سيداصلان مرتضايي
دو هفته آينده، همايش كتاب كودك و نوجوان، تقريبا با حضور تمامي نهادهاي مرتبط با آموزش و ادبيات كودكان و نوجوانان در شهر كرمان برگزار مي شود. به همين منظور، از هم اكنون بسياري از فعالان اين حوزه، درصدد برگزاري همايش ها و نشست هايي هستند كه به نوعي در جامعه، نسبت به اين موضوع، حساسيت ايجاد كنند. ما هم در صفحه فرهنگ همشهري به دنبال آن هستيم كه در اين حركت علمي فرهنگي سهيم باشيم و به همين جهت، امروز گزارش اصلي خودمان را به گزارشي از كتابخانه مركزي كودكان روسيه اختصاص داده ايم. شايد خواندن اين گزارش، بدون توجه به ضرورت انتشار آن و بهره هايي كه مي توان از مطالعه تطبيقي آن برد، قدري نامربوط به نظر برسد و يا حتي اين طور برداشت شود كه ما قصد داريم الگويي خاص در اين ارتباط ارائه دهيم. واقعيت قضيه اين است كه هدف ما از انتشار اين گزارش، تلنگري است به مسئولان فرهنگي كشور، آموزش و پرورش و شهرداري ها. اين تلنگر خودمان را با طرح چند پرسش و اعلام اين كه حاضريم پاسخ هاي نهادهاي ذيربط در اين موضوع را نيز در همشهري منتشر كنيم، آغاز مي كنيم و اميدواريم ضمن بهره گيري از آموزه هاي طرح شده در گزارش كتابخانه مركزي كودكان روسيه، بتوانيم به نحو مقتضي در اين حركت فرهنگي سهيم شويم.
* كتابخانه مركزي كودكان ايراني كجاست؟ آيا مي توان كتابخانه هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در سراسر كشور را كه در گستره اي قابل توجه توسعه يافته اند، در زمره كتابخانه هاي ويژه كودكان و نوجوانان به شمار آورد؟
* آيا تاكنون از سوي شهرداري ها، ادارات آموزش و پرورش استان ها و شهرستان ها، حركتي جدي براي راه اندازي كتابخانه هاي تخصصي ويژه كودكان و نوجوانان به عمل آمده است؟
* آيا تاكنون از سوي نهادهاي مرتبط با آموزش ادبيات كودك و نوجوان، اقدام و طرحي علمي در حوزه تربيت معلم، روانشناسي و جامعه شناسي كتابخواني كودكان به سامان رسيده است؟ علت حذف درس كم رمق و دو واحدي آشنايي با ادبيات كودك و نوجوان از برنامه هاي درسي مراكز تربيت معلم چيست؟
* آيا اهميت مدرسه هاي ابتدايي ما هنوز به اندازه دبيرستان ها براي آموزش و پرورش مسجل نشده است كه از اختصاص «كتابدار» به كتابخانه هاي دبستان هاي كشور خودداري مي كند؟ سوق دادن كودكان و نوجوانان دوره هاي ابتدايي و راهنمايي به كتابخواني و هدايت و راهنمايي صحيح آنها در اين امر وظيفه كيست؟
* سرانجام طرح كتابخانه كلاسي، كه چند سال پيش، با هياهو و تبليغات فراوان از سوي آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در دبستان ها به اجرا درآمد، چه شد؟
* تا چه اندازه در شناساندن طرح ها و برنامه هايي كه به نوعي در سامان بخشيدن به كتاب هاي ويژه كودكان و نوجوانان تلاش مي كنند، كوشش كرده ايم؟ آيا مي دانيد كتاب هايي كه در چند سال اخير در پايان كتاب هاي درسي دوره هاي ابتدايي و اخيرا راهنمايي معرفي مي شوند، چگونه شناسايي مي شوند و از چه مرحله هايي عبور مي كنند تا به پايان كتاب هاي درسي راه پيدا كنند؟
* در گزارش اصلي مي خوانيم كه برخي از كتابخانه هاي كودكان در روسيه، با خطر تعطيلي مواجه هستند. آيا اين چنين چالشي، در مورد كتابخانه هاي ويژه كودكان ايراني - به ويژه كتابخانه هاي كانون - نيز مي تواند وجود داشته باشد؟
* در چند سال اخير، در مورد مدرسه سازي، حركت فرهنگي گسترده اي را از سوي افراد خير شاهد بوده ايم. به عبارت ديگر، تفكر احداث بناهايي كه به نوعي مي توانند باقيات صالحات افراد خير باشند (مسجد، مدرسه، درمانگاه)، به خوبي در كشورمان توسعه يافته است. آيا مي توان تمهيدي انديشيد تا جمعي هم از خيرين كتابخانه ساز ويژه كودكان و نوجوانان را شاهد باشيم؟
* در پايان، به عنوان روزنامه اي كه با شهرداري ها و شوراي شهر ارتباط داريم، پيشنهاد مي كنيم هريك از مناطق شهرداري تهران، لااقل يك كتابخانه تخصصي كودكان در حوزه خود راه اندازي كنند. به همين منظور مي توان از تركيب قابليت هاي موجود همچون فرهنگسراها و كتابخانه هاي موجود در آنها، خانه هاي مشق و... نيز بهره برد. ايدون باد!

كتابخانه دولتي كودكان روسيه، اصلي ترين، بزرگترين و مجهزترين كتابخانه در كشور محسوب مي شود. كتابخانه، امروز، محيط ويژه زيستي و مركزي فرهنگي- تفريحي است. با توجه به اين كه بيشتر كارگاه هاي آموزشي رايگان تعطيل شده است، كتابخانه ها، علي الخصوص در مناطق روستايي و شهرستاني تنها مراكز فرهنگي اند كه نقش كليه كارگاه ها، باشگاه ها، سالن هاي مطالعه و محل هاي برگزاري مراسم دسته جمعي كودكان و نوجوانان را برعهده گرفته اند.
خانم يوگنيا كوليكوا معاون مدير كتابخانه دولتي كودكان روسيه اظهار مي دارد: «دولت توسعه فرهنگ ملت را براي خود هدف قرار نداده است،  لذا به فكر تأمين مخارج مربوطه نيز نيست» . طبق نتايج حاصله از پژوهش هاي بين المللي PISA انجام شده در سال ۲۰۰۰ (درباره اين كه كودكان چه و چگونه مي خوانند) كشور ما از ۳۲ كشور مورد بررسي، در جايگاه بيست وهشتم قرار گرفته است! مردم آلمان موقعي كه متوجه شدند در بين كشورها در جايگاه بيست ويكم قرار دارند، شوكه شدند و بلافاصله دست به كار شدند تا مشكل شان را مرتفع سازند. ولي در كشورمان همه چيز بدون برنامه انجام مي شود. در اوايل دهه نود بر موجودي ذخاير كتابخانه افزوده نمي شد. حتي برخي از كتابخانه ها به منظور تأمين هزينه هاي برق، آب و ... مجبور بودند بخش هايي از ساختمان خود را اجاره بدهند. در حال حاضر، وضع كتابخانه ها رو به بهبود است. ولي در همه مناطق كشور برخورد با موضوع يكسان نيست. حتي شرايط اقتصادي هر منطقه در وضعيت كتابخانه ها تأثير چنداني ندارد و اين همت و اراده مسئولين است كه در وضع كتابخانه ها تأثيرگذار است.
آشنايي با آثار «كلاسيك» وحشت
بخش اطلاعات كتابخانه. در اين محل فهرست الكترونيكي، سي دي ها، دايره المعارف ها و برنامه رايانه اي ويژه با عنوان «ساعت كتاب» وجود دارد كه توسط كارمندان كتابخانه طراحي و ساخته شده است. به كمك ابزارهاي فوق مي توان كليه اطلاعات مربوط به نويسندگان را دريافت؛ بخش مذكور به قسمت هاي مختلف از جمله به «دنيا از همه سو» و «درباره بزرگان و مشاهير» ، «رژه قهرمانان» ، «كتاب هاي كودكان خانه ما» ، «كتاب هاي تشنه خواننده» و ... تقسيم شده است. رايانه به منظور مشخص كردن كتاب مورد علاقه كودك از وي سؤال مي كند: «در حال حاضر تو دوست داري بخندي و شادي كني يا اين كه غصه بخوري؟ امروز چه چيزي را مي خواهي: بر اسراري چيره شوي؟ بترسي، فكر كني؟» براي درخواست كتاب، ذكر سن نيز مورد نياز است. در صورت انتخاب گزينه «مي خواهم دچار ترس بشوم» رايانه باز سؤال مي كند: چه قدر دوست داري بترسي؟ و سپس فهرستي را متشكل از قصه ها و داستان ها مانند: «شب ها در نزديكي روستاي دكانكا» ، «ويي» گوگل، دوما، اوالس، اوسپنسكي و ... ارائه مي  دهد. آشنا كردن كودكان با آثار ويژه و برجسته مبتني بر موضوع «وحشت» كلاسيك (آثار ترسناك براي كودكان) يكي از اهداف كتابخانه را تشكيل مي دهد. محصلان سال پنجم به بالا، جهت يافتن كتاب يا موضوع مورد نظرشان، مي توانند مستقيماً به بخش اطلاعات مراجعه كنند. براي مرور اسامي كتب درخواست شده به دفتر سفارشات نگاه مي كنيم: «برندگان جايزه نوبل (فيزيك)» ، «ادگار پو- شرح حال فعاليت خلاقه» ، «موزه اسلحه» ، «تاريخ بستون» ، «بايكال» و ... عناويني است كه در اين دفتر مشاهده مي شود.
خانم يوليل ميرلينا كتابدار كشيك در ارتباط با اين سؤال كه چه جور بچه هايي به كتابخانه مي آيند، چنين مي گويد: كودكان مختلف مراجعه مي كنند. گاهي، مواردي كه درخواست مي شود،  اثر بسيار جدي است. ولي خود كودك از آن اطلاع كافي ندارد. برخي از آنان فكر مي كنند كه همه چيز را در كتابخانه به آنها حاضر  و آماده تحويل مي  دهند كه چنين نيست و خودشان نيز بايد قدري زحمت بكشند و كتاب يا آثار مورد نظرشان را پيدا كنند. در اين زمينه  ما فقط به همه آنها راهنمايي هاي لازم را ارائه مي دهيم.
سالن مطالعه خردسالان
در اين بخش خردسالان بيشتر مايلند با نشريات دوره اي مانند:«باربي»،«مورزيلكا»،«لانه مورچه ها»،«شاهزاده بانو»،«ميشا»، «ديسني»،«قصه هاي طنز»و ... آشنا شوند و براي تسكين روح و فراغت خاطر،«هري پاتر» را مطالعه مي كنند. بچه ها همچنان آثار«آستريدليندگرن»، «خوببيت»، «تولكين »،«كرابوليچوا»و ... علاقه نشان مي دهند.
سؤال مي كنم: بچه هاي امروز با بچه هاي بيست سال پيش چه فرقي دارند؟ امروزه نيز كودكان خردسال زياد كتاب مي خوانند. آنان هنوز به دام بازي هاي رايانه اي نيفتاده اند و به كتاب نزديك ترند.«فاجعه»زماني رخ مي دهد كه بچه از اين سن بسيار حساس خارج مي شود و دست از كتاب برمي دارد. در اتاق ويژه«قصه ها»كودكان بعد از بازديد از بخش هاي مختلف كتابخانه جهت رفع خستگي استراحت مي كنند. تصاوير سحرآميز بر ديوارهاي اين اتاق رسم شده است. در اين محل وسائل بازي هاي مختلف براي كودكان فراهم شده است. آنان در اين جا به قرائت اشعار، سرودن ترانه و ... مشغولند. اين امكان نيز فراهم شده است تا كودكان خردسال به صورت گروهي، از مدارس جهت بازديد به اين مكان بيايند. در اتاق هاي ديگر، استوديوي هنرهاي دستي از جمله بافتني، نقاشي و ... واقع شده است. كلاً كتابخانه داراي ۲۰ لابراتوار و استوديو، كارگاه هاي مختلف، كلوب« ديالوگ»و «قرائت هاي خانوادگي» است.
كلوب قرائت خانه خانوادگي
خانم ورا ميليتسكايا مديريت اين مجموعه را كه به منظور تربيت حس زيباشناسي كودكان در نظر گرفته شده است، بر عهده دارد. مجموعه مذكور متشكل از سالن هنر، اتاق پوشكين، اتاق قصه ها و كلوب قرائت خانه خانوادگي است كه از ۱۶ سال پيش فعاليت خود را آغاز كرده است. خانم ورا ميليتسكايا مي گويد:«بدون كمك اوليا، بچه ها نمي توانند ادبيات هنري را فرا بگيرند. لذا تصميم گرفتيم اين كلوب را تأسيس كنيم.»
سالن مطالعه دانش آموزان سال هاي پاياني
اين گروه از محصلان چه كتاب هايي را متقاضي هستند؟ بيشتر اوقات آنها به دنبال كتب راهنما و ديگر منابع خبري و اطلاع رساني مي گردند كه براي آماده شدن براي امتحانات يا موضوع درسي كمك كننده باشد. در دهه ۸۰ معلمان و استادان دانشگاه ها نيز به كتابخانه مراجعه مي كردند. ولي در حال حاضر چنين نيست. تعداد معلماني كه واقعاً علاقه مند به شغلشان باشند ناچيز است.
اخيراً صحبت هاي بسياري در ارتباط با موضوع تعطيلي كتابخانه هاي كودكان مي شود. اگر چنين اتفاقي بيفتد بيشتر از همه، خود كودكان هستند كه آسيب مي بينند. طبق آماري كه در دست داريم تنها ۳۰ درصد از خانواده هاي روسيه از توان خريد كتب براي كتابخانه هاي خانگي برخوردار هستند.
بچه هاي ما چه كتاب هايي را مي خوانند؟
طبق پژوهش هاي ورا چودينا رئيس بخش مطالعات اجتماعي كتابخانه دولتي كودكان روسيه و يلنا گولوبوا كتابدار ارشد اين مجموعه، چنين استنباط مي شود كه صرف نظر از ديدگاه هايي مبتني بر اين كه كودكان ديگر به دليل سرگرم شدن به بازي هاي رايانه اي، مايل به خواندن كتاب نيستند با واقعيت ها سازگار نيست. در حال حاضر بچه ها مانند نسل هاي قبل مطالعه نمي كنند و به موضوعات پيشين علاقه مند نمي باشند.
موضوع اين است كه بخش عمده بزرگسالان همچنان به فرايند اجتماعي سازي ادبي طبق ديدگاه هاي پيشين مي نگرند. از پژوهش هاي اجتماعي انجام شده در كتابخانه اين گونه برمي آيد كه اسامي موضوعات مورد پسند كودكان و نوجوانان بسيار متفاوت است. آثار كلاسيك الزامي مدارس، قصه هاي كودكان خردسال، داستان هاي افسانه اي براي بچه هاي بزرگتر، حكايات وحشت انگيز، پليسي و كتاب ها درباره حيوانات در جايگاه نخست قرار دارد. حدود ۴۰ درصد نوجوانان بيشتر به كتاب هاي تأليف شده در زمينه تفريح مراجعه مي كنند، ولي موارد علمي- پژوهشي در زندگي آنها اهميت و ارزش كمتري دارد. در سال هاي پاياني مدرسه كودكان كمتر به انگيزه هاي«جاذبه»كتاب توجه مي كنند و سعي دارند بيشتر به موضوع درسشان بپردازند. آثار ادبيات كلاسيك، به ويژه خارجي به طور كلي در ليست تقاضاهاي كودكان به چشم نمي خورد. طبق داده هاي مقدماتي پژوهش هاي انجام شده در مناطق، كودكان روستايي و شهرستاني نيز بيشتر به كتاب هاي وحشت و قصه هاي كمدي علاقه نشان مي دهند. كسي از جك لندن، كنان دويل، مارك تواين، دوما و مارگاريت ميچل نام نبرده است. در عوض داستان هاي پليسي دانتسوا، مجلات«كول»،«ملاتوك »و ... در ميان بچه هاي روستايي بسيار محبوبيت دارد. بديهي است در شكل گيري پديده مذكور برنامه هاي تلويزيوني نقش اساسي را ايفا كرده است. معلمان از ساده شدن و خشونت زبان نوجوانان و الگو قرار دادن ديدگاه هاي قالبي در بين آنان بسيار نگرانند. در نتيجه هم فرهنگ خواندن و هم فرهنگ زبان،  از بين مي رود. ولي بيشتر اوليا عقايدشان را نسبت به دنياي معاصر ادبيات تغيير نداده اند و مثل دوران قبل به كتاب به عنوان«آموزگار زندگي »مي نگرند، اين در حالي است كه اكثريت كودكان و نوجوانان، كتاب را به عنوان يكي از انواع رسانه هاي گروهي مي پذيرند. بنابراين در اينجا با پديده شكاف بين نسل ها در ارتباط با انتقال سنت  فراگيري فرهنگ ادبي روبه رو هستيم. لذا در دوران معاصر بيش از پيش نقش كتابخانه هاي كودكان در امر تربيت فرهنگ كتابخواني و دفاع از حقوق مسلم نسل جوان نمايان مي شود.
آشنايي با كتابخانه دولتي كودكان روسيه
كتابخانه دولتي كودكان روسيه در سال ۱۹۶۹ به عنوان مركز علمي- پژوهشي در حوزه تربيت معلم، روانشناسي و جامعه شناسي كتابخواني كودكان، كتاب شناسي و سازماندهي ارائه بهتر خدمات به كودكان تأسيس شده است.
سالانه بيش از ۴۵۰۰۰۰ نفر به بخش هاي مختلف كتابخانه مراجعه مي كنند، در ذخيره كتابخانه ۵۰۰۰۰۰ جلد كتاب و ديگر نشريات نگهداري مي شود. در اين محل ۲۰ استوديو، كلاس هاي آموزشي و كلوب هاي كودكان فعاليت مي كند. شايان ذكر است در كتابخانه مجموعه موزه اي شامل كتاب قديمي كودكان، نمونه هاي كتب اهدايي با امضاي مولف يا صاحب، موارد اهدايي از مجموعه هاي شخصي نويسندگان در حال تأسيس است. همچنين با هدف پاسخگويي به مطالبات پرورش مطالعه كودكان دو بخش ديگر از جمله بخش مبادلات و ذخيره سازي و بخش امانت در نظر گرفته شده است. در اين كتابخانه بيش از ۵۰۰۰۰۰ كتاب، روزنامه، كتاب نت و مواد صوتي تصويري و... گردآوري شده است. از سال ۱۹۷۰ كليه انتشارات كشور موظف شده اند يك نسخه از هر مورد چاپ شده در زمينه ادبيات كودكان را با اخذ وجه به اين كتابخانه ارسال نمايند. تعداد كارمندان كتابخانه ۱۶۷ نفر است.
كتابخانه دولتي كودكان روسيه به منظور بهره برداري از طرح هاي مختلف با كتابخانه هاي استاني، منطقه اي، ايالتي، فدرال و جمهوري ها، انستيتوهاي پژوهشي، انستيتوي گوته و در فعاليت هاي اطلاع رساني و آموزشي و پرورشي خود، به صورت سنتي با انتشارات مجلات و روزنامه هاي كودكان همكاري مي كند.
علاوه بر اين كلاس هاي مختلف آموزشي (نقاشي و...) نيز در كتابخانه داير شده است. شايان ذكر است براي نخستين بار در روسيه فرهنگ بيوگرافي نويسندگان با عنوان، «نويسندگان دوران كودكي ما» توسط كارمندان كتابخانه تدوين و چاپ شده است.
كتابخانه دولتي كودكان روسيه عضو انجمن كتابخانه هاي روسيه، انجمن كتابخانه هاي اورآسيا و بخش روسي شوراي بين المللي ادبيات كودكان و نوجوانان مي باشد.
تلفن هاي تماس:
بخش كتاب شناسي و اطلاعات: ۲۳۸۹۶۵۵
بخش ارائه خدمات به كودكان پيش دبستاني و دبستاني ۲۳۰۰۵۳۹
بخش دانش آموزان دوره هاي راهنمايي و دبيرستان ۲۳۰۰۱۹۴
بخش ادبيات خارجي ۲۳۰۰۲۲۹
بخش كتاب هاي نت هاي موسيقي و صوتي و تصويري و سينمايي ۲۳۰۰۱۹۴
بخش حمايت هاي روانشناختي ۲۳۰۰۱۸۹
بخش تربيت زيبايي شناسي ۲۳۰۰۱۹۴
بخش مسئولان مطالعات كودكان ۲۳۰۰۲۲۹
e-mail:main@rgdb.ru
http:// www.rgb.ru/info.asp