مهسا بدري
«مقام آوردن در جشنواره يك امتياز خوب بود كه اعتبار و وجهه خوبي براي ما به ارمغان آورد. اما پس از آن ديگر كسي از ما نپرسيد حالتان چطور است.»
اينها را جواد برزگر محقق برگزيده هفدهمين دوره جشنواره بين المللي خوارزمي مي گويد كه سال گذشته با ساخت دستگاه تست تنفس و دستگاه شبيه سازي سيستم تنفس كه منحني استاندارد از پيش تعيين شده و قابل تعريف براي كار به مقام سوم پژوهش هاي كاربردي را از آن خود كرد. واقعيت آنكه هنوز نمي توان به قطع و يقين، جشنواره بين المللي خوارزمي را آئينه تمام نماي تحقيقات علمي در كشور دانست.«معرفي، تشويق و حمايت موثر دانشمندان و نوآوران ازجمله ضرورياتي است كه جشنواره در انديشه محقق نمودن آن است.» و هنوز تصوير روشني ازجايگاه اين جشنواره علمي در توسعه مرزهاي دانش و حمايت واقعي از پژوهش و پژوهشگر در دست نيست. ۱۸ سال، ۱۸ جشنواره، با دهها طرح برگزيده و منتخب و جوايز ،۲۰۰ ۳۰۰ هزار توماني.
در سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي ايران هم هيچ بررسي و تحقيقي از دستاوردها و جايگاه فعلي جشنواره به عمل نيامده است.جشنواره به زعم بسياري از كارشناسان، صاحبنظران و برگزيدگان ادوار پيشين خود، در بخش شناسايي به مراتب بهتر از بخش حمايت از محققان عمل كرده و اين بخش مهم از اهداف خود را عملا معطل گذارده است.
در اين زمينه جواد برزگر حمايت از محققان برگزيده جشنواره و طرح هاي تحقيقاتي آنان را بحثي انتزاعي دانسته و مي گويد: «حمايت ها همگي در مقام حرف بوده و درمقام حرف اين حمايت ها خيلي مورد طرفداران قرار گرفته اند. ولي وقتي بحث حمايت عملي وسط كشيده مي شود، بحث به اولويت هاي ممكن و قرعه كشي كشانده شده و احساس عدم اطمينان در فرد ايجاد مي شود.»
وي مي گويد: «از آنجا كه رسيدن به حمايت ها نيازمند صرف انرژي و وقت فراوان است ترجيح مي دهد اصلا به دنبال كمك ها و حمايت ها نرويم. چون حمايت ها فقط جنبه شعار دارند. اگر بخش نامه اي صادر شده ماه ها بعد معلوم شده فاقد ضمانت اجرايي بوده. وقتي مي گوييم بخشنامه شامل حال ما مي شود مي گويند دستورالعملي ابلاغ نشده است.»وي مي گويد: «برنده شدن در جشنواره خوارزمي اعتبار بسياري به همراه داشت تا در مجامع بين المللي به عنوان شخصي ثابت شده مطرح شويم. اما ظاهرا پس از جشنواره به فراموشي سپرده شديم.
محمدرضا گلستاني رتبه سوم پژوهش هاي كاربردي دوره هفدهم جشنواره نيز كه براي نخستين بار در كشور نسبت به طراحي سانتريفيوژهاي يخچال دوربالا اقدام كرده معتقد است:« قبل از برگزيده شدن در جشنواره اين طرح به عنوان طرحي ابتكاري تاييد شده بود. دريافت گواهي به اين طرح به عنوان يك حمايت معنوي دلگرمي نسبت به آينده كار ايجاد كرد، اما هيچ يك از نيازهاي مالي براي توسعه و اجراي آن را كسي تا به الان تامين نكرده است.»وي لوح جشنواره خوارزمي را حمايتي معنوي و كمكي موثر براي كسب اعتبار محققان دانسته و مي گويد:« اما حمايت هايي كه بايد از يك طرح كاربردي به عمل بيايد آنقدر به پيگيري نياز دارد و درگير بوروكراسي هاي اداري مي شود كه صرف نظركردن از آن بهترين راه به نظر مي رسد. »به اعتقاد اين پژوهشگر ،جشنواره فقط به معرفي محققان اكتفا مي كند،  درحالي كه معرفي شدن هم مشكل را حل نمي كند. يك طرح علمي براي رشد و توسعه نياز به حمايت هاي عملي و جدي تري دارد.
جشنواره خوارزمي هجدهمين دوره خود را امسال برگزار مي كند.تاكنون اين جشنوارها رسالت خوبي را درجهت معرفي و تقدير از نخبگان، مخترعان و نوآوران به عمل آورده است تا زمينه ساز همكاري هاي بين دانشمندان داخلي و خارجي باشد و شرايط استفاده از استعدادهاي بالقوه كشور را ايجاد كند. اما معرفي كردن هم چيزي نيست. طرح هاي برگزيده براي اينكه به ثمر بنشينند نياز به اقدامات جدي دارند.اما دبير اجرايي جشنواره عقيده اي ديگر دارد و مي گويد: حمايت از برگزيدگان، در زمره وظايف جشنواره نيست. جشنواره معرفي مي كند و تشويق.
جشنواره در تاريخ
هجده سال پيش يعني سال ۱۳۶۶ اولين دوره جشنواره خوارزمي با شركت ۱۳۵ طرح از محققان داخلي برگزار شد. سال ۱۳۶۸ با همكاري وزارت آموزش و پرورش بخش دانش آموزي نيز تحت پوشش اين جشنواره قرار گرفت. همزمان با برگزاري پنجمين دوره جشنواره خوارزمي از سال ۱۳۷۰ بخش خارجي نيز به منظور معرفي بهترين طرح هاي تحقيقاتي پژوهشگران خارجي به جشنواره افزوده شد و از سال ۱۳۷۶ جشنواره بر آن شد تا از پژوهشگران و نوآوران ايراني خارج از كشور كه به فعاليت هاي تحقيقاتي مشغول بوده و به موفقيت هايي نيز نائل آمده بودند دعوت به عمل آورد.
در سال ۱۳۷۸ اولين دوره جشنواره جوان خوارزمي در سه بخش دانش آموزي، دانشجويي و آزاد توسط سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران با همكاري وزارت آموزش و پروش و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي برگزار شد و از سال بعد برگزاري جشنواره جوان خوارزمي به معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري واگذار گرديد. جشنواره بين المللي خوارزمي از سال ۱۳۷۸ در سه بخش داخلي (افراد بالاي ۳۰ سال)، خارجي و ايرانيان مقيم خارج از كشور برگزار مي شود.
نگاهي كمي و كيفي به طرح ها
جشنواره خوارزمي در طول هجده سال برگزاري، نوسانات گاهاً شديد و تندي در ميزان طرح هاي شركت كننده به خود ديده است. علاوه بر اين كيفيت اين آثار نيز ثابت نمانده و دستخوش تغييراتي بوده است. گرچه كميت آثار را مي بايد از كيفيت آنان جدا كرد و براي كيفيت ارزش جداگانه اي در نظر گرفت با اين وجود نمي توان از كميت گذشت. ميزان آثاري كه در طول هجده دوره جشنواره خوارزمي به اين جشنواره ارسال شده بسيار متغير بوده است. در اين زمينه طرح ها به دو دسته طرح هاي داخلي و طرح هاي خارجي تقسيم مي شوند. نه تنها در هر دو دسته شاهد نوسانات شديد هستيم بلكه اين دو دسته در مقايسه با يكديگر نيز تفاوت هاي بسياري با هم دارند.پنجمين دوره جشنواره خوارزمي با شركت ۱۹ طرح خارجي به صورت بين المللي برگزار شد كه اين ميزان تا دوره دوازدهم رشد يافت و در دوره هاي سيزدهم و چهاردهم جهش چشمگيري كرد. به طوري كه به ۲۹۶ طرح خارجي در دوره سيزدهم و ۲۹۸ طرح خارجي در دوره چهاردهم رسيد. اين در حالي است كه طرح هاي داخلي پس از اين كه ميزان طرح هاي داخلي در دوره يازدهم به نقطه اوج رسيد و ۶۸۱ طرح به جشنواره راه يافت در دوره سيزدهم اين ميزان ناگهان افت شديدي كرد و به ۴۲۲ طرح كاهش يافت. اما در دوره هاي بعد دوباره تعداد طرح هاي داخلي افزايش و به ۷۳۴ طرح در دوره شانزدهم رسيد. تعداد طرح هاي خارجي پس از اين كه به اوج خود در دوره چهاردهم رسيد سير نزولي پيش گرفت. به طوري كه در دوره پانزدهم به ۱۹۶ طرح و در دوره هاي شانزدهم و هفدهم به ۲۰۰ طرح رسيد و اين مصادف با دوران رشد طرح هاي داخلي بود. هرچند طرح هاي داخلي در دوره هفدهم دوباره كاهش يافته و به ۶۸۰ طرح رسيد.هجدهمين دوره جشنواره با اوج اين نوسانات همراه است. طرح هاي خارجي در اين دوره ادامه سير نزولي به ۱۰۸ طرح رسيد و طرح هاي داخلي جهش دوباره يافت به طوري كه ۸۵۸ طرح به جشنواره راه يافت.به طور خلاصه تر مي توان گفت ميزان طرح هاي خارجي در دو دوره قابل توجه است. دوره چهاردهم كه شاهد رشد چشمگير اين طرح ها هستيم و دوره هجدهم كه كاهشي شديد در ميزان اين طرح ها رخ داده است.
دكتر منوچهر اقبال عضو هيأت علمي سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي كشور در اين زمينه مي گويد: قبلاً هرگونه طرح خارجي كه به دبيرخانه ارسال مي شد براي شركت در جشنواره پذيرفته مي شد، اما هم اكنون اين گونه نيست و سخت گيري بيشتري در مورد حضور طرح هاي خارجي وجود دارد. به همين دليل مي توان گفت گرچه ميزان طرح هاي خارجي كاهش يافته اما كيفيت اين آثار، به مراتب رشديافته است.با اين حال دكتر ارفعي استاد دانشگاه معتقد است كشور ما از نظر علمي به آن سطح از پيشرفت نرسيده است كه بتواند هر سال جايزه بدهد.
اين استاد دانشگاه مي افزايد: «افراد از جشنواره كسب اعتبار نمي كنند بلكه به آن اعتبار مي بخشند. تشويق جاي خود را دارد اما زماني كه افراد به اميد دريافت جايزه و كسب امتياز اقدام به شركت در اين جشنواره مي كنند نه تنها امكان تقلب بالا رفته و قضاوت را خدشه دار مي كند بلكه سلامت علمي جشنواره نيز تهديد مي شود و كيفيت آثار را نزول مي دهد.قدرداني را نبايد با جايزه برابر گرفت. حاشيه هايي مثل معافيت از كنكور يا سربازي براي برگزيدگان جشنواره جوان خوارزمي به معناي كسب امتياز از جشنواره است و موقعيت علم را به خطر مي اندازد. به همين دليل اگر ديده مي شود كيفيت كاهش يافته، به هيچ وجه نبايد تعجب كرد. دكتر لطف الله سوادكوهي استاد دانشگاه نيز در بررسي وضعيت و جايگاهي كه جشنواره خوارزمي طي هجده سال اخير به دست آورده مي گويد: جشنواره خوارزمي از نظر معرفي طرح هاي تحقيقاتي، كاربردي و اطلاعاتي حركت خوبي است و در سطح ملي موفق بوده رسالت خود را در معرفي طرح هاي موفق در زمينه هاي مختلف و گروه هاي تحقيقاتي بنيادي، كاربردي، اختراع و ابتكار و تحقيقات توسعه به خوبي انجام دهد. اما آنچه در اين بين موردنياز است، گرايش هرچه بيشتر به سوي تحقيقات كاربردي است. تحقيقات كاربردي دستاوردهاي خوبي براي كشور به همراه دارد. در اين ميان كيفيت آثار به ميزان برنامه ريزي هايي كه در اين مسير صورت مي گيرد بستگي دارد. به همين دليل است كه در برخي رشته ها شاهد رشد چشمگير كيفيت طرح ها هستيم و در برخي خير.»
دكتر اقبال مي گويد:« در كشور ما بهاي خاصي به اختراعات داده نمي شود.»وي مي گويد: به دليل كمبود بودجه است. وقتي بودجه كشور محدود است، تمركز سرمايه ها در بخش هايي ضروري تر خواهد بود. كشور ما هم اكنون به توسعه صنعتي نياز دارد و به همين دليل در زمينه هاي كاربردي و توسعه اي سرمايه گذاري بيشتري صورت مي گيرد و توجهي اندك به اختراعات مي شود.»
دكتر سواد كوهي نيز در اين زمينه معتقد است: «كاهش پروژه هاي اختراعي در تمام دنيا وجود دارد و دليل آن نيز به پيچيده شدن اختراعات ناشي از رشد تكنولوژي و فناوري برمي گردد. امروزه اختراع كردن بيش از هر چيز به تخصص و دانش نقش آفرين نياز دارد.»
چندي پيش محمد جواد قاسمي دبير هجدهمين جشنواره خوارزمي دراين باره به عدم ثبت مالكيت فكري در كشور اشاره كرد. وي معتقد است: «ثبت مالكيت فكري در كشور ما با جديت موردتوجه قرار نمي گيرد. سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي كشور وظيفه بررسي علمي موضوع اختراعات را برعهده دارد، اما ثبت اين آثار از وظايف قوه قضاييه محسوب مي شود. در كشور ما مالكيت توسعه چنداني نيافته است. به همين خاطر اين افراد يا علاقه اي به ثبت طرح هاي اختراعي خود ندارند يا اگر دارند از آنجا كه هيچ حمايتي از آنان به عمل نمي آيداختراعات خود را در كشورهاي ديگر به ثبت مي رسانند.»
پيوند به پرونده مهاجرت نخبگان
اگرچه جشنواره خوارزمي توانسته گام هاي موثري براي معرفي، شناسايي و تقدير از نخبگان، مخترعان و مبتكران بردارد، اما اين تمام موضوع نيست بخش عظيم تر و مهمتري از اقدامات جشنواره بايد به بعد از ارزش گذاري ها اختصاص يابد ،درحقيقت جشنواره خوارزمي به سكوي پروازي براي مهاجرت تبديل شده است. طي ساليان گذشته بارها شاهد بوده ايم بسياري از برگزيدگان جشنواره خوارزمي به جرگه مهاجران از كشور پيوسته اند.
برگزيدگان اين جشنواره همچون بسياري ديگر از مسابقات و المپيادهاي علمي كشور به اعتبار مقام و رتبه اي كه كسب مي كنند، به راحتي به ديگر كشورها مي روند، به راحتي موفق به اخذ پذيرش از دانشگاه هاي خارج از كشور مي شوند و در آنجا ماندگار مي شوند.دكتر سوادكوهي دراين باره مي گويد:« مهاجرت يك جريان طبيعي است چراكه انسان ها به دنبال فرصت ها هستند، مهاجرت به نوبه خود پديده بد و منفوري نيست. جوامعي كه فرصت ها را فراهم مي كنند در جذب مغزها نيز موفق هستند. در اين بين بايد ديد چرا در كشور خودمان نتوانسته ايم زمينه جذب و نگهداشت اين افراد را فراهم كنيم. حالا كه جشنواره خوارزمي اقدام به تقدير و شناسايي نخبگان كشور كرده است، بايد زمينه اي فراهم كرد تا اين افراد با ماندن در جامعه خود از تفكر خود براي  كشور خود استفاده كنند. »وي مي افزايد:« با كمي دقت مي توان فقدان اين شرايط را به نوع ساختار اقتصادي كشور مربوط دانست. اگر سيستم اقتصادي سيستمي توليد محور مبتني بر سرمايه گذاري در بخش خصوصي باشد و از اين طريق اقتصاد كشور يك شكل واقعي به خود گيرد، مي توان انتظار داشت افراد متفكر در كشور خود بمانند. بخش خصوصي به دنبال افرادي است كه بتوانند با فكر خود توليد كنند و به كسب درآمد كمك نمايند. در ساختار كنوني كشورما بخشي از فرار مغزها به اين دليل است كه واحدهاي توليدي براي تدوين دانش فني انگيزه ندارند. افرادي كه مهاجرت مي كنند بيشتر به كشورهايي مي روند كه اقتصاد بالا و سرمايه گذاري كلان دارند.»
دكتر سواد كوهي همچنين مي گويد:« ما هم اكنون در يك شرايط گذرا قرار داريم و اقتصاد كشور به سمت بخش خصوصي در حال پيشروي است و آينده مثبتي فرا روي ما قرار دارد. »
برگزيدگان رها شده  اند
اقدام به معرفي و ارزيابي علمي آثار علمي كاري بس نيكو است، اما توقف در اين مرحله برابر با ركود بيشتر در سال هاي بعد و رشد روز افزون مهاجرت افراد نخبه از كشور است.
تا زماني كه حمايت هاي عملي از طرح هاي برگزيده انجام نشود انگيزه ماندن در اين افراد وجود نخواهد داشت وهر ساله شاهد افزايش فرار افراد متفكر از كشور خواهيم بود. رها شدن طرح ها پس از اينكه به عنوان طرح برگزيده در جشنواره مطرح مي شود زنگ خطري است كه ما شاهد آن هستيم.
دكتر علي رجال عضو هيأت علمي دانشگاه اصفهان و رئيس خانه رياضيات اصفهان ضمن آنكه برگزاري جشنواره را راهكاري مؤثر در شناسايي و تشويق محققان مي داند، معتقد است: شناسايي افراد تنها يك بخش از كار است و بخش مهم تر حمايت و هدايت از اين طرح هاي برگزيده است. به طوري كه در نهايت به حل مشكلات كشور و گسترش مرزهاي دانش بيانجامند.
وي مي گويد: در حالي كه تقويت و حمايت طرح هاي تحقيقاتي در زمره وظايف سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي قرار دارد. اما بويژه در سالهاي اخير شاهد حركت مثبت و جدي از سوي اين سازمان در اين جهت نبوده ايم.
لذا براي آنكه جشنواره خوارزمي جايگاه والاي خود را در عرصه هاي ملي و بين المللي پيدا كند. قطعاً نمي بايست برگزيدگان را به حال خود رها سازد. بلكه بايد براي آينده آنها برنامه اي داشته و حامي طرح هاي برگزيده باشد چرا كه طرح هاي انتخابي در واقع برترين دستاوردهاي علمي كشور طي يك سال مي باشند.
دكتر اقبال معتقد است:« جشنواره خوارزمي بستري است براي معرفي افرادي كه داراي ابتكارات و اختراعات هستند و در زمينه تحقيقات فعاليت مي كنند. اما حمايت ها بايد جنبه عملي به خود بگيرد. در غير اين صورت لوح تقدير جشنواره خوارزمي تنها جنبه تبليغاتي پيدا مي كند. در اين راستا وزارت صنايع مي تواند نقش مؤثري داشته باشد و با جذب اين افراد در توسعه دانش از آنان حمايت به عمل آورد.» دكتر حسين رحماني معاون تحقيق و فناوري سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي در اين زمينه مي  گويد: در كشور ما محققان بسياري وجود دارند كه چه به شكل رسمي چه به صورت فعال در بخش خصوصي يا به صورت آزاد در حال فعاليت هاي علمي هستند.در مجموع طرح هايي كه در جشنواره شركت مي كنند سه گروه هستند. گروه اول طرح هاي بزرگي دارند كه نيازي به حمايت هاي مالي سازمان جهت به نتيجه رسيدن طرح هايشان ندارند. گروه ديگر به تحقيقات بنيادي در دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي مشغولند كه آنها نيز به حمايت مالي سازمان نيازي ندارند چرا كه بودجه تحقيقات شان از جاي ديگر تأمين مي شود. در اين ميان بخش نسبتاً كوچكي باقي مي ماند كه مراحل پژوهش را طي كرده نياز به حمايت هاي مالي و امكاناتي براي ادامه مراحل بعد دارند. وي مي افزايد: البته سازمان از طرح هاي تحقيقاتي خوب حمايت مي كند، اما بحث حمايت بحثي نسبي است. امكانات سازمان محدود است و در اين حمايت ها ناچار به انتخاب است. با اين وجود دكتر احمد حمزه لويي دبير اجرايي جشنواره خوارزمي عقيده اي ديگر ابراز مي دارد. وي مي گويد: «بايد در چارچوب وظايف تعريف شده از نهادها اقدامات را انتظار داشت. وظيفه جشنواره تنها قدرداني است. فلسفه وجودي جشنواره اين است كه با تقدير و قدرداني از مقام پژوهشگران نشان دهد به آنها ارزش و بها داده مي شود. اما مسأله حمايت به عنوان بخشي از وظايف سازمان جشنواره تعريف نشده است. برنامه هايي هست كه از سال آينده اجرا خواهد شد و با اجراي آنان حمايت هايي از طرح هاي تحقيقاتي صورت خواهد گرفت. اين در حالي است كه حمايت هاي مادي و معنوي از برگزيدگان جشنواره از جمله سياست هاي اين جشنواره تعريف شده است.
حمزه  لوئي مي گويد: بايد پرسيد قبل و بعد از جشنواره خوارزمي حمايت ها چگونه بوده است. به گفته حمزه لوئي تاكنون هيچ بررسي رسمي از حمايت هايي كه از برگزيدگان به عمل آمده باشد از سوي سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي كشور صورت نگرفته و هيچ آماري در اين زمينه وجود ندارد.