اسداله مدّي
چندي پيش روزنامه ها اعلام كردند: شورايعالي آموزش و پرورش، پيشنهاد ساماندهي تعطيلات تابستاني دانش آموزان را مورد بررسي قرار مي دهد. براساس اين خبر شورايعالي آموزش و پرورش با ارسال نامه اي به پژوهشكده تعليم و تربيت، پيشنهاد ساماندهي تعطيلات تابستاني دانش آموزان را مطرح كرده و در آن با نظر وزير آموزش و پرورش چنين مقرر شده است كه پژوهشگاه تعليم و تربيت روي ساماندهي تعطيلات تابستان مدارس جهت استفاده بهينه از آنها مطالعه اي انجام دهد. با توجه به اين كه طرح ساماندهي تعطيلات تابستاني بايد با بهره گيري از نظرات و تجربيات كارشناسي مناسب، صاحب نظران، مسئولان وحتي والدين دانش آموزان و خود آنها مراحل بررسي را طي كند تا از تصميم گيري شتاب زده درباره آن جلوگيري شود، نگارنده براساس دارا بودن تجربيات چندين ساله از بدو پيروزي انقلاب اسلامي تاكنون در وزارت آموزش و پرورش، بر آن شدم تا با توجه به اهميت مسئله و جلوگيري از هر گونه تصميم شتابزده در اين باره، تجربيات و ديدگاه هاي مختلف صاحبنظران در اين مورد را مطرح كند تا شايد براي اخذ تصميم نهايي مفيد به فايده باشد.
نگاهي درباره نظام زماني تحصيلات و تعطيلات مدارس
اوقات كار و تعطيلات مدارس در وزارت آموزش و پرورش از سال هاي گذشته در سراسر كشور به صورت يكنواخت به مرحله اجرا درآمده و عليرغم مفاد پيش بيني شده در آئين نامه هاي اجرايي آموزش و پرورش و قانون شوراي عالي آموزش و پرورش و اينكه تعيين تقويم آموزشي با توجه به شرايط اقليمي و جمعيتي مناطق ناهمگن از وظايف شورايعالي مذكور بود، تا كنون تغيير در اين روش يكنواخت صورت نگرفته و با توجه به مشكلات پيش آمده در نظام آموزشي فعلي، گروهي را اعتقاد بر آن است كه در تقويم آموزشي فعلي به دلايل زير بايد تجديد نظر صورت پذيرد.
۱- طولاني بودن تعطيلات
در تقويم آموزشي سه ماه تعطيلات تابستاني پيش بيني شده است كه در مناطق گرمسير كشور عملاً به چهار ماه افزايش مي يابد. علاوه بر اين، تعطيلات نوروزي در وزارت  آموزش و پرورش دو هفته به طول مي انجامد كه در مجموع طول مفيد سال تحصيلي در واقع بسيار كمتر از نه ماه است،  همچنين در مناطق معتدل و سردسير كشور، تعطيلات قهري در برخي از ايام فصل زمستان باعث كاهش طول سال تحصيلي مي شود.
۲- شرايط اقليمي و آب و هواي كشور
از ديگر دلايل ناموجه بودن تقويم آموزشي فعلي، وجود شرايط اقليمي و آب و هواي بسيار متفاوت در كشور است كه مستلزم بكارگيري تقويم آموزشي متفاوت است. در مناطق سردسير، ايام تابستان، بابي برنامگي محض و دورماندن از جو آموزشي كه خود آثار نامطلوبي در بازده آموزشي دارد، سپري مي شود و هنوز چند ماهي از شروع سال تحصيلي نگذشته كه شرايط جوي زمستان، مدارس را با تعطيلات موردي مواجه مي سازد. درحالي كه در اين مناطق، فصل تابستان به علت اعتدال هوا و بلندتر بودن طول روز، مي تواند بهره آموزشي بيشتري را عايد سازد و در مقابل با پيش بيني تعطيلات زمستاني، در هزينه سوخت مدارس و هزينه هاي آمد و شد دشوار دانش آموزان صرفه جويي شود. علاوه بر اين، شرايط و مقتضيات زندگي عشاير و كوچ نشينان كه در طول سال دوبار كوچ مي كنند، تقويم آموزشي ويژه اي را طلب مي كند.
۳- مسائل اجتماعي كودكان، نوجوانان و خانواده ها
بدون شك تعطيلات كوتاه مدت آموزشي، مي تواند باعث رفع خستگي و آمادگي بيشتر دانش آموزان براي ادامه تحصيل شود، ولي طولاني بودن تعطيلات به ويژه اگر توام با بي برنامگي باشد،  موجب اتلاف بيشترين اوقات و ايام عمر جوانان و نوجوانان مي شود. از سوي ديگر، خانواده ها نيز در اثر طولاني شدن تعطيلات فرزندان خود، با مشكلات مواجه مي شوند و به جز تعدادي از خانواده هاي مرفه كه مي توانند در طول تابستان براي فرزندان خود برنامه هاي تفريحي، ورزشي، هنري و علمي و غيره فراهم سازند، اكثر اقشار جامعه چنين امكاني را نداشته و فراهم كردن امكانات كافي از سوي وزارت آموزش و پرورش نيز مقدور نيست.
۴- افت تحصيلي
به دليل كوتاه بودن طول مفيد سال تحصيلي، معلمان مدارس كشور، در به پايان رساندن مطالب مندرج در كتب درسي، بااشكالات جدي مواجه اند، به طوري كه فرصت كافي براي به پايان رساندن فصول آخر كتاب را ندارند. البته در سال هاي اخير، مسئولين آموزش و پرورش با طراحي كلاس هاي جبراني تاحدي اين كاستي را مرتفع كرده اند. با اذعان مسئولين آموزش و پرورش، با تشكيل كلاس هاي جبراني در طول تابستان و كوتاه كردن تعطيلات تابستاني و نوروزي، مي توان ۴۰ روز به طول سال تحصيلي افزود و به همان نسبت افت تحصيلي را كاهش داد.
در مقابل، گروهي با دلايل ديگري همين تقويم آموزشي فعلي را تأييد مي كنند:
* اكثر سفرهاي خانوادگي در ايام نوروز و تعطيلات تابستاني انجام مي گيرد. همه خانواده ها با اطلاع از اين برنامه مي توانند در اين ايام به ديدار يكديگر بروند.
* مردم كشور ما براساس اعتقادات عميق مذهبي، در ايام تعطيلي مدارس به زيارت اماكن متبركه مي روند.
* اجراي تقويم آموزشي متمركز، ادامه تحصيل فرزندان خانواده هايي را كه مجبورند به شهرها و روستاهاي ديگري بر اثر ازدواج، انجام مأموريت هاي دولتي (ارتش و ساير دستگاه هاي دولتي) و ... مهاجرت كنند، با مشكل مواجه نمي سازد.
* اجراي برنامه هاي متمركز نظير ثبت نام، اجراي امتحانات سراسري، آزمون سراسري دانشگاه ها، نقل و انتقال معلمين و برنامه هاي آموزشي و برنامه تربيت معلم و ... با يك تقويم آموزشي متمركز امكان پذير خواهد بود. به عبارت روشن تر اجراي برنامه متمركز از مشخصات و الزامات يك نظام آموزشي متمركز است.
* تبعيت نظام آموزش و پرورش از برنامه هاي متمركز ساير نهادهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور، به عنوان نمونه تشكيلات وزارت آموزش و پرورش، طبق قانون تقسيمات كشوري براساس تراكم جمعيت در متر مربع و نه براساس نوع آب و هوا يا فعاليت اقتصادي مردم بوجود آمده است، بنابراين نظام اداري آموزش و پرورش به عنوان زيرمجموعه ساير نظام ها در استان، نمي تواند حتي براي استان هايي كه در درون خود تفاوت هاي فاحشي دارند، تدبيري بينديشد.
* تعطيلات نوروزي و تابستان از ديدگاه معلمين، فرصتي است كه پس از يك دوره ۹ ماهه آموزشي براي تمدد اعصاب، ادامه تحصيل و شركت در كلاس هاي بازآموزي و ضمن خدمت در اختيار آنها قرار مي گيرد.
* تعطيلات تابستاني براي وزارت آموزش و پرورش فرصتي است براي جبران عقب ماندگي هاي تحصيلي دانش آموزان و تنظيم برنامه هاي ادامه تحصيل و بازآموزي معلمان، پركردن كاستي هاي پرورشي نظام آموزش و پرورش و تعمير و بازسازي ساختمان هاي آموزشي و چاپ كتاب هاي درسي و بازبيني و اصلاح برنامه هاي آموزشي.
مطالعه تطبيقي تقويم آموزشي كشورهاي مختلف جهان نشان مي دهد در تنظيم دوره هاي كار و استراحت، تلفيقي هماهنگ و متناسب از سه ضرورت زير مورد توجه قرار مي گيرد:
۱- استراحت و رفع خستگي بعد از يك دوره كار؛
۲- شركت در فعاليت مالي اقتصادي و اجتماعي منطقه اي و شهري؛
۳- يك دوره تعطيلات تابستاني نسبتاً طولاني كه براي فراگيري مجدد مطالب درسي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
در كشور ما عليرغم اينكه طراحي و اجراي نظام جديد آموزشي و اجراي نظام ترمي كه سال هاي قبل،  عملاً در كاهش تعطيلات مؤثر واقع شده است، ولي برخي تعطيلات رسمي، تغييرات آب و هوايي و اجراي برنامه هاي پرورشي در تعطيلات تابستاني، به شكلي خاص بر كاهش طول سال تحصيلي تأثير مي گذارد.
در تحقيقات متعدد و پراكنده اي كه تا كنون در زمينه افت تحصيلي در كشورمان انجام گرفته به حدود ۱۲۰ عامل كه مستقيماً بر افت تحصيلي مؤثر واقع مي شود،  اشاره شده است:
اولاً: ميزان تأثير هر يك از اين عوامل در افت تحصيلي محقق نشده است.
ثانياً: تأثير تعاملي اين عوامل بر روي هم تا كنون براي ما مشخص نيست.
ثالثاً: هيچيك از محققين روي طول مفيد سال تحصيلي بر افت تحصيلي تأكيد نداشته اند.
به فرض اينكه بپذيريم افزايش طول سال تحصيلي در كاهش افت تحصيلي مؤثر خواهد بود، اين تأثير در مورد دانش آموزاني كه در همين ايام محدود داراي پيشرفت تحصيلي شايان توجهي هستند، چگونه خواهد بود، بر ما معلوم نيست. اگر بپذيريم كه برپايي كلاس هاي جبراني در فصل تابستان در كاهش افت تحصيلي مؤثر بوده است، با كوتاه كردن تعطيلات تابستان، فرصت برگزاري كلاس هاي جبراني براي دانش آموزاني كه داراي پيشرفت تحصيلي هستند و دانش آموزاني كه به هزينه خانواده ها در كلاس هاي آزاد مشغول مي شوند، همه از دست مي رود و به تحقيق نمي دانيم چند درصد از دانش آموزان بدون برنامه و رها هستند و داير بودن مدارس با برنامه يكنواخت رسمي چه تأثيري در پركردن اوقات فراغت اين دسته نقش خواهد داشت.
نظام آموزش و پرورش نمي تواند با امكاناتي كه در اختيار دارد در طول سال تحصيلي به تفاوت هاي فردي، خانوادگي، اقتصادي و اقليمي و مسائل و مشكلات تك تك دانش آموزان توجه كند و پس از سال ها تجربه عملي ناچار شده ايم اين مشكل را در طول تعطيلات تابستان با استفاده از امكانات آموزشي كشور و تفكيك دانش آموزان و تنظيم برنامه هاي متنوع براي تأمين نيازهاي متفاوت گروه هاي دانش آموزي تا حدودي تأمين كنيم.
به عبارت روشن تر در طول سال تحصيلي همه دانش آموزان به يك چشم بايد ديده شوند، ولي در تعطيلات تابستاني مي توان براي هر يك از آنها برنامه خاصي تدارك ديد.
با اين ديدگاه، عليرغم اين كه تنظيم تقويم آموزشي خاص هر منطقه قابل توجه است، ولي كاهش تعطيلات تابستان به مصلحت نيست.
با توجه به مطالبي كه گذشت، به نظر مي رسد كه نظام زماني كار مدارس نيازمند تجديد نظر اساسي است تا آن را با ضروريات زندگي روزمره و دستاوردهاي علوم تربيتي و مقتضيات اجتماعي و اقتصادي كشور هماهنگ سازد. در اين تجديد نظر بايد نكات اساسي ذيل را مورد توجه قرار داد:
۱- تنظيم برنامه كار مدارس بايد به نحوي باشد كه تمام طول سال به زمان فعاليت و كار واقعي مدارس تبديل شود و مانند زمان حاضر سال تحصيلي به دو نيمه پركاري و بيكاري تقسيم نشود.
۲- ايام استراحت و تعطيلات در فواصل سال تحصيلي به نحوي تعيين شود كه بعد از هر ۱۰ و حداكثر ۱۲ هفته كار، ۲ الي ۳ هفته تعطيلي و استراحت براي دانش آموزان و معلم پيش بيني شده باشد.
۳- برنامه هاي درسي سهم بندي و به مدارس اعلام شود، به نحوي كه هر يك از معلمان و دانش آموزان مدارس بدانند كه در فاصله ۱۰ يا ۱۲ هفته اول تا چه قسمت از برنامه را بايد تدريس و تحصيل كنند و امتحان از مطالب تدريس شده در آن سه ماه به عمل آيد و تصريح شود كه تدريس كمتر و بيشتر از ميزان تعيين شده خلاف تلقي مي شود.
۴ _ شرايط اقليمي، اقتصادي، اجتماعي و مسائل مختلف زندگي روزمره در تعيين حداقل و حداكثر تعطيلات و روزهاي داير بودن مدارس، رعايت شود به نحوي كه يكنواختي موجود كه براي نواحي مختلف كشور قابليت انطباق ندارد، جاي خود را به انعطاف و هماهنگي برنامه ها و مقررات با شرايط عيني زندگي هر منطقه بدهد.
در چنين شرايطي، امكان خواهد داشت كه از تعطيلي زودرس مدارس جلوگيري شود و طول سال تحصيلي با توجه به نيازهاي برنامه هاي آموزشي افزايش يابد و در عين حال نتايج بهتري از كار مؤسسه هاي آموزشي گرفته شود.
به طوري كه در جدول تعطيلات كشورهاي مختلف ملاحظه مي شود(جدول شماره ۲) در تمام كشورهايي كه نامشان در جدول قيد شده و چندتايي از آنها از لحاظ وسعت و تنوع آب و هوا،  بي شباهت به كشور ما هستند، در هرسال تحصيلي حداقل سه بار بعد از انجام امتحانات تعيين شده، روزهاي تعطيلي در كار مدارس پيش بيني گرديده و هيچ موردي مشاهده نمي شود كه در آن دانش آموزان ۶ يا ۹ ماه لاينقطع درس بخوانند و ۳ يا ۴ ماه تعطيلي و استراحت داشته باشند.
بنابراين ضرورت دارد كه به لحاظ حفظ سلامت دانش آموزان و آسايش خانواده ها و تأمين بازده بهتري براي كار مؤسسات آموزشي، نظام زماني فعاليت مؤسسات آموزشي مورد تجديد نظر قرار گيرد، طبيعي است كه اين تجديد نظر، تقليد ساده و كوركورانه از نحوه كار مؤسسات آموزشي كشورهاي ديگر نبوده و با توجهي عميق به شرايط اقليمي، مذهبي، اجتماعي و سياسي و تقسيمات جغرافيايي كشور صورت خواهد گرفت. بويژه بايد كوشش شود كه دوگانگي هاي موجود در تعطيلات مؤسسات آموزشي مدارس اقليت كشور نيز در اين تجديد نظر حتي المقدور برطرف شود. در چنين تجديد نظري بدون ترديد به تمام جنبه ها و عواملي كه فوقاً ياد شد و به تقسيمات كشوري از لحاظ آب و هواي مناطق گرمسير و سردسير توجه كافي خواهد داشت و چه بسا تعطيلات طولاني درمناطق گرمسير و سردسير كشور را كاملاً از همديگر متمايز نمايد. ذيلاً نمونه اي از تقسيم سال تحصيلي كه براي مناطق سردسير و معتدل كشور قابل اعمال است به عنوان نمونه آورده مي شود.(جدول شماره يك ).
بديهي است چنانچه لازم باشد بر همين مقياس مي توان جداول متفاوتي براي مناطق مختلف كشور تهيه كرد.
تنظيم سال تحصيلي براساس الگوي جدول شماره يك داراي امتيازات زيادي است كه چند نمونه آن ذيلاً آورده مي شود:
۱- بعد از هر روز كار يك دوره استراحت پيش بيني شده و از خستگي معلم و شاگرد جلوگيري مي شود.
۲- طول سال تحصيلي نسبت به وضع موجود افزايش قابل ملاحظه اي ندارد.
۳- از مدت تعطيلات تابستان كه باعث سرگرداني دانش آموزان و گرفتاري خانواده هاست كاسته شده است.
۴- تعطيلات زمستاني و بهاري با تعطيلات اقليت هاي مذهبي كشور هماهنگي پيدا مي كند.
با توجه به اينكه در حال حاضر در بند ۲ ماده ۳ وظايف و اختيارات شوراي آموزش و پرورش منطقه اي به شرح زير اختيارات قانوني به اين شوراهاي تفويض شده،  به راحتي مي توانند نسبت به تصويب تقويم آموزشي خود بدون طرح در ساير نهادها اقدام قانوني كنند.
اميد است كه با انجام پژوهش در اين زمينه آنچه باعث افزايش كيفيت آموزشي مي گردد تحقق يابد.