عكس: مسعود خامسي پور

گفت وگو: بهشته فارغي
دكتر كاظم معتمدنژاد در سال ۱۳۴۳ دكتراي تخصصي روزنامه نگاري را از انستيتوي مطبوعات و علوم نظري دانشگاه پاريس گرفت. او كه پيش از اين روزنامه نگاري را به صورت عملي در روزنامه كيهان تجربه كرده بود پس از اخذ دكتراي روزنامه نگاري به آموزش علمي و آكادميك اين رشته همت گماشت و «موسسه عالي مطبوعات» را بنيان گذاشت كه بعدها و در سال ۱۳۵۰ به دانشكده علوم ارتباطات اجتماعي تغيير نام يافت. رشته ارتباطات و روزنامه نگاري بعد از انقلاب تا حد يك گرايش از رشته علوم اجتماعي تنزل يافت و دانشكده مذكور نيز منحل شد. اما دكتر معتمدنژاد از پاي ننشست و با تلاش هاي مجدانه خود پس از دو دهه موفق شد ارتباطات را به عنوان يك رشته دانشگاهي مجدداً تثبيت كند.
دكتر معتمدنژاد اكنون ه «پدر علم ارتباطات» ايران لقب گرفته است، رشد تكنولوژي هاي نوين ارتباطات و چشم انداز تغيير و تحولات آينده رسانه ها را در گفت وگوي كوتاهي با ايشان در ميان گذاشته ايم. ضمن تقدير و تشكر از استاد معتمدنژاد كه اين فرصت را در اختيار ما قرار دادند، متن گفت وگو با ايشان از نظرتان مي گذرد.
* با رشد تكنولوژيهاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي بويژه اينترنت، چشم انداز آينده دنياي رسانه ها و وسايل ارتباط جمعي را چگونه ترسيم مي كنيد؟
- اينترنت وسيله  ارتباطي جديدي است كه مكمل امكانات ارتباطي گذشته است. از طريق اينترنت حوزه عمل ارتباطات گسترش پيدا كرده است. برخلاف وسايل ارتباط جمعي، اينترنت جنبه ارتباطي تعاملي دارد و افراد و گروه و سازمان ها مي توانند ارتباطات متقابل داشته باشند. به همين جهت مسائل سازماندهي و مديريت اينترنت بيش از ساير امكانات ارتباطي جديد مورد توجه قرار گرفته است.
بهترين نمونه آن برگزاري اجلاس جهاني سران درباره جامعه اطلاعاتي است كه نخستين مرحله آن در سال ۲۰۰۳ در ژنو صورت گرفت و دومين مرحله آن در نوامبر ۲۰۰۵ برگزار خواهد شد.
* نقش تكنولوژيهاي نوين ارتباطي را در گسترش حق دسترسي به اطلاعات و آزادي نشر و پخش اطلاعات چگونه مي بينيد؟
- در سطح حوزه عمل، اهميت آنها در گسترش زمينه آزادي بيان و اطلاعات است كه در كنار آزادي، بايد حق ارتباط تعيين شود و گسترش يابد. اين موضوع دو سال پيش در اجلاس جهاني سران درباره جامعه اطلاعاتي مورد توجه قرار نگرفت.اما سازمان هاي غيردولتي و برخي از دولت ها و از جمله رئيس جمهوري اسلامي ايران به آن تأكيد داشته اند.
* آيا تكنولوژي هاي نوين ارتباطي فضاي نابرابر دسترسي و بهره مندي از اطلاعات را خواهند شكست؟
- خيلي نمي توان خوش بين بود. كاربرد تكنولوژيهاي نوين ارتباطي از نظر اقتصادي براي توسعه پرهزينه است و اين گونه پيش بيني ها مشكل است. دو سال پيش در اجلاس جهاني سران كوشش شده كه سازماني بوجود بيايد كه بتواند با دريافت كمك مالي از كشورهاي پيشرفته امكانات توسعه اين تكنولوژي را فراهم سازد. اگرچه بر اساس آن تبصره در اوايل سال جاري براي كمك به كشورهاي آفريقايي، سازمان خارجي در ژنو تأسيس شده، اما نمي توان به گسترش كمك هاي كشورهاي ثروتمند در اين زمينه ها اطمينان پيدا كرد. در عين حال من اميدوارم با ديدگاه واقع بينانه بتوان راه حل هايي مناسب براي اين كمك جستجو نمود و از طريق توافق چهارچوب برنامه هاي سازمان هاي بين المللي كشورهاي سرمايه اي را به اجراي تعهدات قبلي آنها براي اين كمك ها ملزم ساخت.
* كنترل اطلاعات در دنياي جديد ارتباطي چه مشكلي پيدا خواهد كرد؟
- من فكر نمي كنم كه كنترل ارتباطات از طريق وسايل ارتباط نوين خيلي عميق تر و وسيع تر صورت  گيرد و اگرچه ظاهراً در كشورهاي صنعتي وسايل ارتباطي آزاد هستند، ولي گردانندگان رسانه ها هميشه طوري عمل مي كنند كه پيام هاي خبري آنها براي موسسات بزرگ اقتصادي و منابع جهاني آن مناسب باشند؛ بنابر اين گرچه از طريق اينترنت امكاناتي فراهم مي شود كه مخاطبان جديد ارتباطي در سراسر دنيا نظرات خود را درباره همه اخبار و گزارش ها منعكس سازند، اما در عمل به سبب محروميت  ها و عقب ماندگي هاي اقتصادي و فرهنگي نمي توانند از اين امكانات بهره مند شوند. در حالي كه در برابر اين ناتواني ها امكانات بسيار بزرگتري براي گسترش نفوذ قدرت هاي سياسي و موسسات بزرگ اقتصادي در روند جهاني سازي و گسترش بازار يكپارچه  سراسر زمين پديد آورده اند.
* با توجه به گرايش رو به تزايد جوانان به استفاده از تكنولوژي هاي نوين ارتباطي و اينترنت تأثيرات مثبت و منفي اين تمايل غالب را چه مي دانيد؟
- نتيجه مثبت آن مي تواند خيلي زياد باشد به شرطي كه راهنمايي هاي لازم در كشورها راجع به اين موضوع وجود داشته باشد و در اين زمينه بايد كار را از دبستان آغاز كرد و تا دوره دبيرستان براي نوجوانان آن را ادامه داد به صورتي كه بتوانند هر چه زودتر با ارتباطات مستقيم اينترنتي آشنا شوند تا با برخورداري از كمك هاي آموزشي براي استفاده از اين ارتباطات براي زندگي بهتر در دنياي امروز آمادگي پيدا كنند. به طور كلي جوانان بايد اطلاعات سالمي به دست بياورند و تنها به عنوان سرگرمي از اينترنت استفاده نكنند. سازمان هاي دولتي، مدارس و دانشگاه ها و خانواده ها بايد با برنامه هاي مناسب و شيوه هاي مطلوب در اين باره اقدام نمايند.
* در كشورهايي مثل ما افراد چگونه مي توانند در فضاي ارتباطي جديد مصرف كننده و گيرنده صرف اطلاعات نباشند و نقش فعالي در توليد اطلاعات بازي كنند؟
- اگر ما تنها مصرف كننده باشيم نيروهاي انساني ما لطمه خواهند خورد. بايد سعي كنيم كه با كاربرد صحيح اينترنت و ايجاد مهارت هاي ضروري مربوط به آن ارتباطات جمعي، فارغ التحصيلان آينده را براي توليد و توسعه علم و انديشه  آماده سازيم و در راه ايجاد جامعه  اطلاعاتي، ارتباطي و معرفتي گام برداريم.
بايد سعي شود كه در اين زمينه پژوهش به عمل آيد و سياستهاي دقيق طراحي شود تا دانشگاه ها بتوانند با تكيه بر آن به پيشرفت هاي اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي مطلوب ايران كمك كنند و عقب ماندگي سه قرن اخير را جبران نمايند.
* آيا با رسانه هاي جديد روزنت ها دوران مرگ روزنامه ها، كتاب و فرهنگ مكتوب فرا رسيده است؟
- وسايل ارتباطي الكترونيكي جديد در واقع مكمل كتاب و مطبوعات و سينما و راديو و تلويزيون هستند و همان گونه كه به كتاب و مطبوعات پس از اختراع و توسعه رسانه هاي شنيداري و ديداري جديد(راديو، سينما، تلويزيون) لطمه اي وارد نشد و حتي به موازات آنها به تعداد عنوان ها و تيراژ كتاب ها و نيز تيراژ مطبوعات افزوده شد، در مورد اينترنت هم به كتاب و مطبوعات آسيبي نخواهد خورد و حتي مي توان گفت كه امكانات ارتباطي، الكترونيكي به ترويج و توسعه انتشار كتاب كمك مي كند. از طريق اينترنت مي توان در جريان انتشار آخرين كتاب ها در سطح علمي و جهاني قرار گرفت و آن را براي استفاده و احتمالاً ترجمه به سرعت سفارش داد. هم اكنون به كمك برخي پايگاه هاي اينترنتي با اطلاع از انتشار كتاب هاي جديد و سفارش آنها و همچنين سفارش كتاب هاي قديمي، با بهاي روز يا با بهاي داراي تخفيف (براي كتاب هاي دست دوم) اين امكانات به خوبي فراهم شده اند.
به طور كلي بايد انتظار داشت كه نهادهاي مسئول مراقبت  و حمايت از پيشرفت و گسترش ارتباطات جمعي سنتي و ارتباطات اينترنتي نوين، بتوانند بر اساس مقتضيات آينده نگري جامع فرهنگي و ارتباطي كشورها از طريق پژوهشگري، سياست گذاري و برنامه ريزي، براي توسعه تمام امكانات ارتباطي و اطلاعات جديد و قديم و كاربرد آنها در توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و سياسي اقدام كنند.

رشد چشمگير خبرگزاري ها از نظر كمي در سال هاي اخير موجب شده است بحث هاي مختلفي درباره اين پديده رو به رشد شكل بگيرد. از يك سو دست اندركاران رسانه ها و فعالان عرصه مطبوعات و روزنامه نگاري به اين روند كه باعث پديد آمدن شكلي از خبر رساني غيرحرفه اي شده است، اعتراض دارند و از سوي ديگر اين خبرگزاري ها با چالش هاي قانوني از نظر ثبت و فعاليت در چارچوب قوانين كشور مواجه هستند. در كنار اين چالش ها نبايد نقش اين منابع جديد را در تنوع بخشي و تكثر منابع اطلاعاتي و خبري و نيز سهولت دسترسي و ارتباط مستقيم با مخاطب از نظر دور داشت. سهيلا خلجي، دانشجوي مقطع دكتراي رشته ارتباطات كه از سابقه كار در خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران و تدريس در رشته ارتباطات برخوردار است، در پژوهشي كه براي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي انجام داده مسائل و مشكلات خبرگزاري هاي كشور را بررسي كرده است. اين پژوهش حاصل گفت وگو با مسئولان خبرگزاري ها و نظرسنجي از دبيران سرويس روزنامه هاست. مسائل و مشكلات خبرگزاري هاي كشور و ديدگاه هاي روزنامه نگاران و مسئولان در اين مورد را طي گفت وگويي با خانم خلجي درميان گذاشته ايم كه در ادامه از نظرتان مي گذرد.
* تعريف خبرگزاري در عرف جهاني و براساس معيارهاي علمي و تخصصي چيست؟
- براساس تعاريفي كه از خبرگزاري ها در دايره المعارف هاي معتبر و در كتاب هاي تخصصي مرتبط با ارتباطات وجود دارد، خبرگزاري به عنوان يك واحد خبري تعريف مي شود كه وظيفه جمع آوري اخبار، اطلاعات و گزارش ها و انتشار آنها برمبناي حق فروش را برعهده دارد. در تمام اين تعاريف بر مسأله فروش اخبار تأكيد مي شود. در واقع خبرگزاري ها، مطالبي را تهيه مي كنند و آنها را در اختيار متقاضياني قرار مي دهند كه براي دريافت خبر پول پرداخت مي كنند. از طرف ديگر، خبرگزاري ها به عنوان منابع اوليه تعريف مي شوند. يعني اخبار و اطلاعات را جمع آوري مي كنند و در اختيار منابع ثانويه مانند روزنامه ها، راديو، تلويزيون و ساير رسانه هاي متقاضي قرار مي دهند.
به همين دليل در عرف بين المللي، خبرگزاري ها به عنوان واحدهايي كه به طور مستقيم با مصرف كننده خبر در ارتباط باشند، تعريف نمي شوند و هميشه يك حائل يا منبع ثانويه در بين آنها قرار مي گيرد.
* پس به اين ترتيب، خبرگزاري هايي كه در چند سال اخير فعاليت خود را در كشور آغاز كرده اند را نبايد يك خبرگزاري تلقي كرد؟
- شايد بهتر باشد آنها را مؤسسات خبري بناميم. اتفاقي كه در ايران روي داد اين بود كه مؤسسات خبري به عنوان خبرگزاري شروع به كار كردند و از همان ابتدا، فرآورده هاي خبري خود را در اختيار مصرف كننده نهايي قرار مي دادند كه اين كار اصلا مرسوم نيست. خبرگزاري هاي معتبر بين المللي پس از گسترش اينترنت نيز كماكان همان سرويس دهي خبري قبلي خود را حفظ كردند و يك سايت اينترنتي نيز در كنار آن به راه انداختند. در ضمن استفاده از اين سايت ها نيز به رمز عبور و ثبت اسم كاربر احتياج دارد و حتي اخبار كامل نيز بر روي اين سايت ها قرار نمي گيرد و گاهي اوقات، فقط تيتر يا ليد مطلب را بر روي سايت اينترنتي ارائه مي كنند. بنابراين، اتفاقي كه در ايران روي داد در فضاي رسانه اي مرتبط با خبرگزاري ها بي سابقه بود.
يك زماني، فقط خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران (ايرنا) در كشور فعاليت مي كرد و اخبار خود را در اختيار مشتركان قرار مي داد اما چون رقيبي نداشت، كمتر مورد نقد قرار مي گرفت. اما با به وجود آمدن فضاي رقابتي فعلي اين سئوال مطرح شد كه آيا رقابتي شدن فضا به اين شكل براي منبع ثانويه خبر سودي دارد يا نه؟ تحقيق ما نشان مي دهد كه فرآورده هاي خبري اين مؤسسات خبري مورد تأييد كاربر اصلي آن يعني منابع ثانويه نيست.
* برخي از اين خبرگزاري ها كه شما به آنها اشاره مي كنيد براي پرداختن به موضوع هاي تخصصي شكل گرفتند و بر روي حوزه اي خاص متمركز شده اند. شايد به اين دليل با تعاريف رسمي موجود تفاوت داشته باشند.
- بله. همين نياز موجب شد خبرگزاري هايي مانند شانا (شبكه اطلاع رساني نفت و انرژي)، ايكنا، خبرگزاري شبستان و غيره به وجود بيايند كه اصلا ايرادي ندارد و نياز به آنها نيز احساس مي شد. چراكه فعاليت يك خبرگزاري مانند ايرنا و يا حتي ايسنا بسيار گسترده است و به دليل مشكلات نيروي انساني، كمتر مي توانند در يك زمينه ويژه به طور تخصصي كار كنند. اما بهتر بود نام خبرگزاري براي آنها انتخاب نمي شد. چراكه چنين كاركردي ندارند. آنها مؤسساتي خبري هستند كه يك حوزه را به طور تخصصي دنبال مي كنند. اين امر در محيط هاي رسانه اي خارج از كشور نيز وجود دارد. اما به كار بردن اين عنوان براي اين مؤسسه ها كاملا اشتباه است. مگر آن كه ايراني ها بخواهند تعريف جديدي از خبرگزاري را به جهانيان ارائه كنند.
* چه عواملي در رشد اين مؤسسه هاي خبري مؤثر بود؟
- ايران به شكل كلي از نظر سياست هاي ارتباطي به ديدگاه هاي سازمان يونسكو نزديك است و براساس تأثيرپذيري از آنها، سياست تعدد و تكثر مطبوعات و رسانه ها را دنبال مي كند كه از دهه ۱۹۹۰ به بعد آغاز شد. شايد تعطيلي مطبوعات بر اين مسئله تأثير داشت اما مسئله ناخوشايند اينجاست كه بسياري از روزنامه نگاران آن نشريات كه جذب خبرگزاري ها شدند به طور همزمان در دو يا سه خبرگزاري كار مي كنند. از سوي ديگر برخي از آنها در رده سني زير ۳۰ سال قرار دارند و از تجربه كاري بالايي برخوردار نيستند. يا برخي از كاركنان چنين خبرگزاري هايي دوره هاي خاص روزنامه نگاري را پشت سر نگذاشته اند و يا مدرك تحصيلي مرتبط با اين كار را ندارند. اين عوامل باعث آسيب رساندن به محتوا و ساختار خبري آنها مي شود. يكي از نكات جالب درباره اين مؤسسه هاي خبري اين است كه هيچ كدام از مديران آنها، تعريف دقيق و جامعي از خبرگزاري ارائه نمي كنند و عمدتا خبرگزاري را واحدي تعريف كرده اند كه وظيفه انتقال خبر را برعهده دارد.
* مسئولان خبرگزاري ها چه مشكلاتي را در ارتباط با فعاليت هاي خود مطرح مي كنند؟
- از نگاه مسئولان خبرگزاري ها، دو مشكل اساسي اين منابع خبري به مباحث مرتبط با مسائل امنيتي و سرعت پايين دسترسي بازمي گردد. سرعت پايين دسترسي به اينترنت براي تمام كاربران و سايت ها وجود دارد كه به طور طبيعي دامنگير كار اين مراكز نيز مي شود. آن هم درحالي كه اين سايت هاي اينترنتي به دليل كاربردي كه دارند بيش از هر چيز نيازمند سرعت بالاي دسترسي هستند. اما از سوي ديگر، بسياري از نيازهاي خبرگزاري ها در حوزه فعاليت وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات قرار مي گيرد و به همين دليل، قرارگرفتن آنها تحت پوشش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نمي تواند پاسخگوي تمام نيازهاي آنان باشد.

مسعود محمدي
فناوريهاي نوين چهره جهان معاصر را كاملا دگرگون كرده است. كوچك شدن جهان، كاهش ارتباطات چهره به چهره، تحصيل، كار و حتي ازدواج و تشكيل خانواده از راه دور و به شكل مجازي، پايان بخشيدن به جدايي محل كار و زندگي و در يك كلام تحقق آنچه قبلا رؤياي «دهكده جهاني» نام گرفته بود.
دامنه تأثير تكنولوژي هاي نوين در عرصه رسانه ها و اطلاع رساني وسيع تر و گسترده تر است. تنوع و تكثر منابع خبري و اطلاعاتي، افزايش سرعت دسترسي شهروندان به اطلاعات و پيام ها، افزايش قدرت انتخاب و گزينشگري مخاطبان، كاهش امكان دروازه باني، كنترل و مميزي اخبار و اطلاعات همه ازجمله آثار و پيامدهاي مثبت فناوري هاي جديد ارتباطي و اطلاع رساني است.
اما تكنولوژي هاي جديد در كنار اين آثار مثبت سئوالات، ابهامات و نگراني هايي را نيز دامن زده اند. از آن جمله اين كه آيا وسايل ارتباطي نوين با قدرت فراگير و يكپارچه خود در توليد پيام ها و اطلاعات، نوعي جهاني سازي را اشاعه نمي دهند؟ آيا تصوير يكسويه و واحد اين رسانه ها از جهاني كه اساسا متنوع است به تضعيف فرهنگ هاي ملي و بومي نمي انجامد؟ آيا توليد انبوه پيام ها و خوراك هاي فرهنگي به نوعي يك شكلي و كنفورميسم در جهان نمي انجامد؟
در حوزه هاي خردتر نيز سئوالاتي مطرح است از قبيل اين كه آيا ارتباطات نوين با كاهش روابط چهره به چهره، مناسبات انساني را خالي از عاطفه و خشك و بي روح نمي كند. كار، فعاليت و فراغت با وسايل ارتباطي نوين و كاهش فعاليت هاي بدني و فيزيكي افراد آنها را منفعل نخواهد كرد؟
آيا توليد انبوه اطلاعات پراكنده و متنوع براساس نوعي منطق موزاييكي انسجام فكري افراد را تهديد نخواهد كرد و نيز آيا انبوه اطلاعات پراكنده مكانيزمي جديد براي كنترل و مميزي اطلاعات از نوعي ديگر نيست؟ آيا تكنولوژي هاي نوين با كاستن از انگيزه و شوق مطالعه و خواندن ،قدرت تعقل و تدبر را كاهش نخواهد داد و بالاخره آيا رشد رسانه هاي ديداري و شنيداري و روزنت ها به مرگ روزنامه ها، كتاب و منابع مكتوب اطلاعاتي نمي انجامد؟