلامت بخش خود و فرزندان ماست اما در حفظ آن نمي كوشيم. مي دانيم رعايت نكات ايمني مانند بستن كمربند به هنگام رانندگي، گذاشتن كلاه ايمني به هنگام موتورسواري، ساختن بناهاي مقاوم و... ما را از صدمات شديد ناشي از حوادث حفاظت مي كنند، ولي اين نكات را رعايت نمي كنيم.
تحقيقات نشان داده است كه چند عامل اساسي در متقاعد ساختن ما به انجام اعمال و آداب بهداشتي، تغيير و اصلاح رفتارهاي نادرست و به طور كلي، استفاده از دانش نوين در زندگي، نقش دارند و كمك مي كنند تا دانسته ها به عمل درآيند.براي تحقق اين امر، لازم است شخص باور داشته باشد كه اعمال و رفتار ناسالم و عدم استفاده از دانش، پي آمدهاي مخربي به همراه دارد و به طور جدي سلامت وي را به خطر مي اندازد. اما در ابتدا فقط انساني مي تواند به سلامت جسم و روان خود اهميت دهد كه خود را دوست داشتني و ارزشمند بداند. چنين انساني براي مراقبت از خود از پي آمدهاي مخرب به عنوان پيام هاي هشدار دهنده استفاده مي كند.
پي آمدهاي هشدار دهنده
استفاده از پي آمدهاي مخرب رفتارهاي ناسالم به عنوان پي آمدهاي هشدار دهنده، روشي است كه براي ايجاد اين باور كه «زندگي با نشاط و سالم در گرو تفكر و رفتار سالم است» مورد استفاده قرار مي گيرد. نشان دادن ريه هاي سرطاني و خون آلود يك شخص سيگاري، به هنگام عمل جراحي به منظور آگاهي از خطر دود سيگار، گزارش وضعيت ناگوار سرنشينان ماشيني كه از كمربند ايمني استفاده نكرده اند، از جمله روش هاي استفاده از پي آمدهاي مخرب است.
اما ممكن است استفاده از اين روش به جاي اين كه انسان را به انجام اعمال و رفتار سالم ترغيب كند، باعث ايجاد حس درماندگي، گريز از واقعيت و اجتناب از تفكر درباره خطر شود. به همين دليل، اين روش به تنهايي و بدون ديگر تدابير پيشگيري، كمتر مورد استفاده قرار مي گيرد و زماني بيشترين اثر را خواهد داشت كه با ساير عواملي كه در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، همراه شود.
بسياري از روان شناسان بهداشت، بين آگاهي از رفتار و اعمال معيني كه سلامت را مورد تهديد قرار مي دهد و درك و پذيرش آسيب پذيري در برابر آن تهديد، تفاوت قايل مي شوند. در برخي از جوامع، مردم با پديده آسيب زا به صورتي زندگي مي كنند كه آن پديده جزو فرهنگ و سنت آنان شده است. بنابراين آگاه سازي آنان از خطرات و عواقب ناگوار يك پديده آسيب زا و ايجاد اين باور كه در شرايط خطرناك و آسيب زا قرار دارند، ممكن است آنها را به انجام رفتار پيشگيرانه و اعمال حفاظتي ترغيب كند. اما اگر آنها به لحاظ شرايط زندگي و باورهايشان معتقد باشند كه به صورت استثنايي در برابر آن پديده آسيب ناپذير هستند، تا زماني كه با آشفتگي و مصيبت ناشي از آن پديده مواجه نشوند بدون اضطراب و ترس به رفتار و اعمال ناسالم و خطرناك خود ادامه مي دهند.
هماهنگي باورهاي قبلي با پيام هاي پيشگيري
مردم، درباره نقش سودمند پيام هاي پيشگيري به اطلاعات صحيح، ثابت و قاطع نياز دارند. هنگامي كه مردم به مؤثر و سالم بودن رفتاري ايمان بياورند به احتمال زياد نسبت به آن، نگرش مثبت پيدا مي كنند و تلاش مي نمايند به آن جامه عمل بپوشانند. از اين روي تا زماني كه باورها و دانسته هاي قبلي با رفتارهاي توصيه شده در پيام هاي پيشگيري هماهنگ نشوند، بايد از دادن پيام خودداري كرد تا باعث بروز آشفتگي و مقاومت نشود. براي مثال در جامعه اي كه ازدواج فاميلي هنوز به صورت اصل اساسي در زندگي مطرح است، پيام «ازدواج هاي فاميلي را متوقف سازيد» بي اعتمادي و آشفتگي ذهني به بار مي آورد. بنابراين، لازم است خاستگاه باورها و دانسته هاي ناسالم به لحاظ شرايط فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در جهت تغيير و هماهنگ شدن با رفتارهاي سالم مورد بررسي قرار گيرد.
باورهاي نادرست
ممكن است هنجارهاي سالم و مثبت كه با اقدام ها و اعمال بهداشتي تحكيم مي يابند، به دليل باورها و اطلاعات نادرستي كه اشخاص در معرض خطر يا آسيب ديده درباره رفتار ديگر افراد جامعه دارند، به تدريج تضعيف شده و تحليل رود. نوجواناني كه سيگار مي كشند شيوع اين رفتار را در بين همسالان خود بيش از مقداري كه هست برآورد مي كنند و يا افرادي كه به مصرف مواد اعتيادآور گرايش دارند، برآورد اغراق آميزي از تعداد معتادان دارند و به تصور آنها، اكثر مردم از مواد اعتيادآور استفاده مي كنند. بنابراين با همگاني جلوه دادن رفتار ناسالم، آن رفتار را طبيعي و اجتناب ناپذير مي دانند. از طرفي برآورد كمتر از ميزان واقعي رفتارهاي ناسالم نيز، موجب جدي نگرفتن آن رفتارها و تقويت باور نادرست آسيب ناپذيري خود مي شود.
آمار و اطلاعات واقعي
باورهاي نادرست، به حفظ رفتارهاي ناسالم و مضر در اجتماع كمك مي كنند. براي مقابله با اين عارضه ضروري است، براي عموم- به خصوص نوجوانان- ميزان شيوع درست و واقعي معضلات اجتماعي اعلام شود. حتي مي توان آمار افرادي كه از آن عارضه مصون مانده اند را گزارش كرد. متأسفانه نياز فيلم سازان و رسانه هاي ارتباط جمعي به برانگيختن احساسات و ايجاد شور و هيجان در مردم باعث مي شود كه آنها به نمايش رفتارهاي ناسالم و مخربي مانند سيگار كشيدن، خشونت و پرخاشگري، تخريب محيط زيست، ازدواج هاي فاميلي و... بپردازند. با اين عمل اين رفتارهاي ناسالم طبيعي جلوه داده مي شود و در نتيجه در متقاعد ساختن ما به تغيير رفتار خود و پيروي از پيام هاي پيشگيري خلل ايجاد مي شود.
الگو برداري
الگوبرداري از رفتار ديگران نقش مهمي در سلامت اجتماعي دارد. وقتي اطرافيان ما، والدين، بزرگان خانواده و به خصوص الگوهاي مطرح در جامعه (مسئولين، هنرمندان و...) رفتارهاي سالم و بهنجار از خود نشان مي دهند، صادقانه به رفتارهاي سالم عمل مي كنند و فعالانه در برنامه هاي شادي بخش و ورزشي شركت مي نمايند، شرايطي را فراهم مي آورند تا ما به اقدام هاي مشابهي دست بزنيم.
اولين قدم براي تغيير رفتار ناسالم اعتراف به اشتباه بودن آن رفتار است. با مشاهده والدين، بزرگترها و الگوهاي مطرح در جامعه كه به هنگام اشتباه شجاعانه به آن اعتراف مي كنند و پيامد آن را مي پذيرند، ما نيز تشويق مي شويم با اشتباه هايمان روبه رو شويم، رفتار خود را تغيير دهيم و از انجام اعمال بهداشتي احساس امنيت نماييم.
احساس توانمندي
احساس خود كارآمدي و اطمينان از توانايي خود در انجام اعمال بهداشتي و رفتار سالم، نقش اساسي در فرآيند پيشگيري دارد. چنين باوري از توانمندي خود، در ابقاي رفتارهاي بهنجار و صحيح بسيار سودمند است. توسل به ترس و آشنايي با پيامدهاي آسيب زاي رفتارهاي ناسالم، هنگامي داراي بهترين اثر و كاركرد است كه مردم مطمئن باشند به راستي قادر به انجام اعمال سالم و سلامت بخش هستند. هنگامي كه مردم نمي دانند چگونه نسبت به انجام رفتارهاي سالم اقدام نمايند، بايد ضمن آموزش آنها، شرايط انجام رفتارهاي سالم نيز فراهم شود. برنامه هاي پيشگيري از مصرف سيگار، مواد اعتيادآور و اعمال بزهكارانه، اغلب به نوجوانان روش هاي خاصي را آموزش مي دهند تا در برابر فشار همسالان به انجام رفتارهاي ناسالم، ايستادگي و مقاومت كنند و تعارف و درخواست آنها را به كشيدن سيگار و مصرف مواد و انجام رفتارهاي ضداجتماعي رد نمايند. اما لازم است در كنار آموزش، شرايط مناسبي در محيط زندگي ايجاد شود تا آموزش گيرنده ضمن احساس توانمندي، خود را شايسته يك زندگي فرح بخش و سالم بداند.
جمع بندي
ايجاد انگيزه و تشويق به تغيير رفتار، شامل راهكارهايي است كه به منظور انجام رفتار سالم و دوري جستن از اعمال آسيب زا و رفتار نامناسب (پيشگيري)، طرح ريزي مي شود. هر يك از اين راهكارها، حداقل بر يكي از عوامل اصلي، كه معمولاً به مثابه اجزاي بنيادين در فعاليت هاي پيشگيري تلقي مي شود (يعني مهارت هاي اطلاعاتي، انگيزشي و رفتاري) تاكيد مي كند. چنين نگرشي نسبت به پيشگيري، سلامتي و تندرستي هر فرد جامعه را هدف قرار مي دهد. برنامه هايي بر اين اساس با شناخت و آگاهي از موقعيت ها و پديده هاي آسيب زا آغاز شده و با بررسي عوامل مؤثر در پيشرفت به سمت هدف و همين طور شناسايي عوامل بازدارنده ادامه مي يابد تا دستيابي به سلامت اجتماعي ممكن شود (شكل «هدف قرار دادن سلامت و تندرستي» اين مسير را در يك نگاه نشان مي دهد.)
به خاطر داشته باشيم كه هريك از ما در سلامت اجتماع نقش داريم و اين نقش را با افزايش آگاهي از شيوه زندگي سلامت بخش و به عمل درآوردن دانسته هايمان ايفا مي كنيم.
