شاهپور شريفي
تلاش براي يكدستي و همسان سازي فرهنگي در فرايند جهاني شدن واكنش دولت ها و فرهنگ هاي ملي و بومي را برانگيخته است.
تلاش فرهنگ هاي ملي براي حفظ تنوع و گونه گوني فرهنگي و جلوگيري از سيطره الگوي خاص توليد، مصرف و رفتار فرهنگي در سازمان علمي و فرهنگي ملل متحد منجر به صدور اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي از سوي يونسكو شده است. دكتر سيدعلي مرتضويان معاون پژوهشي پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در پژوهشي با عنوان «اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي، بايد ها و نبايدها» به بررسي اهميت و ضرورت تنوع فرهنگي پرداخته است. يافته ها و نتايج اين پژوهش را در گفت وگويي با ايشان مورد بحث و بررسي قرار داده ايم، كه از نظرتان مي گذرد.
* چرا ظرف ده سال گذشته، مرجع جهاني يونسكو بحث تنوع فرهنگي را مطرح و پيگيري مي كند؟
- تنوع فرهنگي از قديم الايام وجود داشته و موضوع تازه اي نيست. اما اينكه چرا در يك دهه اخير مورد توجه يونسكو قرار گرفته به روند جهاني شدن برمي گردد. جهاني شدن از يكسو امكانات كم نظيري براي تعامل بين فرهنگ ها فراهم مي كند واز سوي ديگر، باعث كم رنگ شدن تنوع و گونه گوني و سيطره الگوي خاصي از رفتار سو مصرف فرهنگي در جهان مي شود. بشر به اين نتيجه رسيده است كه همانطور كه در چرخه حياط زيستي، تنوع زيستي شرط حياتي دوام و بقاي موجودات زنده است. در بين اجتماعات هم تنوع شرط بقا و توسعه جوامع است. اين واقعيات سبب شد دولت ها به عنوان نمايندگان گروه ها و فرهنگ هاي مختلف در يك مجمع فرهنگي جهاني جمع شوند و سعي كنند از فرهنگ ها در برابر جريان هاي يكنواخت ساز و همسان ساز كه تنوع را به خطر مي اندازد دفاع كنند. چون اين مسئله جنبه جهاني پيدا كرده غلبه بر آن همت جهاني مي طلبد.
* اگر بخواهيم به يك وجه مشترك تنوع فرهنگي در زندگي روزمره مردم اشاره كنيم، چه جنبه همه گيري از آن مطرح مي شود؟
- تنوع فرهنگي ابعاد گوناگون و پيچيده اي دارد كه يك جنبه فراگير آن شادي و نشاط در روابط مردم است. شادي انسان ها اساساً در گرو همبستگي هاي احساسي و عاطفي است كه در متن فرهنگ هاي متنوع بهتر مجال رشد پيدا مي كند و به فرد فرد آدميان هويت و شخصيت مستقل و استوار و نهايتا اميد و شادي مي بخشد. اگر اين تنوع از بين برود و يكنواختي و همساني حاكم شود شاهد انسان هايي در جهان خواهيم بود كه به هر درجه از درآمد و رفاه مادي و اجتماعي برسند زندگي براي آنها كسالت آور مي شود و پيوسته احساس مي كنند كه گمشده اي دارند. اميد، شادابي و نشاط گرانبهاترين و كمياب ترين گوهر در زمانه كنوني ما ست. اين اميد و دل خوشي در پرتو پيوندها و همبستگي هاي احساسي و عاطفي، محلي و بومي ميسر مي شود. در عين حال همبستگي هاي احساسي و عاطفي، محلي و بومي ممكن است، محل نزاع هم بشوند كه هميشه بوده و امروز هم شاهد چهره هاي زشت آن در همه جا هستيم. بخصوص هنگامي كه فرهنگي احساس كند تبعيضي در حق او روا داشته شده و حقوق آن ناديده گرفته شده است. از اين رو ضرورت دارد تدابيري براي جلوگيري از اين موارد انديشيده شود. جهانيان در مرجعي مانند يونسكو كه نه مرجعي اقتصادي يا سياسي بلكه مرجعي فرهنگي است گرد آمدند تا براي آينده طرحي درافكنند كه از ظرفيت هاي تنوع در جهان به سود كل بشريت استفاده شود.
* آيا به اين هدف رسيده اند؟
- خوشبختانه تا كنون تلاش هاي يونسكو به ثمر نشسته و نزديك به دو ماه گذشته دولت ها موفق شدند در آخرين گردهمايي در ژوئن ۲۰۰۵ پيش نويس سندي را تصويب كنند كه به طور كلي تنوع فرهنگ ها و توليدات فرهنگي را مورد حمايت قرار مي دهد. و همه كشورها را به اين هدف متعالي فرا مي خواند كه هر جا فرهنگي در برابر جريان هاي همسان ساز دچار مشكل شد و حيات آن به خطر افتاد همه دست به دست هم بدهند و نگذارند كه اين سرمايه بشري به خطر افتد و از صحنه حذف شود.
همان طور كه امروز ما براي پايايي يك درخت ، مقررات حمايتي داريم، فرهنگ ها هم احتياج به حمايت دارند. چون فرهنگ ها در حكم همان سبزينه هاي فرح بخش تمدن بشري هستند. پس همه بايد درخت فرهنگ و تنوع را پاسداري كنند و در شادابي آن بكوشند.
* از جريان هاي يكنواخت ساز و همسان ساز به عنوان آفت و مانع اصلي تنوع فرهنگي ياد كرديد. اين جريان ها چه تعريفي دارند؟
- در چند سال گذشته دو اصطلاح بر سر زبان هاست. جهاني شدن و جهاني سازي. جهاني شدن فرآيندي طبيعي است كه از قرن ها پيش آغاز شده و نمودهاي آن را در گسترش ارتباطات و نظام هاي اطلاع رساني شاهد بوديم. اين جريان امكانات بسيار وسيعي براي تعامل نزديكتر فرهنگ ها فراهم آورده است، و در يك معني دل و جان انسان هاي جهان را به هم نزديك كرده است. اين جريان در پي حذف يا تضعيف فرهنگ ها يا سلطه برآنها نيست اما در متن جهاني شدن به مثابه يك جريان طبيعي، پروژه هايي وجود دارد كه عمدتاً با سيطره اقتصادي و و سود مادي سروكار دارند و غايت آنها چيزي نيست جز بهره برداري هر چه بيشتر از هر فرصتي، حتي اگر اين بهره برداري ها براي فرهنگ هاي متنوع، زيان آور باشد و به نابودي آنها بيانجامد. توليد انبوه محصولات فرهنگي كه در صدد است به كمك سازوكارهاي نوين ارتباطي يك سبك زندگي واحد را بر همه جهان حاكم كند مثال بارز اين پروژه هاست كه نمونه هاي آن را در انواع مد، مصرف كالاهاي فرهنگي موسيقي، فيلم، ادبيات و حتي در نوع غذا شاهد هستيم. اين گونه پروژه ها دقيقاً با هدف سود بيشتر انجام مي شود و شايد در چارچوب يك نظام اقتصادي قابل توجيه باشد. اما وقتي پاي مصلحت همه آدميان و فرهنگ ها در ميان باشد، موضوع كاملا فرق مي كند و تقريبا اين اتفاق نظر وجود دارد كه نبايد اجازه داد كه يك بخش از جامعه يا يك يا چند گروه اقتصادي منافع خود را به بهاي كل جامعه تامين كنند. اينجاست كه اين گونه منفعت طلبي ها كه به صورت جريان هاي توسعه طلب ظاهر مي شوند، چهره تنوع را تيره و تار مي كنند.
|
|
|
همان طور كه امروز ما براي پايايي يك درخت ، مقررات حمايتي داريم، فرهنگ ها هم احتياج به حمايت دارند چون فرهنگ ها در حكم همان سبزينه هاي فرح بخش تمدن بشري هستند. پس همه بايد درخت فرهنگ و تنوع را پاسداري كنند و در شادابي آن بكوشند
* يونسكو در اين زمينه چه اقداماتي انجام داده است؟
- اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي كه در سي ويكمين اجلاس كنفرانس عمومي يونسكو در سال ۲۰۰۱ در پاريس مورد تأييد جهانيان قرار گرفت دقيقاً به همين چهره دوگانه جهاني شدن اشاره دارد و تصريح مي كند كه عزم جهاني لازم است تا جنبه هاي مثبت جهاني شدن تقويت شود و جنبه هاي منفي كه به از بين رفتن بنيان هاي فرهنگي متنوع مي انجامد مهار شود.
در جهان امروز ديگر تفكيك دقيقي نمي توان بين فرهنگ و اقتصاد به عمل آورد. در گذشته معتقد بودند مصرف امري اقتصادي است كه در عصر كميابي اين ادعا درست بود. اما امروز پهنه امكانات توليدي فوق العاده گسترده شده و انواع گوناگوني از توليدات پيش روي مردم قرار گرفته است.
نكته اينجاست كه مصرف در زمان ما ديگر در چنين شرايطي صرفاً امري اقتصادي نيست بلكه هر مصرفي يك جنبه فرهنگي نيز پيدا مي كند. هنگامي كه مردم كالايي ظاهراً غيرفرهنگي را انتخاب مي كنند عملاً نهادهاي فرهنگي را نيز همراه آن به خانه مي آورند. حال اگر شماري از مراكز بزرگ اقتصادي كه در توليد كالاهاي اقتصادي دست بالا را دارند، نمادهاي واحدي را كه صرفا در خدمت مصرف است با اين توليدات همراه كنند، رفته رفته همه مردم جهان با اين نمادها كه معطوف به سود و مصرف اقتصادي است خو مي گيرند و ظرافت هاي فرهنگي و تفاوت هاي ناشي از آنها، كم رنگ و كم رنگ تر مي شود، و بالاخره با جهاني بي روح و بي بهره از تنوع مواجه خواهيم شد و ميراث هاي فرهنگي كه شادي انسان ها و هويت آنها در بستر آنها شكل مي گيرد و پرورش مي يابد، به فراموشي سپرده خواهد شد. اين خطري است كه همه جوامع به آن پي برده اند و در مقام مهار آن برآمده اند.
* اشاره كرديد به تصويب اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي در سال ۲۰۰۱ از سوي يونسكو، دستاوردهاي اين اعلاميه چه بوده است؟
- يكي از مهمترين دستاوردهاي اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي ،۲۰۰۱ تأكيد بر اين است كه كالاهاي فرهنگي، چون با هويت انسان ها و با عالم معنا سرو كار دارند، نبايد در رديف ساير كالاهاي اقتصادي و معمولي قلمداد شوند و حكم آنها با حكم كالاهاي اقتصادي و مصرفي ديگر، يكسان نيست. در واقع در جان اين اعلاميه اين پيام جاي دارد كه بايد به فرهنگ ها و تفاوت هاي آنها احترام گذاشت و نبايد اجازه داد صرف قدرت توليدي يا مالي و اقتصادي، فرهنگ و ميراث متنوع بشري را به خطر افكند. سند جديدي نيز كه اخيراً در يونسكو به تصويب رسيد، پيش نويس پيمان تنوع بيان هاي فرهنگي است كه دقيقاً در راستاي ضابطه مند كردن مبادلات فرهنگي، به شيوه اي عادلانه و دور از سلطه است.
البته هنوز اين سند در كنفرانس عمومي يونسكو مطرح نشده است، اما اگر به تصويب برسد، يك سند مرجع مي شود و بسياري از ناظران معتقدند كه هم توليدات و هم مناسبات فرهنگي در آينده از اين سند قوياً تأثير خواهند پذيرفت.
*آيا اعلاميه يونسكو مي تواند براي معضلات و مشكلات ما راهكار و درماني باشد؟
- يونسكو در واقع مجمعي جهاني متشكل از ملت هاي گوناگون است. اين مجمع محلي براي تصميم جمعي ملت هاي جهان در عرصه فرهنگ است. در يونسكو صداي كشورهاي جهان سوم بسيار رساتر از تريبون هاي ديگر شنيده مي شود. زيرا موضوع محوري اين مجمع، فرهنگ است و كشورهاي جهان سوم اغلب اگر در تكنولوژي، سرمايه و اقتصاد حرف چنداني ندارند، در عرصه فرهنگ و هويت فرهنگي دستشان بسيار پر است و مي توانند عرض اندام كنند و حرف خود را آزادانه بيان كنند.
* شما در پژوهشي به صورت مبسوط به اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي پرداختيد در اين اعلاميه به چه محورهايي بيشتر توجه شده است؟
- اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي سلسله اي از بايدها و نبايدها را مطرح مي كند و بيشتر جنبه هاي هنجاري داشته و اعلامي است و از وارد شدن به مسائل جزئي نيز خودداري كرده است. در اين اعلاميه محورهايي همچون، تنوع فرهنگي و حقوق بشر، هويت تنوع و كثرت گرايي تنوع فرهنگي و همبستگي بين المللي، تنوع فرهنگي و خلاقيت و نقش يونسكو مورد توجه قرار گرفته است. البته در كنفرانس عمومي يونسكو كه به سال ۲۰۰۳ ميلادي در پاريس برگزار شد، ايران نيز مواضع خود را در بيانيه اي اعلام كرد، در اين بيانيه ايران نسبت به اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي و نقش بالقوه مثبت اين اعلاميه در توجه به حفاظت و حمايت از فرهنگ هاي متنوع جهان نظري مثبت ارائه كرده است و بر اين واقعيت كه ايران به لحاظ واقع شدن در چهارراه تمدن ها و فرهنگ هاي رنگارنگ خود نمونه اي از غناي فرهنگي است تأكيد شده است.
در بيانيه ايران همچنين آمده است فرهنگ ملي ايران تركيب ظريف و موزوني است از فرهنگ هاي محلي گوناگون كه در طول تاريخ به شكل هويتي مشخص متجلي شده است.
در بيانيه ايران توصيه شده است، موضوع هاي تنوع فرهنگي و كثرت گرايي فرهنگي بايد در سطوح گوناگون محلي، ملي و بين المللي به بحث گذاشته شوند تا فهم مشتركي از آنها حاصل شود.
ضرورت كوشش افزون تر يونسكو براي برگزاري همايش هاي منطقه اي و زير منطقه اي جهت روشن تر شدن هر چه بيشتر رابطه حمايت از تنوع فرهنگي با توسعه پايدار در كشورهاي در حال توسعه و نيز تأكيد بر اهميت و دقت در نحوه اجراي سياست هاي مربوط به تنوع فرهنگي در محيط هاي ملي با توجه به حساسيت ها و مقتضيات فرهنگي بومي و محلي از ديگر بندهاي اين بيانيه بود.
* پيش نويس پيمان جهاني تنوع فرهنگي چه سرنوشتي دارد؟
- در سي و سومين اجلاس عمومي يونسكو (۲۰۰۳) ۱۸۵ كشور شركت كننده اجلاس و عضو به دبير كل يونسكو مأموريت دادند كه پيش نويس پيمان جهاني تنوع فرهنگي را براي طرح در سي وسومين اجلاس كنفرانس عمومي يونسكو ۲۰۰۵ آماده كند.
گام عمده به سوي تهيه پيش نويس پيمان تنوع فرهنگي، دعوت يونسكو از ۱۵ كارشناس غيردولتي، برگزاري سه نشست كارشناسان مستقل در بين دسامبر تا مه ۲۰۰۴ و ارائه نخستين پيش نويس پيمان تنوع فرهنگي توسط كارشناسان مستقل با عنوان« حمايت از تنوع محتواها و بيان هاي فرهنگي »و اصلاح آن در مراحل بعد در طي سه نشست بين المللي بوده است.
* فرآيند تهيه و تصويب پيمان تنوع فرهنگي در يونسكو به چه صورت بود؟
- تهيه پيش نويس پيمان، تأييد كارشناسان دولت ها، تصويب كنفرانس عمومي، تصويب دولت هاي عضو و سند لازم الاجرا از فرآيندهاي فراروي اين پيمان است كه اميدواريم در اجلاس بعدي به نتيجه برسد.
