Hamshahri Newspaper

علي اصغر محمدي
اشاره:
بازي ها و سرگرمي ها يكي از اجزاي فرهنگي هر جامعه اي است. برخي بازي ها نياز به وسيله و ابزار دارند و برخي ديگر بي نياز از وسيله اند. بازي هاي نيازمند به ابزار خاص كه در عرف به آنها بازي هاي داراي اسباب بازي مي گويند، حدود نيم قرن است كه متحول شده و به جاي اسباب بازي هاي دست ساز كه نمايشگر ذوق، سليقه و استعداد، خلاقيت و توانايي هاي ذهني و جسمي فردي و گاه گروهي كودكان بوده، ادوات گران قيمت با تكنولوژي پيشرفته مثل رايانه، پلي استيشن، ماشين هاي رنگارنگ و وسايلي كه با جريان برق و باتري كار مي كنند، به ميدان آمده است.
اين تكنولوژي جديد آن قدر پا در كفش ابزارهاي قديمي كرده كه نه تنها آن را از ميدان به در برده، بلكه نسل امروزي نمي تواند تصور كند كه ممكن است وسيله هاي بازي بتوانند با ابتكار و پنجه هاي كودكانه ساخته و پرداخته شوند. در واقع كودكان امروز اسير تكنولوژي غرب شده اند و توانايي گريز از آن را ندارند.
استعداد كودكان در زمينه فكر كردن و ساخت وسايل بازي به واسطه حضور پرزرق و برق وسايل برقي (رايانه اي، ماشين هاي باتري دار و ...) خشكيده و پنجه هاي ظريفشان براي اره كشي، سمباده زدن و ميخ كوبيدن ناتوان به نظر مي آيد.
اسباب بازي هاي جديد، علاوه بر گران بودن، پرهزينه نيز هستند. از سوي ديگر همه اين وسايل صرف نظر از گراني و هزينه زياد، يك عيب بزرگ نيز دارند و آن اين كه كودك را از هر كوشش و تلاش جسماني باز مي دارند و عيب بزرگ تر اين كه بازي هاي غربي با فرهنگ كشورمان سنخيتي ندارند و در عين حال مروج خشونت، فساد و ... است. كه همه اينها بر روح و روان كودك تأثير منفي برجاي مي گذارد. سرزمين كهن ما داراي هويت و فرهنگ خاص خود است و طبيعتاً در اين فرهنگ، بازي و اسباب بازي نيز جايگاهي دارد كه بايستي نسل معاصر با آنها آشنا شوند. چندي پيش نمايشگاهي از اسباب بازي هاي قديمي دست ساز استان تهران در كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان برپا شد. همه اسباب بازي هاي به نمايش درآمده در اين نمايشگاه ساخته دست هاي زردشت هوش ور، محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه تهران بود. با وي گفت وگويي در زمينه اسباب بازي و تاريخچه آن، تعريف اسباب بازي و انگيزه هاي چنين كاري، انجام داده ايم كه در پي مي آيد.
* تحقيقات قبلي شما در زمينه روستاشناسي و جامعه شناسي، جغرافيا، جغرافيايي پزشكي و پاتولوژي جغرافيايي ايران بوده و تحقيق اخير درباره اسباب بازي هاي قديمي؛ انگيزه شما از انجام اين تحقيق چه بوده است؟
- فرهنگ هر جامعه اي، سند هويت و شناسنامه همان جامعه است و ايران با فرهنگ غني چند هزارساله مطمئناً داراي هويتي بارز است و اين هويت نياز به ارائه سند و شناسنامه دارد. هر يك از اجزاي فرهنگ، برگ زريني از اين سند هويت است. اسباب بازي هاي بومي يكي از همين برگ هاي زرين سند هويت ماست كه متأسفانه در حفظ و نگهداري آن سستي شده و در اين زمينه كمتر كار علمي و آكادميك شده است. و ما چه راحت و آسان اين سند هويت چندين هزار ساله خود را به يغما داده ايم و از پيشينه آن اطلاع چنداني نداريم.
ملت هاي كهن صاحب فرهنگ هاي غني و ريشه دار و پر رمز و رازند، فرهنگ خريدني نيست.
فرهنگ مجموعه اي از آداب و رسوم و عادات و طرز تفكر و لوازم كار و زندگي، تفريح و بازي و ... است. كه طي قرن ها به دست آمده است و بايد در حفظ و حراست از آن كوشيد. اسباب بازي هاي هر جامعه اي يكي از اجزاي فرهنگ آن جامعه است. جوامع كهنسال نسبت به جوامع نوخاسته داراي اسباب بازي هاي متنوع هستند و ايران يكي از آن جوامع كهنسال جهان است كه قاعدتاً بايد داراي اسباب بازي هاي متنوع باشد و از آن جهت كه به نظر مي رسد اسباب بازي هاي هر منطقه جغرافيايي تابعي از شرايط طبيعي و اقليمي همان منطقه باشد و ايران نيز داراي تنوع اقليمي بسيار است، مي توان فرض كرد كه اين سرزمين كهنسال تنوع زيادي در اسباب بازي دارد، با اين استنتاج فرضيه اي مطرح خواهد شد كه شرايط طبيعي و اقليمي هر منطقه جغرافيايي ساختار اسباب بازي هاي همان منطقه را تعيين مي كند و به بيان ديگر اسباب بازي ها تابع شرايط اقليمي خواهند بود. علاقه به اثبات اين فرضيه، انگيزه انجام اين تحقيق بود.
* درباره ارتباط محيط جغرافيايي و انواع اسباب بازي هاي متداول هم توضيح بدهيد.
- به نظر مي رسد در حال حاضر در كمتر نقطه اي از جهان، بتوان محيط جغرافيايي و انواع اسباب بازي هاي متداول را به طور واضح و روشن لمس كرد و شايد نمونه هايي از اين ارتباط در جنگل هاي دورافتاده آفريقا يا در ميان اسكيموهاي قطب نشين هنوز وجود داشته باشد. اما به ندرت مي توان اين عامل را در بين ساكنان سرزمين هاي صنعتي و پيشرفته مشاهده كرد. علت اين امر را بايد در پيامدهاي گسترش خطوط مواصلاتي جديد (جاده اي، دريايي و هوايي) دانست. امروزه به بركت تكنولوژي پيشرفته همه نقاط دنيا با هم ارتباط دارند و تبادل فرهنگ به سهولت انجام مي شود.
اختراع راديو، تلويزيون و رايانه و ... آن چنان، ارتباطات جمعي را ساده كرده كه هر پديده اي كه در هر نقطه جهان به وقوع پيوندد، همان لحظه همه دنيا از آن مطلع و باخبر مي شوند. از اين رو است كه جهان امروز را با همه عظمتش، دهكده جهاني لقب داده اند.
اين دهكده جهاني فاقد مرز است، نه تمدنش مرز مي شناسد و نه فرهنگش و نه تجارتش و نه ... بنابراين بايد اذعان داشت كه پراكندگي انواع اسباب بازي هم درگير همين بي مرزيها شده است.
امروزه همه اسباب بازي هاي ساخته شده در اين جهان پهناور به سرعت به همه جا فرستاده مي شود و در دسترس كودكان قرار مي گيرد، همان اسباب بازي هاي بدون مرزي كه فاقد هويت ملي اند، بدون شك ايران هم با اين پديده رو به رو است و كودكان ايراني هم با اسباب بازي هايي بازي مي كنند كه فاقد هويت ملي اند. ترديدي نيست كه تا چندين سال آينده كه نسل كهن امروز با خاطرات كودكي خود و با آنچه از اسباب بازي هاي دوران كودكي در ذهن دارد از گردونه خارج شود، كمتر اثري از اسباب بازي هاي قديمي را مي توان يافت. نتيجه آن كه اين تنگنا در نقش عاملي بازدارنده عمل كرده و شايد براي هميشه فرضيه ارتباط بين عوامل جغرافيايي و اقليمي را با انواع اسباب بازي غيرقابل اثبات نگهدارد.
* چه پيشنهادي در اين زمينه داريد؟
- ممكن است علاقه مندان به فرهنگ، كارشناسان (موزه و علوم تربيتي كودكان و نوجوانان) و مسئولان ذي ربط چنين تصور كنند كه در سال هاي آتي بودجه كافي براي انجام اين طرح ملي تخصيص و پس از آن نسبت به اين امر اقدام شود كه اين ديدگاه يكسويه و خوش بينانه است. موكول كردن اين مسأله به تخصيص بودجه و بوروكراسي اداري موجب خواهد شد زمان از دست برود و پيرمرد و پيرزن هشتاد ساله امروزي كه شايد اسباب بازي هاي بومي اي را هنوز به خاطر دارد، ديگر در قيد حيات نباشد. زيرا سرمايه و گنجينه ما براي تهيه و ساخت اشياء قديمي فقط و فقط محفوظات و خاطرات سالخوردگان است و بس. سالخوردگاني كه طي چندين سال آينده از چرخه حيات خارج خواهند شد و گنجينه خاطرات آنها براي هميشه دور از دسترس خواهد ماند.
شك نيست كه كودكان اين سرزمين مثل ديگر نقاط جهان از گذشته دور شور و شوق به بازي داشته اند و مي دانيم كه بازي ها اكثراً داراي وسيله اي به نام اسباب بازي هستند. ايران از لحاظ طبيعي سرزمين وسيعي است با تنوع اقليمي زياد، محيط هاي جغرافيايي متفاوت و از لحاظ انساني داراي اقوام و قبايل متنوع كه هر كدام صاحب فرهنگ، تمدن و سنت هاي ديرين خود است.
* براي آشنايي اين اسباب بازي ها به چه منابعي مراجعه كرديد؟
- كار كتابخانه اي كردم، كتاب هاي قديمي را مرور كردم تا انواع اسباب بازي را پيدا كنم. از اين كتاب ها مقداري اطلاعات گردآوري شد و پس از مراجعه به حافظه ام، حاصل كار، يك تحقيق دويست صفحه اي شد. پس از آن كارگاهي كوچك براي ساخت اسباب بازي داير كردم.
* به عنوان يك پژوهشگر، چه برداشتي از اسباب بازي داريد؟
- اسباب بازي وسيله اي است كه كودك يا نوجوان با آن بازي مي كند و سرگرم مي شود. اين وسيله ممكن است سنگ، شاخه درخت، گوش ماهي، توپ، عروسك و يا نمونه هاي كوچك چوبي و گلي از جانوران باشد كه هزاران سال اسباب بازي كودكان بوده اند؛ يا قطار برقي و بالگرد هدايت شونده اي باشد كه امروزه براي كودكان و نوجوان ساخته مي شوند.
برخي از انواع اسباب بازي ها مانند توپ، عروسك، فرفره، حلقه و نمونه هاي كوچك جانوران، گذشته اي بسيار طولاني دارند. اين نوع اسباب بازي از پيش از تاريخ تا امروز وسيله بازي و سرگرمي كودكان بوده و در هر دوره از تاريخ زندگي انسان تنها در ساختمان و ماده اوليه آنها دگرگوني هايي به وجود آمده است.
بعضي از اسباب بازي ها نمونه هايي كوچك ازوسيله ها و ابزارهايي هستند كه بزرگترها در كارهاي گوناگون مانند كشاورزي، صنعت، خانه داري، بچه داري، حمل و نقل، دفاع و شكار به كار مي برند. بخشي از اسباب بازي ها نيز با اهداف آموزشي و پرورشي ساخته مي شوند و در دسترس كودكان قرار مي گيرند تا آگاهي هايي به آنها بدهند يا به پرورش توانايي هاي ذهني آنان كمك كنند.
كودكان مي توانند از وسايل و اشيايي كه در محيط زندگي خود مي بينند، به عنوان اسباب بازي استفاده كنند. به طور مثال بر چوبي سوار شوند و اسب بتازند. صندلي ها را تبديل به تونل كنند و... از اين گذشته كودكان مي توانند با اشيايي مثل قوطي، دكمه، تشك در بطري، تكه هاي چوب و پارچه و سيم كه براي بزرگسالان چيزهاي بي فايده اي هستند، اسباب بازي هايي براي خود بسازند. يا با استفاده از نيروي تخيل خود، ماسه، گل، سنگ و برگ درختان و مانند آنها را به اسباب بازي هايي تبديل كنند و ساعت ها با آنها سرگرم شوند.
كودكان و نوجوانان هنگام بازي با اسباب بازي از كارها و راه و روش زندگي بزرگسالان تقليد مي كنند، با محيط و اشيايي كه در اطراف خود مي بينند آشنا مي شوند و براي زندگي و پذيرفتن مسئوليت هاي آن آمادگي پيدا مي كنند و توانايي آفرينندگي، انديشيدن و تخيل آنها نيز پرورش مي يابد.
* اسباب بازي بايد داراي چه ويژگي هايي باشد؟
- اسباب بازي ها بايد با توانايي هاي جسمي، ذهني و نيازهاي رواني و عاطفي و اجتماعي كودكان و نوجوانان هماهنگ باشند، به همين سبب براي هر گروه سني اسباب بازي هاي ويژه اي توصيه مي شود.
* از تاريخچه اسباب بازي در جهان و ايران بگوييد؟
- تاريخ ساخت اسباب بازي و بازي كردن با آن، از دوران پيش از تاريخ آغاز شده است، تكه هاي استخوان و سنگ كه به شكل مهره و مكعب ساخته مي شوند از اسباب بازي هاي كودكان در عصر نوسنگي بودند. در آن دوران كودكان در برخي از جوامع با اسباب بازي هايي كه از روي وسايل شكار بزرگسالان ساخته شده بود، بازي مي كردند و در ذهن خود به شكار حيوانات مي پرداختند.
در ويرانه هاي شهر باستاني «موهنجودارو» در پاكستان امروزي، اسباب بازي هايي از گل و چوب، مانند ارابه با ارابه ران و گاوهاي ارابه كش، قوچ هاي چرخدار و پرندگان و ماهي هاي گوناگون به دست آمده است. اين اسباب بازي ها به كودكاني تعلق داشته كه در حدود ۵ هزار سال پيش در اين شهر زندگي مي كرده اند. در گورهاي كودكان مصريان باستان اسباب بازي هايي مانند وسايل پخت وپز و خانه داري كه كوچك و ظريف هستند به دست آمده است.
يكي از قديمي ترين اسباب بازي هاي كودكان مشرق زمين، بادبادك است كه در حدود ۳ هزار سال پيش نخست در چين ساخته شد، فرفره توپي نيز ابتدا در چين و ژاپن ساخته شد و سپس به كشورهاي ديگر راه يافت.
از اسباب بازي هاي كودكان ايراني در دوره هاي پيش از اسلام آگاهي چنداني نداريم. باستان شناسان در كاوش هايي كه در شوش، گيلان، سيلك كاشان انجام داده اند، مجسمه هاي ظريفي از انسان و چهارپايان و پرندگان يافته اند كه از جنس سفال، چوب و سنگ ساخته شده اند. تعدادي از اين مجسمه هاي ظريف ممكن است اسباب بازي باشند. بعضي از نويسندگان دوره هاي بعد از اسلام در نوشته هاي خود به اسباب بازي هاي كودكان ايراني اشاره كرده اند. مثلاً نويسنده كتاب داراب نامه در كتاب خود نام بعضي از اسباب بازي ها مانند دهل، بوق، گردونچه (گردونك كوچك) و اسب چوبي را آورده است. در كتاب هاي تاريخ و واژه نامه هاي قديمي نيز نام برخي از اسباب بازي هاي سنتي و كهن ايران آمده است.
حدود ۴۰۰ سال پيش از ميلاد يكي از صنعتگران يوناني به نام «هرو» كه از مردم اسكندريه بود، اسباب بازي هايي ساخته كه نخستين اسباب بازي هاي متحرك در جهان به شمار مي روند، از اسباب بازي هايي كه اين صنعتگر ساخته مي توان پرنده آوازخوان، مرد روحاني در حال عبادت، آهنگر پتك كوب را نام برد. اين موارد نمونه هاي باقي مانده از دوران كهن اكنون در موزه هاي بزرگ نگهداري مي شوند. گروهي از پژوهشگران معتقدند كه برخي از اشياء ظريفي كه در گذشته ساخته مي شدند در حقيقت اسباب بازي نبودند، بلكه ابزارهايي بودند كه در مراسم مذهبي به كار مي رفتند.
صنعت ساخت اسباب بازي در قرن هجدهم ميلادي در اروپا رواج فراوان يافت. در اين دوره، پيشه گروهي از مردم در بعضي از روستاهاي اروپا ساخت اسباب بازي بود. با اختراع دستگاه هاي ماشيني پيشرفت مهمي در ساخت اسباب بازي پديد آمد. در قرن نوزدهم كشور آلمان مركز توليد اسباب بازي در جهان شد. بعدها صنعتگران اتريش و سوئيسي در ساختن اسباب بازي از صنعتگران آلماني پيشي گرفتند. از آغاز قرن بيستم صنعت ساختن اسباب بازي در همه كشور هاي جهان و از جمله ايران گسترش يافت.
* اسباب بازي هايي كه در نمايشگاه كانون به نمايش درآمد، فقط مربوط به استان تهران بود، چرا تنها يك استان؟
- در حال حاضر امكان جمع آوري اسباب بازي هاي ساير نقاط كشور را ندارم و فقط به استان تهران بسنده كرده ام. براي بسط و گسترش اين تحقيق نياز است كه به تك تك روستاها برويم و بررسي هاي جامعي انجام شود. فكر مي كنم براي اين كار حدود ۱۰ سال وقت لازم داريم.
مهمتر از همه به همكاري و مساعدت سازمانها و موسسات فرهنگي نياز است، زيرا كارهاي تحقيقاتي علاوه بر مطالعه و صرف وقت، هزينه هاي خاص خود را مي طلبد كه از عهده يك نفر خارج است.
* اين اسباب بازي ها مشخصاً مربوط به چه زماني است؟
- همه اسباب بازي هايي كه در نمايشگاه عرضه شد، ساخته دست خودم بود كه پيشينه تاريخي آنها حداقل يك صد سال است و در اين مقطع هنوز اثري از پلاستيك در ساخت اسباب بازي نيست و من هم در همه اسباب بازي هايي كه ساخته ام از پلاستيك استفاده نكرده ام تا اصالت آنها محفوظ بماند.
* با چه موادي اسباب بازي ها را ساخته ايد؟
- گل، چوب، فلز، پوست، پارچه، سنگ و ساير چيزها.
* لطفاً نام چند مورد از اسباب بازي هايي را كه ساخته ايد، بگوييد؟
- بادبادك، غارغارك، وغ وغ ساهاب، طبلك، فانوس، ميخك، ماشين سيمي، البته من حدود ۱۱۰ اسباب بازي را بازسازي كردم، ولي بعد از بازسازي باز هم به فهرست اضافه شد و در حال حاضر حدود ۱۷۰ تا ۲۰۰ نوع بازي شناسايي شده و مي خواهم آنها را نيز بسازم. هر كدام از اين اسباب بازي ها داراي شناسنامه اي است كه پيشينه تاريخي آن، موادي كه آن را تشكيل داده، توسط پسران يا دختران و يا هر دو بازي مي شده، گروهي يا انفرادي بود و ساير مشخصات در آن آمده است.
* چقدر وقت صرف ساخت اين اسباب بازي ها شده است؟
- براي ساخت وغ وغ ساهاب كه در ظاهر اسباب بازي ساده اي به نظر مي آِيد، حدود ۲۰ روز وقت گذاشتم و براي اين ۱۱۰ اسباب بازي نيز حدود ۲ سال وقت صرف كردم. من براي ساختن برخي از اسباب بازي هااز روش آزمون و خطا استفاده كردم و در بعضي موارد شايد بيش ۱۰۰ بار آن اسباب بازي را ساختم كه كارايي مورد نظر را نداشت. اما مأيوس نشدم و با پشتكار و جديت به نتيجه مثبت رسيدم.
* در صحبت هايتان چندين مرتبه اشاره به موزه اسباب بازي داشتيد، در حالي كه چنين موزه اي وجود خارجي ندارد و فقط يك نمايشگاه ۲۰ روزه از اين اسباب بازي ها از سوي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوان برگزار شد، در اين زمينه توضيح دهيد.
- هدف اصلي من و كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان تداوم آن نمايشگاه به صورت يك موزه اسباب بازي هاي قديم تهران است. در نظر دارم اين موزه اسباب بازي را گسترش دهم تا جايي كه به راه اندازي موزه جهاني اسباب بازي در ايران فكر مي كنم.
* اما اين كار عظيم و طاقت فرسايي است، آيا در اين مورد راهكار خاصي انديشيده ايد؟
- نه كار بزرگي نيست، جهان امروز جهان كوچكي است، جهان اينترنت است و من مي توانم به صورت گروهي اين كار را انجام دهم و اگر قدري پشتيباني داشته باشم، اين كار شدني است. لازمه اين كار ايجاد موزه ملي اسباب بازي در ايران است. اگر اين موضوع حامي داشته باشد، مطمئن باشيد امكان پذير است.
اين موزه بايد گسترش پيدا كند و شهرهاي ديگر ايران را هم در بگيرد. در اين صورت مقوله جديدي مطرح مي شود، زيرا اسباب بازي ها تابع محيط جغرافيايي هستند، به طور مثال اسباب بازي هايي كه در شمال ايران كه بارندگي زياد است ساخته مي شد و بچه ها با آنها بازي مي كردند با اسباب بازي هايي كه در كوير هست تفاوت زيادي دارد. شرايط اقليمي با نوع اسباب بازي ارتباط دارد. در مناطقي كه باد شديد مي وزد، بادبادك كارايي ندارد، همين طور در جاهايي كه اصلاً باد نمي وزد. بدين جهت است كه تصميم دارم دو موضوع ديگر به دانش جغرافيا بيفزايم، يكي جغرافياي اسباب بازي و ديگري بازي هاي جغرافيايي كه هر دو مقوله در علم جغرافيا نو هستند و تا آنجا كه تحقيق كرده ام تا به حال در دنيا كسي در اين دو موضوع مطالعه علمي نداشته و كتابي نيز در اين موارد وجود ندارد. البته اين كار نياز به مطالعه جدي دارد.
* و سخن آخر.
- پيشنهاد مي شود كه يك موزه ملي از اسباب بازي قديم داير شود و دايره اين كار از تهران به سطح كشور تعميم داده شود، زيرا در هيچ كشوري موزه اسباب بازي وجود ندارد و شايد يكي از دلايل اين امر نداشتن پيشينه تاريخي خاص است. در صورتي كه اين كار گسترش يابد به جرأت مي توان گفت هزاران اسباب بازي را در برخواهد گرفت.
مورد ديگر اين كه استادان رشته هاي ادبيات، علوم اجتماعي، جامعه شناسي، مردم شناسي و ... دانشجويان خود را تشويق و ترغيب كنند تا پايان نامه هايي در مورد اسباب بازي هاي بومي شهرستانها و يا روستاها بگيرند تا هر چه زودتر اين نهال نوپا (موزه اسباب بازي) به درختي تناور تبديل شود.
من دست همه استادان و همكاران دانشگاهيم را صميمانه مي فشارم و طلب همكاري مي كنم.