امير شريفي
اشاره: عراق به لحاظ سياسي و اجتماعي يكي از پيچيده ترين كشورهاي جهان است. با وجود آنكه حدود ۸ دهه از تشكيل دولت ملي در عراق مي گذرد اين كشور هنوز با مناسبات قومي، عشيره اي و مذهبي سرو كار دارد.
اين تباين هاي قومي و مذهبي باعث شده است كه همگرايي سياسي در عراق به آرزويي دست نيافتني و يا دست كم پرهزينه تبديل شود. در نوشتار زير اوضاع عراق پس از انتخابات زمستان گذشته و انتخاب رئيس جمهور و نخست وزير و از منظر تكثر منافع بررسي شده است.
اگر چه با تعيين نخست وزير عراق و كمي پيش از آن مشخص شدن رئيس جمهور و رئيس مجمع ملي عراق، بر قدرت حاكميت سياسي اين كشور افزوده شد و اكنون جهان پيرامون مي داند در مواجهه با مسائل منطقه اي و بين المللي روي سخنش در بغداد با چه كساني است، اما كشمكش ها در عراق به ويژه در ساختار قدرت و حاكميت آن همچنان ادامه خواهد داشت و هنوز نمي توان اميدوار بود كه اين كشور چند قومي با پيشينه اي پر از خشونت و استبداد بتواند رهبراني را در دامان خود پرورش دهد كه آرامش و يكسان نگري در ميان مردم را به ارمغان آورد.در پي فروپاشي رژيم بعثي و اشغال عراق توسط نيروهاي مهاجم عملاً حاكميت اين كشور از دست عراقي ها خارج شد. در جهان معاصر اين موضوع نمي توانست براي مدت طولاني ادامه يابد و عراق همچون هر كشور و نظام سياسي مي بايست حاكميت مختص به خود را پيدا مي كرد.
از اين روي طرح دولت موقت مطرح شد كه حاصل اجماع نيروهاي اپوزيسيون پيشين و هدايت و رهبري آمريكا به عنوان اشغالگر رسمي اين كشور بود. سياستگذاران عراقي در اين دوران تلاش زيادي به خرج دادند تا خود و تصميماتشان را مستقل و معطوف به منافع ملت عراق نشان دهند، اما نمي توانستند برچسب انتصابي بودن را از پيشاني خود پاك كنند و اين موضوع نمي توانست مقبوليت چشمگير داخلي و مشروعيت مستمر خارجي براي آنها به ارمغان آورد.اين موضوع به همراه سازماندهي مجدد نيروهاي بعثي در قالب تشكل هاي مسلحانه و حضور مداوم و مؤثر القاعده در عراق كه باعث بروز حوادث خونبار در اين كشور مي شد آستانه نارضايتي مردم را بالا برده بود. لذا با كاهش نسبي خشونت ها و كنترل كلي اوضاع آشفته عراق توسط اشغالگران از يك سو و سامان يابي مجدد نيروهاي رزمي عراق در قالب ارتش و نيروهاي انتظامي از سوي ديگر طرح رأي گيري و انتخابات آزاد در عراق از شايعه و آرزو به سمت واقعيت حركت كرد.جامعه عراق امروز را مي توان به چند گروه مستقل تقسيم كرد: گروه هاي كرد عراقي در جهان چهره اي مظلوم از خود به نمايش گذاشته اند. آنها در طول نيمه قرن اخير متحمل تلفات و فشارهاي فزاينده اي از سوي رژيم هاي حاكم بر اين كشور بودند.
در طي دو جنگ اخير آمريكا با عراق، همراه مناسبي براي آمريكايي ها بودند و از سوي ديگر ديپلماسي موفق طالباني به عنوان سخنگوي بين المللي كردهاي عراق توانسته بود همدلي و همراهي فراواني براي آنان به ارمغان آورد.اكنون پس از رهايي عراق از چنگ رژيم بعثي، كردها به دنبال تحقق آرزوي ديرينه خود بودند. نوع پنهاني از خودمختاري، حفظ شبه نظاميان خود، تبديل كركوك نفت خيز به عنوان مركز كردستان عراق و حضور مؤثر در حاكميت از خواسته هاي اين گروه اقليت اما پرتوان عراق بود.اهل تسنن عراق با اينكه اقليتي از مردم اين كشور را تشكيل مي دهد، اما طي دوران گذشته نقش برتر در حاكميت اين كشور داشته اند. سياست هاي رژيم گذشته عراق باعث دوري و جدايي كردها و شيعيان از رژيم بعثي شده بود و از اين روي اتكاي اين رژيم تقريباً به صورت مطلق به سوي سني ها بود.اهل تسنن با اينكه پس از فروپاشي رژيم بعثي در ظاهر امر از قدرت به زير كشيده شده بودند، اما در واقعيت سياسي و منطق قدرت موضوع چيز ديگري بود. بروكراسي اين كشور بر سر انگشتان اهل تسنن مي چرخيد. اكثريت مديران ارشد اجرايي عراق از حلقه اهل تسنن بودند. ارتش عراق همچنان از اهل تسنن تأثير مي گيرد و از سوي ديگر بخش اصلي نيروهاي معارض، اشغالگران و حاكميت موقت عراق را اهل تسنن تشكيل داده اند.به اين موضوع بايد حمايت همه جانبه كشورهاي عربي منطقه از آنان را نيز اضافه كرد.
از اين روي سني هاي عراق اگر چه مي دانستند در منطق عددي دموكراسي نمي توانند قدرتي شايسته كسب كنند اما با توجه به قابليت هاي سابقه تاريخي و اجرايي خود خواهان نقشي در خور در آينده سياسي عراق بوده و هستند.شيعيان، اكثريت عددي مردم عراق را تشكيل مي دهند. نهاد مرجعيت در عراق يكي از قوي ترين نهادهاي اجتماعي _ سياسي اين كشور بوده و هست و در تحولات اخير عراق اين نهاد به ويژه آيت الله سيستاني در ميان همه مردم عراق و حتي آمريكايي ها از احترام و اعتبار قابل توجهي برخوردار است. آنها در دوران حاكميت رژيم بعثي سخت ترين دوران حيات خود را گذراندند و گورهاي دسته جمعي يافته شده در اين كشور نشانگر شدت عمل رژيم پيشين با آنان است.سال هاي گذشته شيعيان توانستند در قالب تشكل ها و احزاب مختلف نيروهاي رزمي و مجربي براي خود فراهم آورند. تاريخ آنها سرشار از مبارزه با رژيم پيشين بوده و همراه و كمك كننده مؤثري براي دشمنان صدام بودند. شيعيان در دوران پس از فروپاشي با چند وضع روبرو بودند. نخست آنان اكثريت جمعيت اين كشور را تشكيل دادند. دوم اينكه در فرايند فروپاشي نقش مؤثري داشتند. سوم،  آنها مبارزات مستمر و مسلحانه شان با حكومت بعثي بود. چهارم اينكه داراي شبه ارتشي منسجم بودند و در نهايت اينكه در حكومت يا دولت موقت عراق نقش بارز و ارزنده اي داشتند. از اين روي آنان نيز در حاكميت و دولت آينده عراق خواهان نقش و جايگاهي در خور شأن خويش بودند.
آخرين نيروي مؤثر در عراق را مي توان سكولارهاي اين كشور ناميد. اعضاي اين گروه غالباً از مديران و تكنوكرات هاي حكومتي بودند كه به تناسب در دوران مختلف و به دلايل گوناگون از حكومت جدا شده و به صف مخالفان آن پيوسته بودند. آنان اگر چه در عرصه مبارزات مسلحانه عليه رژيم پيشين نقش برجسته اي نداشتند، اما نماينده و سخنگوي بخش مهمي از مخالفان رژيم پيشين در جهان به ويژه غرب بودند. اين گروه به واسطه شناختي كه از غرب داشتند، زبان آنان را بهتر مي دانستند و از طريق ديپلماتيك قادر بودند فشارهاي فزاينده اي بر رژيم صدام وارد آورند. از سوي ديگر آنان نقش واسطه بين غرب و نيروهاي ايدئولوژي مخالف صدام را بازي مي كردند. به همين جهت در دولت موقت عراق نيز نقشي پررنگ و چشمگير داشتند. آنان نيز با تو جه به قابليت هاي ذكر شده خواهان نقشي مؤثر در آينده سياسي عراق بودند.بدين ترتيب اگر چه همگان در عراق از طرح انتخابات و شكل گيري مجمع ملي اين كشور حمايت مي كردند، اما هر كس خواهان تحقق خواسته هاي خود بود. در اين ميان اهل تسنن عراق پيش از ديگران با واقعيت مواجه شد. آنان دريافتند كه در دموكراسي عددي قادر به هماوردجويي نيستند از اين روي با طرح مسائلي نظير «انتخابات در زمان اشغال بي معناست» و يا اين كه «مناطق سني نشين عراق همچون فلوجه و موصل محل رزم و درگيري هاي مسلحانه است» ، خواهان تعويق انتخابات به زمان نامعلوم و سپس تحريم آن شدند.نيروهاي سكولار نيز اگر چه در آغاز سخن از تسريع در برگزاري انتخابات مي راندند اما در مواجهه با تلقي و باورهاي جامعه دريافتند كه از نمد انتخابات نمي توانند كلاهي براي خود بدوزند. به اين ترتيب آنان نيز شعار تعويق در برگزاري انتخابات را سر دادند.اما وضع كردها متفاوت بود. كردهاي عراق مي دانستند در هر شرايطي آراي مردم كردستان عراق را به همراه دارند و از ديگر سوي مي دانستند كه تقريباً نبايد اميدي به رأي ديگر مناطق عراق داشته باشند. از اين روي آنها اصراري به تعويق انتخابات نداشتند. اما از آنجا كه بي ميل نبودند كه با رشد هواداران نيروهاي سكولار و سني، از آراي شيعيان كاسته شود، به صورت تلويحي اظهار مي داشتند كه اگر انتخابات به تعويق افتد، اعتراضي نخواهند داشت. در اين ميان آمريكا از يك سو و آيت الله سيستاني به عنوان رهبر معنوي شيعيان عراق از سوي ديگر به مخالفت با اين موضوع پرداختند. آمريكايي ها مي خواستند با شكل گيري حكومت عراق به حضور خود در اين كشور مشروعيت بخشيده و از زير بار رواني مسئوليت حوادث در عراق شانه خالي كنند و شيعيان نيز كه دست رقبا را خوانده بودند خواهان برگزاري انتخابات در زمان مقرر و مورد تأييد سازمان ملل در پايان بهمن ماه سال ۱۳۸۳ بودند.
بدين ترتيب در ۳۱ بهمن ماه سال گذشته انتخابات مجمع ملي عراق با تحريم اهل تسنن، سكوت  كردها و نارضايتي سكولارها برگزار شد و همانطور كه از پيش مشخص بود شيعيان در صدر اين انتخابات قرار گرفتند و با اختلاف زيادي پس از آن كردها و سكولارها به رهبري ايادعلاوي حائز آرا شدند. وظيفه اصلي مجمع ملي عراق، تدوين قانون اساسي اين كشور، انتخابات رئيس مجمع و رئيس جمهور بود و از آن مهمتر در اين دوران انتخاب نخست وزير عراق بود. بر اساس قانون جديد رئيس جمهور بيشتر نقش تشريفاتي داشته و نخست وزير رئيس اجرايي كشور خواهد بود.با مشخص شدن تركيب آرا رايزني ها براي كسب اكثريت مطلق آغاز شد چرا كه حتي شيعيان نيز توانسته بودند اكثريت كرسي ها را به دست آورند. اگرچه شيعيان عراق و سكولارها هرگز در مقام نظر و بيان مقابل هم نبودند، اما مشخص بود كه آنان مايل به ائتلاف با يكديگر نيستند و در اين ميان بار ديگر نقش كردها پررنگ تر شد. چرا كه ائتلاف كردها با هر يك از دو گروه شيعيان و سكولارها مي توانست چرخه رأي را به نفع آنان رقم زند. اما در عمل مشخص بود كه كردها و شيعيان ناگزير به اتحاد با يكديگرند و كردها نمي توانستند با سكولارها اتحاد تشكيل دهند چرا كه كردها مي دانستند كه اگر با سكولارها متحد شوند، آراي آنها شكننده خواهد بود و در صورت ائتلاف شيعيان؛ گروه هاي كوچك تر عملاً بخت هاي بزرگ خود را براي حضور در قدرت از دست خواهند داد. از سوي ديگر آگاه بودند كه در اتحاد با شيعيان برگ برنده آنها تعامل بيشتر و مناسب تر با غرب است. موضوعي كه شيعيان قدرت و نفوذ چنداني در آن نداشتند اما چنانچه كردها با سكولارها متحد مي شدند، از اين برگ برنده نمي توانستند استفاده كنند چرا كه سكولارها بيش از آنها با غرب و زبان و منطق آن آشنا بوده و نفوذ داشتند. از طرف ديگر درد مشترك به عنوان نقطه اتصال شيعيان و كردها بود. آنان به يك اندازه مبارزه كرده ، ستم ديده و آسيب ديده بودند. از اين روي ائتلاف شيعيان و كردها قطعي به نظر مي رسيد ولي در خلال مذاكرات موانعي پيش آمد.
از پيش تر مشخص بود كه براي حفظ ظاهري انسجام ملي كشور مي بايد مناصب در ميان قوميت ها تقسيم شود بدين ترتيب مشخص بود كه رئيس مجمع ملي عراق يا به عبارت مأنوس تر، رئيس پارلمان عراق از اهل تسنن خواهد بود. رئيس جمهور كشور از كردها و نخست وزير به عنوان نيروي برتر اجرايي از شيعيان است. بدين ترتيب موضوع نخست يعني انتخاب رئيس جمهور از كردها و نخست وزير از شيعيان، به راحتي حل شد و قرار بر آن گرفت تا در صورت ائتلاف، جلال طالباني به عنوان رئيس جمهور برگزيده شده و وي جعفري رئيس حزب الدعوه عراق را به عنوان نخست وزير معرفي كند. اما كردها مي خواستند در اين مذاكرات از سويي سهمي در پست هاي كليدي كابينه نظير وزارت نفت، كشور و امور خارجه داشته باشند و از ديگر سوي بر آن بودند تا كركوك و نفت آن را سهم كردستان عراق بدانند. اين موضوع با مخالفت شيعيان مواجه بود. آنها بر اين باور بودند كه نفت كركوك پاره اي از سرمايه ملي عراق است و نمي توان آن را به يك منطقه خاص اختصاص داد.
سرانجام عليرغم اختلاف نظرهاي پراكنده و متعدد اين اتحاد شكل گرفت و همه منتظر تشكيل نخستين جلسه مجمع ملي عراق بودند. اما بار ديگر اختلاف نظرها مانع از شكل گيري مجمع در زمان مقرر شد. اختلافات بر سر انتخاب رئيس مجمع ملي عراق بود. اعراب سني عراق خواهان نامزدي شعان الجبوري به عنوان رئيس مجمع ملي عراق بودند اما شيعيان اعلام داشتند كه به وي رأي نخواهند داد. شيعيان خواهان نامزدي  غازي الياور رئيس جمهور موقت عراق براي تصدي اين پست بودند. اين اختلاف نظر باعث شد تا طي دو مرحله برگزاري نشست مجمع ملي عراق به تعويق افتد تا اين كه سرانجام با انصراف الجبوري از نامزدي سمت رياست مجمع ملي عراق، حاجم الحسني به عنوان رئيس نخستين مجمع ملي عراق برگزيده شد.در پي اين توافق، به سرعت طالباني به عنوان رئيس جمهور برگزيده شد و پس از آن جعفري به عنوان نخست وزير مسئول تشكيل كابينه گرديد.
در طول اين مدت بسياري از اختلافات جزيي كه مي توانست مانع از حركت كالبد سياسي عراق به سمت ثبات شود براي مدتي به فراموشي سپرده شد. اما اين موضوعات هنوز حل نشده است.
سني هاي عراق اگرچه به صورت نيمه رسمي وارد ساختار قدرت شده اند اما در عين حال عملاً رهبري معنوي شورش هاي براندازانه را نيز بر عهده دارند. آنان بايد به طريقي با اين تناقص و تعارض كنار آيند.كردهاي عراق اگرچه توانستند پست رياست جمهوري را در دست گيرند اما عليرغم شعارهاي پيشين خود نتوانستند كركوك را كردنشين كرده و نفت آن را از آن خود كنند. طالباني حتي اعلام داشت كه ارتش عراق مي تواند وارد كردستان عراق شود. بدين ترتيب اينك كردها در تعارض بين ملي نگري حاكميت عراق و جزيي نگري استقلال كردستان قرار دارند.
شيعيان عراق اگرچه تحت رهبري معنوي آيت الله سيستاني توانستند اتحادي يكپارچه تشكيل دهند اما از سويي با پديده اي به نام مقتدا صدر مواجه هستند كه افكاري راديكال در مواجهه با نيروهاي اشغالگر داشته و از طرفي با داعيه شيعه باوري به انتقاد تند از نيروهاي ائتلاف مي پردازند. نيروهاي اتئلاف همچنين در درون خود داراي اختلاف نظرهايي هستند. به عنوان مثال براي انتخاب نامزد رياست جمهوري بين نيروهاي فراكسيون ائتلاف اختلاف نظرهايي وجود داشت. مجلس اعلاي انقلاب اسلامي از عادل المهدي به عنوان نامزد اين پست حمايت مي كرد. گروهي كه معروف به طرفداران مرجعيت بودند خواهان نخست وزيري شهرستاني بودند و ساير گروه هاي حاضر در ائتلاف به جعفري رئيس حزب الدعوه گرايش داشتند. اين اختلافات مي تواند در درازمدت زمينه بروز اختلاف هاي تازه اي شود به ويژه آن كه در بحث تعيين وزراي كابينه نيز اختلاف نظر ميان سكولارها، كردها، اهل تسنن و فراكسيون هاي شيعيان رخ خواهد داد.از ديگر سوي حاكميت آينده عراق با تركيب فعلي نيز با چالش هاي مختلفي مواجه است.در اين مجال به چند نمونه كوتاه آن اشاره مي شود: طالباني به عنوان رئيس جمهور عراق بايد موضع خود را با كردهاي كردستان ايران(به ويژه مخالفان حاكميت ايران) گروه  رجوي و كردهاي معارض تركيه مشخص كند. هر تصميمي در اين خصوص وي را با چالش هاي مختلفي مواجه خواهد ساخت.در حال حاضر بخشي از درآمد كردستان عراق از طريق تجارت قاچاق كالاها در مرز تأمين مي شود. مقابله با اين موضوع ضمن بستن دريچه مطمئن  مالي كردستان عراق، تعارضات و منازعاتي با طرفهاي صاحب منافع در دو سوي مرزها بوجود خواهد آورد و از سوي ديگر عدم توجه به آن با شخصيت حقوقي وي ناسازگار است، وي همچنين به عنوان يك سكولار در مواجهه با تل آويو به هيچ وجه ديدگاهي به مانند مسلمانان عراق ندارد و از طرف ديگر به عنوان يكي از طرفهاي مورد مذاكره با غرب نمي تواند به زباني غير از زبان آنها تل آويو را مخاطب قرار دهد. وي بايد براي رهايي از اين تنگناها راهي برگزيند.شيعيان عراق نيز به عنوان بخش مهم حاكميت عراق با مشكلاتي مواجه هستند. آنها از سويي بايد به تنش زدايي و رفع نگراني  كشورهاي پيراموني خود كه اكثراً سني مذهب بود و از شكل گيري نهاد قدرتمند شيعه در منطقه هراسناك اند بپردازند. اين موضوع ضمن تعارض با ماهيت آنها موجب دوري از متحد معنوي آنها يعني جمهوري اسلامي ايران خواهد شد. از طرف ديگر عليرغم پيوند عاطفي آنها با جمهوري اسلامي ايران آنان بايد با تهران مذاكرات سخت و فشرده اي در مورد عقد قرارداد صلح، تعيين خطوط مرزي، مسئله غرامت ايران و... داشته باشند كه مي تواند تنگناهايي را براي آنها فراهم آورد.اهل تسنن عراق نيز كه اينك رهبري پارلمان را بر عهده دارند از سويي تمايل به اتحاد و همدلي با كشورهاي سني مذهب دارند و از ديگر سوي مي دانند براي مقابله با حضور و نفوذ بيش از پيش آمريكا در عراق نيازمند حمايت و همراهي با ايران و سپس سوريه هستند كه در هر دو مورد با شيعيان سروكار خواهند داشت. آنها همچنين مي  دانند كه دوري گزيني از غرب و اشغالگران كه ظاهراً تا سالهاي آينده در عراق هستند مانع رشد آنها در ساختارهاي بنياني حكومت خواهد شد و از ديگر سوي همراهي و سازگاري آنها با اشغالگران در تقابل با شعارهاي ديرين آنان است. بدين ترتيب آرامش نسبي عراق كه اينك اين كشور را فرا گرفته در كوتاه مدت به مجموعه اي از چالش ها و مواجهه ها ختم خواهد شد و اين سواي ويراني هاي زيرساختي است كه اينك عراق با آن دست و پنجه نرم مي كند.