رضا اشراقي
آموزش از راه دور(Distance Learning) به شيوه هاي مختلفي در دوران انقلاب صنعتي وجود داشته است، اما اخيراً با ظهور محيط هاي آموزشي تحت وب(Web Base delivery platform) آموزش از راه دور اهميت بيشتري يافته است. تحقيقات انجام شده در سالهاي ۱۹۹۸-۱۹۹۷ نشان مي دهد ۲۰ درصد از مجموع ۹۹۰ پاسخگو اعلام كرده اند كه تصميم دارند در ۱۶۸۰ مركز دانشگاهي كه دوره هاي آموزش از راه دور را به صورت Online ارائه مي كنند، ثبت نام كنند. با وجود ۵۴۰۰۰ دوره آموزشي تحت وب، ۶/۱ ميليون نفر از دانشجويان به خاطر مزاياي اقتصادي، از آنها استفاده مي كنند. هرچند گسترش سريع دوره هاي آموزش Online ممكن است باعث شود كه از برنامه ريزي گسترده و سازماندهي ساختاري در كوتاه مدت به آساني چشم پوشي گردد. در مقاله اي كه از پي مي آيد به اهميت آموزش الكترونيكي و تاريخچه، مزايا و معايب آموزش از راه دور پرداخته شده است.
اهميت سازماندهي آموزش الكترونيكي در ايران
پيشرفت روزافزون تكنولوژي و خصوصاً تكنولوژي اطلاعات باعث تغييرات بسياري در زمينه آموزش الكترونيكي شده است؛ عواملي چون كاهش هزينه آموزش، سهولت حضور در كلاس هاي Online ، تنوع دروس، زمان انتخاب آن، كاهش هزينه رفت وآ مد و انعطاف پذيري زياد آموزش الكترونيكي در گسترش اين دروس و استقبال دانشجويان از اين دروس بي تأثير نبوده است. آموزش الكترونيكي در ايران صنعتي نوپا در تكنولوژي آموزشي و آموزش از راه دور است، اما مراكز و مؤسسات آموزشي به ويژه دانشگاه ها در تلاش اند تا هرچه سريعتر الگويي مناسب با ساختار آموزشي و فرهنگي كشور در زمينه آموزش الكترونيكي ارايه كنند.
علاوه بر مزيتهايي كه آموزش الكترونيكي ماهيتاً از آن برخوردار است، يكي از مهمترين دلايل ضرورت سازماندهي مراكز و مؤسسات آموزش الكترونيكي در ايران، تقاضاي روزافزون آموزش به ويژه آموزش عالي در كشور است كه با توجه به محدوديت منابع و ظرفيت آموزشي در نظام آموزشي فعلي به يك موضوع غامض اجتماعي تبديل شده است و كارآمد ساختن آموزش الكترونيكي مي تواند بخشي از اين مشكلات را مرتفع سازد.
لذا با توجه به اهداف تعريف شده براي آموزش الكترونيكي و وجود تقاضاي گسترده و بالقوه براي آموزش و تحصيلات دانشگاهي در ايران، اهميت پرداختن به ساختار مراكز و مؤسسات آموزش الكترونيكي به ويژه دانشگاه هاي مجازي در ايران به وضوح روشن مي شود.
تعريف آموزش الكترونيكي
پيش از آن كه به تعريف آموزش الكترونيكي بپردازيم، لازم است ويژگي هاي آن بيان شود. ويژگي هاي آموزش الكترونيكي در يك نگاه اجمالي، عبارتند از:
- جدايي يادگيرنده از ياددهنده از نظر فيزيكي.
- دخالت يك سازمان آموزشي در فرايند يادگيري- ياددهي.
- استفاده از فناوري هاي جديد به ويژه فناوري هاي ارتباطي.
- امكان ارتباط دوجانبه Interactive ميان يادگيرنده و ياددهنده توسط سازمان آموزش دهنده با استفاده از فناوري ارتباطات Connunication Technology
- نبود كلاس هاي يادگيري جمعي منظم و تأكيد بر آموزش فردي و مطالعه مستقل.
- تقسيم فعاليت هاي مربوط به فرآيند يادگيري- ياددهي بر پايه مشاركت.
- رفع موانع سنتي آموزش هم از لحاظ زماني و هم از لحاظ مكاني و فراهم كردن زمينه هاي يادگيري.
بنابراين مي توان آموزش الكترونيكي را چنين تعريف كرد:
نظام آموزشي جديدي است جهت سازماندهي فرآيند يادگيري- ياددهي توسط يك سازمان كه هدف آن انتخاب راه كارهاي مناسب براي استفاده از فناوري جديد در فرايند يادگيري- ياددهي و نيز تسهيل ارتباط ميان معلم و شاگرد و فراهم كردن زمينه هاي يادگيري مستقل و ارزشيابي نتايج آن به وسيله خود يادگيرنده و سازمان آموزشي است.
مزايا و ضرورت هاي آموزش الكترونيكي
وجود ويژگي هاي منحصر به فرد در آموزش الكترونيكي در دهه هاي اخير، موجب افزايش تقاضاي يادگيرندگان و مراكز ارائه خدمات آموزشي براي به كارگيري اين روش آموزشي در جهان شده است. مزاياي زير بخشي از جذابيت هاي استفاده از آموزش الكترونيكي است:
مزاياي آموزشي
- نداشتن محدوديت مكاني.
- نداشتن محدوديت هاي زماني.
- محدود نبودن ظرفيت پذيرش.
- در نظر گرفتن استعدادهاي فردي.
- گسترش فرهنگ يادگيري مستقل.
- استفاده از استادان مجرب در حوزه هاي گسترده تر(جغرافيايي و تعداد دانشجويان).
- امكان تطبيق و بهينه سازي كلاس ها، تمرينات و مشاوره با نيازهاي فردي(دانشجومحوري).
- انعطاف پذيري در اصلاح يا تغيير محتوا.
- افزايش سرعت آموزش.
مزاياي غيرآموزشي
- كمك به حفظ محيط زيست.
- كاهش ترافيك.
- كاهش آلودگي هاي هوايي و صوتي.
- كاهش نياز به فضاي بسته و كالبدي ( كلاسهاي حقيقي).
معايب
علاوه بر ويژگي هاي آموزش الكترونيكي، منتقدان ضعف هايي نيز براي آن مطرح كرده اند كه البته بخشي از موارد مطرح شده به مرور تا حدي برطرف شده است.
دوري از ارتباطات جمعي در آموزش يكي از معايب مطرح شده براي آموزش الكترونيكي است كه اين موضوع با گسترش كاربرد ويدئو كنفرانس ها و آموزش هاي جمعي و روش هاي آموزشي گروهي مبتني بر وب تا حد زيادي برطرف شده است.
يكي ديگر از معايبي كه براي آموزش هاي از راه دور از جمله آموزش هاي الكترونيكي برشمرده مي شود ، عدم ارتباط چهره به چهره است كه البته با پيشرفت تكنولوژي، اين عيب تا حد زيادي برطرف شده و عدم ارتباط چهره به چهره يكي از ويژگي هاي آموزش الكترونيكي امروزي است.
وابستگي بيش از حد به تكنولوژي يكي ديگر از معايبي است كه منتقدان براي آموزش الكترونيكي مطرح كرده اند. بايد توجه داشت كه هر روش آموزشي متكي بر عناصر خاص خود است و با توجه به نوع و سطح تكنولوژي هاي امروزي اين وابستگي در ذات آموزش الكترونيكي وجود دارد و روز به روز نيز تشديد مي شود. اين وابستگي همانند وابستگي آموزش هاي سنتي به انسان است.
با اين همه ،نبايد از نظر دور داشت كه آموزش الكترونيكي قابليت ها و كاربرد هاي خاصي دارد كه بايد در جايگاه خود مورد توجه قرار گيرد.
ضرورت ها
با توجه به گسترش IT و ICT و كاربردهاي اينترنت و به هم پيوستگي جهاني و استفاده گسترده مراكز آموزشي و دانشگاه هاي دنيا از اين روش آموزشي، ضرورت بازنگري در تكنولوژي هاي آموزشي و به كارگيري تكنولوژي هاي نوين در آموزش اجتناب ناپذير مي گردد.
تمايل يا تقاضاي روزافزون براي تحصيلات دانشگاهي و توجه بيش از پيش به آموزش در كشور از يك طرف و جذابيت ها و قابليت هاي آموزش هاي مبتني بر وب از طرف ديگر، نيروهاي كشش را براي توجه به آموزش الكترونيكي به وجود مي آورند. لزوم ورود به عرصه اطلاعات و ارتباطات و استفاده وسيع از فناوري اطلاع رساني در آموزش و پژوهش و همچنين به كارگيري فناوري هاي جديد پيشرفته براي رسيدن به سرعت بيشتر در دستيابي به اهداف فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و علمي، نيروهاي فشار را براي انتخاب تكنولوژي مبتني بر وب در آموزش مطرح مي سازند.
اهداف آموزش الكترونيكي در ايران
به كارگيري آموزش الكترونيكي در ايران مي تواند شش هدف عمده و اساسي زير را تأمين كند كه هر يك به نوعي تأثير پذيرفته از آموزش مي باشند. اين اهداف عبارتند از:
اهداف آموزشي
- كمك به توانمندسازي افراد براي يادگيري مستقل.
- كشف و پرورش استعدادهاي پنهان با ايجاد فرصت دوم آموزشي.
- كمك به پرورش خلاقيت هاي يادگيرندگان از طريق خودآموزي و خودپژوهشي.
- ايجاد زمينه مساعد براي چرخه دانش در جامعه كه امروزه مهمتر از توليد دانش تلقي مي شود.
- فراهم كردن زمينه هاي مناسب گذار از آموزش معلم محور به آ موزش يادگيرنده محور از طريق سازماندهي فرآيند يادگيري- ياددهي.
- پاسخ به تقاضاي آموزش در كشور به ويژه آموزش عالي.
اهداف فرهنگي
- فراهم كردن زمينه هاي تبادل آزاد فرهنگي در داخل و خارج كشور.
- ايجاد زمينه هاي مناسب براي خلاقيتهاي فرهنگي كه ضامن بقاي فرهنگي كشور است.
- حفظ ويژگي هاي فرهنگي ملي، منطقه اي و محلي براي محافظت از اصالت فرهنگي در برابر تهاجم فرهنگي.
- فراهم كردن زمينه هاي رشد فرهنگي در ميان اقشار مختلف.
اهداف اجتماعي
- كمك به تحقق عملي جامعه يادگيرنده.
- فراهم كردن بستر مناسب براي توسعه پايدار.
- بهره گيري از ظرفيت هاي اطلاع رساني كشور براي تأمين «حق دانستن براي همه» با استفاده از روش هاي يادگيري.
- فراهم كردن زمينه هاي كاهش تنش در ميان خانواده ها از طريق پذيرش داوطلبان بازمانده از راهيابي به دانشگاه هاي ديگر.
اهداف پژوهشي
- ايجاد روحيه تحقيق و پژوهش در افراد از طريق ترغيب آنان به اقدام پژوهشي.
- فراهم كردن زمينه هاي مناسب براي پژوهش در دانش عاميانه و نظام مند كردن اطلاعات مردم درباره مسائل اجتماعي و نحوه حل و فصل آنها.
- فراهم كردن زمينه هاي مناسب براي پژوهش در محل كار و اشتغال محلي و منطقه اي و تحولات ايجاد شده در اين زمينه براي كمك به كارآفريني و خوداشتغالي محلي و منطقه اي.
- ايجاد توانايي تجزيه و تحليل اطلاعات و استفاده از نتايج آن براي بهبود كمي و كيفي زندگي.
اهداف اقتصادي
- كمك به تأمين نيروي انساني ماهر جامعه.
- كمك به بازآموزي نيروهاي شاغل براي سازگار شدن با تحولات نوين كاري و نيز جلوگيري از بيكاري.
- كمك به غني سازي سرمايه هاي انساني و بالا بردن كارآمدي و بهره وري آنها.
- ايجاد زمينه مساعد براي ورود عامل دانش و تكنولوژي به دنياي توليد با عوامل سنتي كار.
- كمك به كاهش هزينه ها از طريق پژوهش و استفاده از اينترنت و اينترانت.
- كمك به تغيير و بهبود الگوهاي مصرف در سطح جامعه از طريق افزايش دانش ملي.
- استفاده از آموزش الكترونيكي به عنوان يك استراتژي قوي تجاري و اقتصادي.
اهداف علمي
- فراهم كردن زمينه هاي آموزش هاي ميان رشته اي و حركت به سوي تلفيق علوم طبيعي با علوم انساني.
- ايجاد زمينه هاي مناسب براي جذب و تحليل دانش در ميان مردم و عملياتي كردن دانش.
- ايجاد انگيزه براي يادگيري دانش جزيي به منظور روان سازي چرخه دانش و فراهم كردن زمينه هاي مشاركت اقشار مختلف جامعه در توليد دانش.
- ابهام زدايي از علم و وارد كردن آن در متن زندگي.
- توليد اطلاعات و دانش براي تصميم گيري هاي علمي.
- ايجاد زمينه براي استفاده مديران از دانش روز.
- فراهم كردن زمينه مناسب براي شكستن مرزهاي دانش.
تاريخچه آموزش الكترونيكي در جهان
در سال ۱۸۰۰ ميلادي آموزش از راه دور، آموزش مكاتبه اي تلقي مي شد. آموزش مكاتبه اي كه با نامه نگاري توسط مدرسه يا موسسه هاي واجد شرايط اداره مي شد و بين دانشجويان و استادان از طريق نامه نگاري ارتباط برقرار مي كرد مورد توجه دانشجويان و دانش آموزان بود. همزمان با ايالت متحده آمريكا كه در زمينه آموزش از راه دور فعاليت داشت، كشورهاي اروپايي دوره هاي آموزشي را قبل از سال ۱۸۴۰ به صورت جزوه هاي خلاصه شده آغاز كرده بودند.
اولين دوره آموزش از راه دور دانشگاهي كه در سال ۱۸۹۲ تأسيس شد متكي بر اداره پست اداره مي شد.
قبل از اختراع DVD و VCR، نمابر، تلويزيون كابلي، ماهواره، كامپيوترهاي شخصي، راديو و تلويزيون وجود داشت. اگرچه مدل هاي اوليه آنها بسيار حجيم و كيفيت صدا و تصوير آن در مقايسه با استانداردهاي امروزي بسيار پايين بود، اما كاربران مجذوب آن شده بودند.
در اواسط قرن بيستم، برنامه هاي آموزشي متنوعي نيز وجود داشت كه به سمع و نظر مخاطباني كه نمي توانستند در كلاس هاي متمركز حضور يابند، مي رسيد. با توجه به شهرت راديو و تلويزيون، آموزش دهندگان به تكنولوژي جديدي دست يافتند كه به سيستم پستي براي ارائه آموزش متكي نبود و به اين ترتيب مجوز اولين راديوي آموزشي دانشگاهي در سال ۱۹۲۱ صادر شد كه اولين پايه شكل گيري آموزش الكترونيكي محسوب مي گردد.
در سال ۱۹۶۰ با تكامل و پيشرفت رسانه ها، تكنولوژي آموزش از راه دور نيز دچار تغييراتي شد. به جاي تكيه بر سيستم پستي براي ارائه مفاد و محتواي آموزشي، اطلاعات درسي و آموزشي از طريق راديو و تلويزيون ارائه مي شد. دانشگاه ها با استفاده تركيبي از ابزار چند رسانه اي Multimedia و ساختارهاي اداري براي پشتيباني آموزش از دانشجويان ثبت نام مي نمايند. به نحوي كه علاوه بر انگلستان و آمريكا در ساير كشورهاي اروپايي و آسيايي مؤسسات آموزش الكترونيكي توسعه يافت. امروزه كلاس هاي مجازي به دليل وجود تكنولوژي هاي همگاني چون تلويزيون، راديو و همچنين فناوري هاي جديد همچون Laptop، Desktop و شبكه هاي كامپيوتري رو به افزايش است.
مسلماً اختراع تلويزيون و ويدئو بزرگترين تأثير را بر آموزش از راه دور داشته است. اما كامپيوترهاي شخصي و اينترنت باعث بازآفريني چهره آموزش شده اند و موجبات يادگيري و آموزش دانشجويان را از فواصل دور فراهم كرده اند. در سال ۱۹۸۰ پخش تلويزيوني با ظهور ماهواره (خدمات برنامه اي كابلي) تغيير يافت و موجب تحول در صنعت آموزش الكترونيكي شد.
با ظهور اينترنت اولين دروس دوره كارشناسي به صورت Online توسط انستيتوي فناوري نيوجرسي در سال ۱۹۸۴ ارائه گرديد و رشد سريع اينترنت موجب شد در سال ۱۹۸۵ دانشگاه فني ملي آمريكا يك دانشگاه مجازي در ارائه دروس دوره كارشناسي و تحصيلات تكميلي در رشته مهندسي و اعطاي مدارك تحصيلي به دانشجويان افتتاح كند.
اولين Online Degrdd Program ها توسط دانشگاه فونيكس در سال ۱۹۸۹ ارائه شد و دانشگاه مجازي كاليفرنيا با ائتلاف حدود ۱۰۰ دانشكده و دانشگاه و با ارائه بيش از ۱۵۰۰ درس افتتاح شد.
علاوه بر آثار چاپي، برنامه هاي صوتي، تصويري و ماهواره ، اينترنت و لوح فشرده اين قابليت را دارند كه به عنوان بزرگترين رسانه براي آموزش از راه دور مطرح گردند. در آموزش، از رسانه هاي مختلفي استفاده مي شود و جاي هيچ گونه تعجبي نيست كه اينترنت، جزو موارد انتخابي دانشجويان و دانش آموزان باشد.
با ارائه آموزش از طريق شبكه جهاني وب يا از طريق CD-ROM يا Hybrid Internet حتي مسافران تجاري يا دانشجويان در مناطق قرنطينه شده مي توانند از كلاس هاي مجازي دو سويه استفاده كنند و مهم نيست كه كجا زندگي مي كنند و در چه موقعيت زماني به سر مي برند. با رواج استفاده از ارتباطات ديجيتالي و ابزارهاي Cellular Handled، فرصت هاي بي شماري در زمينه آموزش الكترونيكي براي هر كسي در هر زمان و مكان از اين جهان فراهم آمده است. با تركيب تكنولوژي هاي جديد مانند انيميشن و ويدئو در سطوح مختلف با رسانه هاي قديمي تر online مانند server, chat room و e-mail استاد آموزش الكترونيكي مي تواند دروس دو سويه موفقي را ارائه دهد. دانشجو در چنين دوره آموزشي بايد قدرت انتخاب همزمان(در يك زمان) و غير همزمان را در محيط آموزشي داشته باشد. سؤال اين است كه در آينده چه اتفاقي خواهد افتاد؟ با اطمينان مي توان گفت تا زماني كه مردم به آموزش نيازمندند، در الگوي جديد، آموزش الكترونيكي عرصه اي پرتحرك و روبه رشد خواهد داشت.
تاريخچه آموزش از راه دور در ايران
آموزش از راه دور در كشورمان به جز تجربه كوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پيام نور مبتني بر استفاده از شيوه ارتباط از راه دور، داراي سابقه طولاني اي نيست. در پايان دهه ۷۰ آموزش مجازي در دستور كار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه هايي تحت اين عنوان آغاز شد. در سال ۱۳۸۰ سايت آموزش مجازي دانشگاه تهران با ارائه ۹ درس براي دانشجويان روزانه دانشگاه راه اندازي شد و از نيم سال اول تحصيلي همان سال، از آن بهره برداري شد. در همان سال وزارت علوم، تحقيقات و فناوري از تأسيس دانشگاه اينترنتي خبر داد كه تحت نظر آن وزارت، ولي به صورت مؤسسه غيرانتفاعي نوع اول در سراسر كشور خدمات آموزشي ارائه خواهد داد. به دنبال آن تعدادي از دانشگاه ها اعلام كردند كه راه اندازي آموزش الكترونيكي را جزو برنامه هاي خود قرار داده اند و در حال حاضر تعدادي از آنها دروسي را به صورت تك درس براي دانشجويان حضوري خود ارائه كرده اند.
اندكي بعد از اقدام دانشگاه ها در استفاده از روش آموزش الكترونيكي، آموزش و پرورش كه بزرگ ترين بخش آموزشي كشور است، فعاليت هايي را در اين زمينه شروع كرد و در حال حاضر تعدادي موسسه خصوصي نيز از روش آموزش الكترونيكي بهره مند هستند.
از آنجا كه نظام آموزش الكترونيكي در كشورمان در مرحله شكل گيري و آزمون و خطا به سر مي برد، در ادامه بحث به برخي موانع اجرايي كه سيستم آموزش الكترونيكي در ايران احتمالاً با آن مواجه خواهد شد، اشاره مي كنيم.
موانع و مشكلات استفاده از نظام آموزش الكترونيكي
بي ترديد، اساس ايده آموزش الكترونيكي در كشور ما نيز با مخالفت هايي مواجه شده است كه امري طبيعي است. زيرا جايگزيني يك نظام نوين و نوپا به جاي يك نظام سنتي همواره با مقاومت هاي متعددي روبه رو مي شود. آموزش الكترونيكي يك تحول در سيستم آموزشي است كه الزاماً فرهنگ خاص خود را در پي دارد و همين امر ممكن است موجب مخالفت عده اي با اساس استفاده از اين شيوه آموزشي شود. اگرچه دغدغه هاي فرهنگي امري منطقي است اما مخالفت اساسي با يك تحول تكنولوژيك، منطقي به نظر نمي رسد، زيرا دسترسي و تسلط بر تكنولوژي ارتباطات و بهره گيري از آن در امر استراتژيك و مهم آموزش و تربيت نيروي انساني، خود يكي از مؤلفه هاي مهم قدرت محسوب مي شود و نبايد از آن غافل بود. از سوي ديگر، گسترش بي وقفه و كم هزينه سيستم آموزشي الكترونيكي در سراسر دنيا، ضرورت استفاده از اين روش آموزشي را اثبات مي كند. يونسكو طي بيانيه اي اعلام كرده است: استادان مؤسسه فناوري ماساچوست آمريكا به زودي تمامي دروس آموزشي خود را در اين دانشگاه براي استفاده عموم در اختيار علاقه مندان قرار خواهند داد. بر اساس اين گزارش، ظرف چند سال آينده بيش از چند هزار ماده درسي به طور رايگان در اختيار استادان، محققان و دانشجويان سراسر دنيا به ويژه كشورهاي در حال توسعه قرار خواهد گرفت.
كمبود ابزار و مهارت
براي بهره گيري از نظام آموزشي الكترونيكي، وجود حداقل امكاناتي براي هر دانشجو ضروري است كه مي توان از كامپيوتر و اشتراك در اينترنت در زمره اين ابزار نام برد. در كنار اين ابزار، مهارت هايي از قبيل آشنايي و تسلط بر استفاده از كامپيوتر و اينترنت لازم است. به علاوه، ظرفيت مخابراتي كشور هم در حدي نيست كه پاسخگوي آموزش مجازي و توسعه روزافزون آن باشد.
طبق آمار ارائه شده در برخي جرايد، در حال حاضر سهم سرانه ۵/۱ ميليون دانشجوي سراسر كشور براي دسترسي به اينترنت بسيار محدود و تقريباً ۸ بايت در ثانيه است. اگر هر دانشجو، متقاضي كمترين حجم از اينترنت باشد، در آن صورت به حداقل ۱۲ مگابايت اينترنت نياز است كه اين رقم با ظرفيت فعلي وزارت پست و تلگراف كه ۵/۲ مگا بايت گزارش شده است، فاصله بسيار دارد. بنابر اين موفقيت نظام آموزشي الكترونيكي در كشور مستلزم اقدامات اساسي و رفع موانع متعدد است و نبود پيش بيني و محاسبه كارشناسانه آنها ممكن است آينده آموزش الكترونيكي را با مشكلات جدي مواجه سازد.
