سردر موزه آنتاريو در سردترين روزهاي تورنتو به حضور متراكم نشانههاي تاريخي ايران و جمعيت بازديد كننده دلگرم است.
در دفتر خانم دكتر ليسا گلمبگ، رئيس بخش هنرهاي اسلا مي موزه سلطنتي آنتاريو و استاد دانشكده تمدن هاي خاور نزديك و آسيايي دانشگاه تورنتو در مورد آثار ايراني موجود در اين موزه گفت وگويي داشتم. اين گفت وگو در دفتر كار ايشان در قسمت اداري موزه واقع در خيابان يونيورسيتي انجام شد.
از چه سالي همكاري تان را با موزه شروع كرده ايد؟
از سال .1967 1346
آثار ارايه شده اسلا مي است. گاهي مجموعه اي از اين آثار در يك ويترين قرار داده شده اند كه بعضي برچسب ندارند كه تعيين خاستگاه اثر را براي بيننده دشوار مي كند.
ببينيد در بعضي موارد، مثل تعيين مليت يك نويسنده، كار خيلي آسان است. ولي وقتي كه آثار مشابه در كشورهاي مختلف توليد مي شده قضيه كمي فرق مي كند. در سرزمين هاي وسيع اسلا مي افراد به دلا يل مختلف از جمله براي يافتن كار بهتر يا صرفا سير و سفر مدام در حركت بودند. اين افراد صاحب حرف مختلفي بودند كه در اكثر موارد همان شغل را مثلا  با درآمد بهتر در مكاني ديگر هم انجام مي دادند.
دليل ديگر مربوط به اين مي شود كه در برخي مواقع سير تحول بيشتر از خاستگاه اثر مورد توجه است. مثلا  وقتي مي خواهيم پيشرفت ساخت ابزار جنگي و زينتي فلزي را نشان بدهيم، سير تحول اين نوع كار و نه خاستگاه آن  است كه ويترين مورد نظر را تعيين مي كند.
ايران كشوري باستاني هم هست، چرا شما فقط آثار مربوط به بعد از ورود اسلا م را به نمايش گذاشته ايد؟
اينطور نيست و در بخش هاي مشترك بعضي از آثار مربوط به دوره پيش از اسلا م را هم گذاشته ايم.
در مجموع چند اثر ايراني داريد؟
۱۰۹۵۴ اثر شماره خورده و ثبت شده كه 8346 اثر آن متعلق به ايران باستان تا ورود اسلا م و 2608اثر آن مربوط به دوره بعد از اسلا م است. البته صدها هزارقطعه شكسته اي كه از حفاري هاي اين موزه در مناطق باستاني ايران به دست آمده اند در اين شمارش جاي ندارند.
قديمي  ترين اين آثاركدامند؟
شمشيرهاي سنگي متعلق به 100 هزار سال قبل از ميلا د مسيح است كه از شوش به دست آمده.
با وجود تعدادي اينچنين زياد چرا آثار در معرض تماشا اينقدر كم است؟
دليل اصلي كمبود جاست. در تابستان 20061385 كه قسمت هاي در دست ساخت آماده بهره برداري مي شود آثار بسيار بيشتري را به بازديدكنندگان عرضه خواهيم كرد.
اين آثار چگونه تهيه شده است؟
تا سال 19601339 در ايران اجازه حفاري داده مي شد و گروه حفاري مي توانست برخي از آثار به دست آمده را از آن خود كند و به كشور متبوعش انتقال دهد. برخي از آثار را هم مي شد در بازار آزاد ايران خريد و از كشور خارج كرد. از خارج از ايران هم خريد قا نوني اين آثار ممكن بود. تا مدت ها بعد از تصويب قانون سازمان ملل كه خروج آثار كشورها را منوط به اجازه كشور مورد نظر مي كرد، ما همچنان با بردن اين آثار به اداره مربوطه اجازه خروج مي گرفتيم تا اينكه مقامات ايران تصميم گرفتند كه ديگر براي هيچ اثر تاريخي اجازه خروج صادر نكنند.
مشاهده مي شود كه شما - مثل ساير موزه هاي جهان از كشورهاي ديگر نمايشگاه هايي به صورت اماني برگزار مي كنيد. آيا هرگز چنين كاري در مورد آثار ايران انجام شده است؟ اگر بله، در چه تاريخي و اگر خير، چرا؟
خير، چون هزينه اي بسيار بالا  دارد و نياز به حمايت كننده مالي. مثلا  زماني مدت قرارداد يك نمايشگاه اماني بسيار ديدني در وين تمام شده بود و آقايان بهشتي و وطن دوست از مسوولا ن وقت پيشنهاد كردند كه نمايشگاه مذكور به كانادا انتقال يابد. با تمام علا قه اي كه ما به انجام اين كار داشتيم، چون به هزينه اي حدود 2 ميليون دلا ر نياز داشت از عهده انجامش بر نيامديم.
دو ميليون دلا ر؟
بله. البته اين شامل هزينه تبليغات هم مي شود كه مبلغ بسيار قابل توجهي است. در مورد چنين نمايشگاه هايي موزه بايد بتواند كمك مالي جمع كند، حمايت كننده مالي داشته باشد و خوب تبليغات كند تا بتواند به اندازه اي بازديد كننده جلب كند كه ضرر مالي به بار نياورد.
در حال گسترش بناي موزه هستيد، چه بخش هايي به آن افزوده خواهد شد؟
بخش آسياي غربي، بخش مذهبي شامل مذاهب خاورميانه اي از دوران باستان تا اديان يكتاپرست مثل اسلا م از جمله بخش هاي جديد خواهند بود.
آيا شما تاكنون به ايران سفر كرده ايد؟
به كرات. اولين سفرم به ايران در سال 1966 1345 ميلا دي بود. از سال 6 1974 1353 بار به ايران رفتم و از سال 1999 1378 هر يكسال در ميان، اين سفرها تكرار شده است كه سعي مي كنم اين نظم را حفظ كنم. اگرچه اين سفرها حالت كاري دارند و براي اجراي تحقيقات تاريخي هستند، ولي من عاشق ايرانم. ادبيات ايران مرا جادو مي كند. روش زندگي، مردم و غذاهاي ايراني را هم خيلي دوست دارم.
وقتي مي خواستيم وارد دفترتان بشويم من به انگليسي خواهش كردم كه شما اول وارد شويد ولي شما با فارسي روان گفتيد: شما بفرماييد. تا چه حد فارسي مي دانيد؟
من به فارسي تسلط كامل دارم و حتي شاهكارهاي ادب فارسي را به هر دو زبان فارسي و انگليسي مطالعه مي كنم ولي گاهي در كتاب هايي مثل خمسه نظامي كمي مشكل دارم.
آيا حاصل تحقيقاتتان را منتشر هم كرده ايد؟
بله كتابي دو جلدي در مورد بناهاي ساخته شده در عصر سلسله تيموريان.
پس با خانم گوهر شاد، همسر شاهرخ كاملا  آشنايي داريد؟
البته، خانمي انديشمند و قابل احترام است كه با ساختن مسجد زيبايش نام خود را جاوداني كرد.
كتابتان به فارسي ترجمه نشده؟
چرا، توسط باستان شناس ايراني، آقاي كياني.
(به طرف كتابخانه اش مي روم و كتابش را ورقي مي زنم. عكس هاي زيباي كتاب كنجكاوم مي كند.) عكاستان كه بود؟
با لبخندي متواضع مي گويد من عكاس نيستم ولي عكس هاي اين كتاب را خودم گرفته ام.
يك كتيبه بزرگ ساخته شده از كاشي هاي آبي رنگ، بخش بزرگي از 2 ديوار عمود بر هم موزه را به خود اختصاص داده است كه در پاي آن بقعه سنگي يك امامزاده قرار دارد. اين اثر زيبا از كنار هم چيده شدن هزاران تكه كاشي كوچك تشكيل شد
سوريه كبيري-به در موزه كه مي رسي از تعداد جمعيت، شگفت زده مي شوي؛ جمعيتي كه با نظم و ترتيب از دو در بزرگ وارد يا خارج مي  شوند. البته ديدن اين همه بازديدكننده معمولا  شگفتي آفرين نيست، چراكه بخش بزرگي از جامعه چند مليتي كانادا و به ويژه چند مليتي ترين شهر جهان يعني تورنتو را معمولا  افرادي تشكيل مي دهند كه به احتمال زياد در ديار خود تحصيلا ت دانشگاهي را تمام كرده اند كه اين يكي از پيش شرط هاي اجازه مهاجرت به اين كشور است. وليكن در هواي بسيار سرد بيرون، ديدن چنين جمعيتي همچنان حيرت برانگيز است.
آثار ايران در طبقه سوم اين موزه چهار طبقه و در دل بخش مربوط به اسلا م نگهداري مي شود. بيشتر آثار اين بخش از كشورهاي سوريه، تركيه، عراق، ايران و مصر گردآوري شده اند. در عين حال آثار كشور مصر بخشي جداگانه را در همين طبقه و در كنار بخش مربوط به يونان به خود اختصاص داده است. در مجموع 10954اثر شماره خورده و ثبت شده در موزه سلطنتي آنتاريو تمدن چند هزار ساله ايران را به نمايش مي گذارد كه 8346 اثر متعلق به ايران باستان تا ورود اسلا م به كشورمان و 2608 اثر آن مربوط به دوره بعد از اسلا م است. اين رقم البته شامل صدها هزار قطعه شكسته اي است كه از حفاري هاي اين موزه در مناطق باستاني ايران به دست آمده اند. قديمي ترين اين آثار شمشيرهاي سنگي متعلق به 10 هزار سال قبل از ميلا د مسيح هستند. از آنجا كه ارايه تعداد قابل توجهي از اين آثار درفضايي محدود امكانپذير نيست، بازديدكنندگان پرشمار اين موزه در پايان ديدار خود نمي توانند تصويري درخور تمدن پرشكوه و باستاني ايران را درذهن بپرورند. با اين اميد به بررسي آثار ايران در اين موزه مي پردازم كه موزه سلطنتي آنتاريو با گشايش بخش هاي در دست ساختمان در تابستان سال ديگر آثار بيشتري از تمدن كهن سرزمين ما را نيز به نمايش بگذارد.
آثار در معرض ديد ايران در اين موزه از نظر كيفيت به سه گروه آثار نوشتاري ( كتاب ها يا برگ هايي از آنها)، اشياي حجم دار و عكس تقسيم مي شود.از نظر خاستگاه آثار نيز مي توان آنها را به دو بخش متعلق به ايران يا مشكوك رده بندي كرد. اين ترديد زاده آن است كه قدمت بسياري از اين آثار به زماني برمي گردد كه يا اصولا  مرزبندي و تقسيم بندي جغرافيايي به مفهومي كه ما امروزه آن را درك مي كنيم وجود خارجي نداشت يا بسياري از كشورهاي مستقل امروزي جزئي از ايران بزرگ محسوب مي شدند. همچنين پس از ورود اسلا م به كشورهاي مختلف، اين كشورها به دليل تداخل فرهنگيهنري آثار مشابه زيادي خلق كرده اند كه تعيين دقيق خاستگاه برخي ازاين آثار را غيرممكن مي سازد.
به همين جهت است كه بخش مربوط به صنايع فلزي ( شامل زينت آلا ت در كنار ابزار جنگي ) و ظروف سفالي كشورهاي منطقه به صورت مشترك به معرض تماشا گذاشته شده اند.
از اين طرف لطفا
اگر از راهروي موزه وارد بخش اسلا مي بشويد ناگزير از زير سردر زيبايي مي گذريد كه بنا به شرحي كه موزه ارايه مي كند، احتمالا  متعلق به اصطبل هاي سلطنتي اصفهان در اواخر قرن هفدهم ميلا دي است. اين سردر كاشيكاري بسيار زيبا از نظر هندسي شكلي قرينه دارد وتصاويرش نمايانگر يك پيك نيك درباري است. مردان برجسته اين كاشيكاري كه روز خوشي را در دامن زيباي طبيعت مي گذرانند در حالت هاي گوناگون از جمله نواختن دف، تير اندازي با تير كمان و بالا  رفتن از درخت ديده مي شوند.
سردر زيباي ديگري هم در نزديكي همين مدخل نصب شده كه هفت رنگي نام دارد. از آنجا كه هفت رنگي نيز كاري قرينه است، توانسته اند مرمت بخش هاي آسيب ديده آن را با استادي تمام انجام دهند. براي قابل تمايز بودن بخش هاي مرمت شده از كاشي هاي اصلي، قسمت هاي تعميرشده را لعاب نداده اند. اين كار سبب مي شود كه افراد غير متخصص هم باتوجه به درخشندگي قسمت هاي اصلي بين آنها تمايز قائل شوند. اين سر در بر خلا ف همتايش كه نمايي از يك روز خوش در دامن صحرا را در خود دارد، مرداني را نشان مي دهد كه در گرماگرم پيكار با اژدها هستند. بر اساس شرح موزه، اين سردر نيز احتمالا  متعلق به اصطبل هاي سلطنتي اصفهان در اواخر قرن هفدهم ميلا دي است.
يك كتيبه بزرگ ساخته شده از كاشي هاي آبي رنگ، بخش بزرگي از 2 ديوار عمود بر هم موزه را به خود اختصاص داده است كه در پاي آن بقعه سنگي يك امامزاده قرار دارد. اين اثر زيبا از كنار هم چيده شدن هزاران تكه كاشي كوچك تشكيل شده كه به اشكال مختلف بريده شده اند. اين تكه ها در ابتدا مثل قطعات كوچك يك لغز(پازل) عظيم روي بستري از ملا ط در كنار يكديگر قرار داده مي شدند و پس از تكميل روي ديوارهاي دروني يا بيروني ساختمان ها جاي مي گرفتند. اين كتيبه حاشيه اي دارد كه در حقيقت شناسنامه آن به شمار مي رود. در اين حاشيه به عربي نوشته شده: "ملجا الضعفا و المساكين مجدالدوله و الدين..." در واقع اين شرح به بيننده آگاهي مي دهد كه كتيبه مربوط به ديوار حرم شهيد مرحوم سيد مرتضي از نسل امام علي (ع) است كه به فرمان پدر بزرگ او جعفر  كه از خود با القاب مجدالدوله و الدين، پناه ضعفا وفقرا ياد كرده - به عنوان يك زيارتگاه درست شود. اين اثر در اواخر قرن پانزدهم ميلا دي در اصفهان ساخته شده است.
بقعه سنگي كنده كاري شده در پاي اين كتيبه مزين به آيات مختلفي از دو سوره اول قرآن مجيد است. آيه هر كس مسوول اعمال خودش است، نام دوازده امام شيعيان و حديث مشهور دنيا مزرعه آخرت است، از ديگر كلماتي هستند كه روي اين بقعه حك شده اند. در چهار طرف ضلع بالا يي اين مكعب مستطيل، چهار مخروط سنگي به ارتفاع تقريبي 30 سانتيمتر قرار دارند. سازنده اين اثر با حك كردن نام خود "الا حقر محمد بن احمد" حضور هنرمندانه اش را زنده نگاه داشته است. بر اساس اطلا عات داده شده، اين اثر در قرون يازدهم تا دوازدهم ميلا دي در ايران (يا عراق ) ساخته شده است.
بخشي از يك محراب متعلق به قرن سيزدهم از كاشان كه آبي براق رنگ آميزي شده و رويش را لعاب داده اند، آياتي از قرآن را بر خود دارد. اين اثر زيبا روي ديوار نصب شده است.
ورق ديگر كه از كتاب خمسه نظامي، شاعر معروف قرن دوازدهم ميلا دي است، مجنون را در كنار خانه كعبه نشان مي دهد كه چاره عشق مي جويد. قيس عرب جواني است كه به دنبال عشق شديد خود به ليلي ديوانه مي شود و سر به بيابان مي گذارد
دو لنگه در لا ك الكلي شده كه تصوير يك زن و يك مرد را بر خود دارند، نشانگر سبك درهايي هستند كه هنوز هم نمونه هاي آن را مي توان در محلا ت قديمي شهرستان ها به ويژه شهرهايي مثل كاشان مشاهده كرد. زني كه روي لنگه راست اين در ساخته شده در اواخر قرن نوزدهم نقاشي شده، دامن پرچين بلندي بر تن و كفش هاي زيبايي به پا دارد. مرد نقاشي شده روي لنگه چپ لباس سرداري بر تن كرده و كلا ه سرداري بر سر نهاده است.
كاشي نقش برجسته به شكل محرابي كوچك اثري مربوط به قرون يازدهم تا دوازدهم ميلا دي هديه خانم هلن نورتن به موزه است. اين كاشي لعاب داده آبي رنگ كه در ويتريني شيشه اي قرار دارد، مخلوق استادي به نام ابوالعباس است.
با سايه ها و رنگ هاي حرير
در ويترين هاي اين بخش، دو قلمدان مربوط به قرن نوزدهم ميلا دي بازديدكنندگان را به خود جلب مي كنند. يكي از آن دو با طرح هاي گل نقاشي شده و بر خلا ف ساير قلمدان هاي مربوط به اين دوره است كه نقاشي هاي روي آنها بسيار تحت تاثير طرح هاي اروپايي هستند و به همين جهت هيچ شكل انساني روي آن به چشم نمي خورد. قاشق ظريفي هم در كنار اين قلمدان خودنمايي مي كند كه از آن براي ريختن مركب روي نوك قلم ني (منسوب به قلم درشت) استفاده مي شده است. قلمدان دوم اما كاملا  مثل ساير قلمدان هاي مربوط به اين دوره به شدت تحت تاثير طرح ها و شكل هاي اروپايي است كه نقاشان و طراحان ايراني در اواخر قرن هفدهم با آنها آشنا شدند. به همين سبب طرح ها و نقاشي هاي روي آن را پيكره هاي انساني تشكيل مي دهند.
كاسه نقاشي شده و لعاب داده شده اي كه رنگ هاي غالبش آبي و سفيد هستند طبع شاعرانه ايراني را به تصوير مي كشد. نقش گلي شكفته تزئين بخش اين كاسه است كه بين گلبرگ هايش شعر نوشته شده  است. اين كاسه متعلق به قرن سيزدهم است. كاسه سراميك سفيد رنگي در كنار كاسه اول قرار دارد كه با رنگ هاي مشكي و طلا يي بر آن طرح زده اند. روي اين كاسه كه قدمتش به قرن دهم بعد از ميلا د مي رسد نوشته شده: "هر چه در اين ظرف خورده مي شود نوش جان."
كتاب هاي عرضه شده در اين بخش شامل دو جلد قرآن كريم و كتاب عجايب خلقت، نوشته قزويني است. يكي از قرآن ها به خط كوفي و متعلق به قرن دهم ميلا دي و ديگري كاري از شيراز در سال 1550 ميلا دي است. قرآن اول يك جلد از قرآني 10 جلدي است كه شامل جزوات نوزدهم تا بيست و يكم است. اول هر سوره با طلا  كاري نفيس مزين شده است. قرآن دوم كه صفحه محتوي سوره فاتحه آن را روي بينندگان گشوده اند، با مركب آب رنگ و طلا كاري سخاوتمندانه اي تزئين شده است.
از كتاب عجايب خلقت نيزدو صفحه اش روي بازديدكننده گشوده شده است. در صفحه دست راست دو فرشته در بالا  و يكي در پايين به چشم مي خورند. دو فرشته بالا  جبرئيل و اسرافيل هستند كه اسرافيل در صور خود مي دمد. فرشته پاييني هم ميكائيل است. در ورق سمت چپ عزرائيل به تصوير كشيده شده است. اين كتاب جهان را چنان شرح مي دهد كه در قرن سيزدهم مي شناختند. به همين جهت جهاني را مورد بررسي قرار مي دهد كه شامل چيزهايي مثل فرشتگان  كه چشم انسان قادر به ديدنشان نيست يا آنچه كه قرار بوده بعدا كشف شوند. در اين دو صفحه شرحي مبسوط در مورد اندازه عظيم فرشتگان نوشته شده است. براي درك هر چه بيشتر اين بزرگي آمده است كه يك بار پيامبراسلا م(ص) به جبرئيل فرمود: مي خواهم تو را به صورت تو ببينم. گفت: تو را طاقت ديدن نباشد و... بالا خره وقتي خود را چنانكه بود به پيامبر (ص) نشان داد ايشان بيهوش شدند. هنگامي كه به هوش آمدند جبرئيل گفت: اگر اسرافيل را ببيني كه سر بر عرش مي سايد و ... اين كتاب هندي ايراني در سال 1674به زينت طبع آراسته شده و آبرنگ مات مركب و طلا كاري روي كاغذ است.
تكه اي از پارچه حرير موجدار سفيدي كه با نخ هاي ابريشمي رويش گلدوزي شده مربوط به اوايل قرن دهم ميلا دي مي شود كه كار هنرمندي ايراني يا عراقي است. اين شاهكار خط - نقاشي كه آيه اي از قرآن و درود بر پيامبر اسلا م (ص) به زبان عربي بر آن نقش بسته با استفاده استادانه طراحش از زاويه دار بودن الفباي خط كوفي در برابر حروف معمولي كه دايره وار در زير اين حروف قرار گرفته اند، اثري موزون خلق كرده است.
شعر وغزل زير سقف بلند
غزل زيبا با مطلع مشهور به نام خداوند جان آفرين با خطي خوش روي ورقي طلا كاري شده يكي ازچند ورق كتابي است كه در اين بخش به تماشا گذاشته شده اند. در پايين صفحه كلمه شيخ سعدي كه با حروفي درشت نوشته شده، در قلب تزئيني زيبا و مذهب به چشم مي خورد.
ورق ديگر كه از كتاب خمسه نظامي، شاعر معروف قرن دوازدهم ميلا دي است، مجنون را در كنار خانه كعبه نشان مي دهد كه چاره عشق مي جويد. قيس عرب جواني است كه به دنبال عشق شديد خود به ليلي ديوانه مي شود و سر به بيابان مي گذارد. عشق جنون آميز اوكه لقب مجنون را برايش به ارمغان مي آورد، خانواده اش را وادار مي كند كه او را براي شفا گرفتن به زيارت خانه كعبه ببرند. داستان مجنون هم مانند رومئو كه بسيار پس از او وارد صحنه ادبيات مي شود پاياني بس غم انگيز دارد. اين اثر كه در شيراز با آبرنگ مات و مركب و طلا  روي كاغذ خلق شده مربوط به سال 1550 ميلا دي است.
ورقي مصور و بدون نوشته كه حاشيه اي تزئين شده و زيبا دارد دو مرد را نشان مي دهد كه يكي از آنها عمامه به سر دارد. در برابر اين دو مرد اشيايي از جمله كتابي با جلد نقاشي شده، يك سبو ويك جام به چشم مي خورد. در شرح اين تصوير كه نام "تدرس" بر آن نهاده اند، آمده است كه تمامي اين اشيا مي توانند نمادهاي طريقت صوفي گري باشند. مثلا  سبوي شراب و جام خالي مي تواند مظهر روح و جان پاك و منزه باشد كه بنا بر تفكر صوفيان مي تواند مملو از روح مقدس خدايي باشد. قلمي كه در اين عكس ديده مي شود مشابه قلمي است كه در اين موزه به نمايش گذاشته شده است. اين اثر در ميانه قرن هفدهم ميلا دي و احتمالا  در اصفهان خلق شده است (تعلق اين اثر به ايران قطعي است و ممكن است كار اصفهان باشد.)
عكس درويش ناصر بخارايي ورق ديگري است كه همچون اثر قبلي تعلقش به ايران قطعي است و ممكن است كار اصفهان باشد. در شرح اين اثر كه در سال 1650 ميلا دي خلق شده، آمده كه پيروان فرقه تصوف اغلب زندگي ساده و زاهدانه اي داشتند.
صوفيان در دامن صحرا تصويري ديگر در اين موزه است و يكي از چند نسخه اي است كه در ايران و هندوستان خلق شده است. احتمالا  اين منظره از روي يك نقاشي روي ديوار كپي برداري شده است. در اين تصوير صوفيان در حال آماده شدن براي صرف غذا ديده مي شوند. خلسه معنوي مي تواند توام با موسيقي و سماع باشد. استفاده از سبو و قدح سراميك دراين تصوير كه با رنگ هاي آبي و سفيد چشم بيننده را نوازش مي دهند، در آن زمان در چين و ايران رواج داشته است. اين اثر مربوط به اواسط قرن هفدهم ميلا دي است.
آثار ديگر ايران شامل چند عكس از جمله عكس گنبد مسجدي مربوط به دوره تيموريان 1370 -1506( ميلا دي) است و همراه با شرحي در مورد خدمات فرهنگي اين سلسله است.