Hamshahri Newspaper

دكترصالح حسن زاده
در نخستين بخش مطلب حاضر، اعجاز قرآن در چهاربخش: «مفهوم اعجاز در لغت و اصطلاح» ، «نياز به اعجاز (ضرورت معجزه)» ، «قرآن و معجزه زنده و جاويد» و «تحدي در قرآن» به بررسي گذاشته شد.
اينك واپسين بخش مطلب را كه اختصاص به «وجوه و دريچه هاي اعجاز قرآن» دارد، با هم مي خوانيم:
بخش پنجم: وجوه و دريچه هاي اعجاز قرآن
قرآن نه تنها از نظر فصاحت و بلاغت بلكه از جهات مختلف و متعدد داراي اعجاز است كه هنوز به بسياري از آنها شناخت حاصل نشده است و لذا به ناچار به برخي از وجوه اعجاز قرآن به اختصار اشاره مي گردد.
۱ _ قرآن و معارف:
قرآن در هر رشته از الهيات و توحيد، معاد، احكام و حقوق؛ به طور كلي خدا، انسان، طبيعت شناسي و ابعاد مختلف اينها به نحو تام و كامل، عالي ترين مكتب را تأسيس نموده و زيباترين ، قدسِي ترين و در عين حال عقلاني ترين مفاهيم را ارائه كرده است.
قرآن صفات كمال و جلال خداوند كريم را در آيات فراوان آن چنان كه شايسته شأن و عظمت اوست بيان مي كند و با عطر دل انگيز ملكوتي، احساس قدسي آدميان را بيدار مي كند و ميان خاكيان و ملكوتيان زيباترين نوع انس و الفت و عشق و محبت را ايجاد مي كند.
آيات زير شاهد مطلب بالا است و لازم است مورد دقت و تأمل قرار گيرد:
سوره ۲ آيات ۲۵۵ ، ۱۶۳ ، ۱۱۷ ، ۱۱۶ و سوره ۳ آيات ،۶ ۵ و سوره ۶ آيات ۱۰۳ ، ۱۰۲ و سوره ۱۰ آيه ۳۴ و سوره ۱۳ آيه ۲ و سوره ۵۹ آيات ۲۴ ، ۲۳ ، ۲۲
قرآن خداي جهان را اين چنين زيبا و دل انگيز توصيف مي كند و معارفي را ارائه مي دهد كه با براهين و حجج عقلي هماهنگي كامل دارد. آيا ممكن است يك فرد امي كه در محيط جاهلي زندگي مي كرد و نه فقط نوشتن بلكه خواندن هم نمي دانست بتواند اين معارف محيرالعقول را بياورد؟
۲ _ قرآن و استقامت و انسجام در بيان:
(عدم اختلاف در صدر و ذيل آن)يكي ديگر از دلايل اعجاز قرآن هماهنگي كامل ميان اجزاي مختلف آن است. قرآن با وجود حالات گوناگون و شرايط مختلف نزول و بيان موضوعات گسترده از معارف الهي و فضايل اخلاقي و حقوق و قوانين انسان و كل جهان و با اين كه قبلا داراي پيش نويس نبوده و يا بعدا مورد حك يا اصلاح قرار نگرفته است. كوچكترين اختلاف و تناقض و منافات در ميان مطالب آن وجود ندارد. پاره اي توضيح پاره اي ديگر و آيه اي مفسر آيه اي ديگر و مجموع آن شاهد بر مجموعه است.واضح و روشن است اگر قرآن از منبع وحي نبود و محصول فكر بشري بود به طور حتم همانند همه محصولات فكري و علمي بشر در آن ناهماهنگي هاي زياد ظاهر مي شد. چنان كه خود قرآن مي فرمايد:«افلا يتدبرون القرآن ولو كان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا »(۲۹)
۳ _ قرآن در نظام قانون گذاري و تشريع:
هيچ محقق و متتبع تاريخ ترديد ندارد كه جهان در عصر بعثت و نزول قرآن وضعيت اسفبار و از جهت اخلاقي، اجتماعي و فرهنگي در اوج انحطاط به سر مي برد. فقر و محروميت، ظلم و بي عدالتي، اسراف و تبعيض و جهل و بي فرهنگي جهان را فرا گرفته بود؛ ملتها در خوابي عميق فرو رفته و فتنه و فساد همه جا را پر كرده بود. آتش جنگ زبانه مي كشيد و دنيا بي نور و پر از نيرنگ گشته بود. (۳۰)
در اين هنگام اسلام در سرزمين منحط حجاز با نزول قرآن و تشريع حقوق و قوانين انسان و جهان و با همت حضرت محمد (ص) ظهور يافت و پيامبر توانست با بهره گيري از اين قوانين و اصول انسان ساز قرآن بزرگترين تحول در تاريخ بشر را رقم زده و بستر لازم را براي پيدايش تمدن بزرگ اسلامي فراهم كند و از مردم محروم و فاقد نام و نشان امت واحد به وجود بياورد. در اينجا تنها به برخي از قوانين و قواعد كه آن روز علت و عامل تحولات اسلامي مورد اشاره در بالا و امروز مبادي و اساس دستورالعمل دولتها، سازمانها و نهادهاي جهان قرار گرفته و شعار رهبران جهان حاضر است، بدون تفسير و تحليل اشاره مي گردد:
۱) حكم به عدل:«ان الله يأمر بالعدل... »(۳۱) و« واذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل... » (۳۲)
۲) قوانين بازدارنده از خونريزي:« و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا... » (۳۳)
۳) تحريم مفاسد اخلاقي:« قل انما حرم ربي الفواحش ... » (۳۴)
۴) نهي از اسراف و تبذير و بيان مضرات رفاه زدگي و تجمل گرايي: « ولاتسرفوا انه لايحب المسرفين» (۳۵)
۵) ترغيب و تشويق مردم به فراگيري علم: «قل هل يستوي الذين يعلمون والذين لايعلمون...» (۳۶)
۶) وفاداري به پيمان و شرط: «يا ايها الذين آمنوا اوفوا بالعقود» (۳۷)
۷) دستور ازدواج: «وأنكحوا الايامي منكم و الصالحين....» (۳۸)
۸) دستور به ايجاد روابط حسنه با همه انسانها: «و أحسنوا ان الله يحب المحسنين» (۳۹)
۱۰) اصل مساوات و اين كه تفاضل و برتري بر اساس ايمان و تقوا، علم و جهاد است.(زمر، ،۹ نساء ،۹۵ حجرات ۱۳)(۴۰)
۱۱) قانون دفاع براي نفي سلطه و دفاع از مظلوم: «وقاتلوهم حتي لاتكون فتنه» بقره: ۱۹۳
۱۲) ايجاب امر به معروف و نهي از منكر بر تمام افراد مسلمان
قرآن و اخبار از غيب
منظور از غيب در اين جا امور پنهاني و مخفي است كه با وسايل و اسبابي كه بشر در اختيار دارد، اطلاع از آنها امكان پذير نيست و به نيروي انديشه، فكر و محاسبات علمي نمي توان آن را كشف كرد. در چنين شرايطي اخبار از غيب اعجاز است. از اين نوادر در قرآن فراوان است:
- پيروزي بر روم بعد از شكست: «الم غلبت الروم في ادني الارض و هم من بعد غلبهم سيغلبون» ۲۰:۳۰
- اخبار از سرگذشت انسان هاي پيشين و انبيا: «تلك من انباء الغيب نوحيه اليك...» ۴۹:۷
اثرات علمي در قرآن
از جمله اخبار غيبي قرآن بازگوكردن برخي از اسرار طبيعت است كه در زمان نزول قرآن اطلاع از آنها براي بشر امكان نداشت، بلكه در قرون اخير با ابزارهاي دقيق علمي ثابت شده است. از اين موارد است:
الف) بيان وزن خاص گياهان: «وانبتنا من كل شيء موزون» ۱۹:۱۵
ب) نياز درختان ميوه و گياهان به تلقيح و باروري: «و ارسلنا الرياح لواقح» ۲۲:۱۵
ج) حركت زمين: «الذي جعل لكم الارض مهدا» ۵۳:۲۰
د) سنت ازدواج اختصاص به انسان ندارد: «و من كل الثمرات جعل فيها زوجين» ۳:۱۳ و دهها مورد ديگر.(۴۱)
۴- اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت:
قرآن معاني مقصود را در عباراتي زيبا و رسا بيان مي كند و اين نهايت فصاحت و بلاغت است. قرآن با بكاربردن محسنات كلام، استعارات، كنايات و ضرب المثل ها بر زيبايي و فصاحت و بلاغتش مي افزايد.
قرآن از انسجام و آهنگ ويژه اي برخوردار است كه در هيچ نثري تاكنون ديده نشده است. قرآن اسلوب خاصي دارد كه نه سابقه دارد و نه لاحقه. نظم و نسق قرآن بي نظير و بي بديل است.
صادق رافعي متخصص اعجاز و بلاغت قرآن مي گويد: «فصاحت قرآن مافوق فصاحت هاي فني است كه علوم بلاغتي از آن سخن مي گويد.» وي مي گويد: «حقيقت اعجاز قرآن يكي از اصول لاينحل و مطالب مرموز تاريخ ادبيات است كه تاكنون هيچ كس به كشف آن موفق نگشته است.» (۴۲)
ما اگرچه به رموز و اسرار فصاحت و بلاغت قرآن آشنا و واقف نيستيم، ولي زيبايي آن را احساس مي كنيم. وقتي كلام اميرالمؤمنين علي(ع) را كه فرمانرواي سخن است(۴۳) و سخنان او نهج بلاغت است با آيه اي از قرآن مي سنجيم، زيبايي آن آيه در ميان كلمات حضرت علي(ع) نيز چون نگين انگشتري مي درخشد.
عجيب اين است كه كلام خود پيامبر(ص) كه قرآن بر زبان او جاري است، با قرآن متفاوت است؛ خطبه ها و كلمات پيامبر(ص) كه در اوج فصاحت است با قرآن قابل مقايسه نيست و اين از قوي ترين براهين اعجاز قرآن است.
زيبايي قرآن منحصر به فصاحت و بلاغت الفاظ نيست، بلكه آهنگ دلنشين اصوات آن هم جلوه اي از اعجاز است و اين از نزول شفاهي قرآن ناشي شده است و به همين دليل در صوت آن هماهنگي عجيبي وجود دارد و تلاوت آن بسيار دلربا است.
زيبايي همواره با احساسات سر و كار دارد، اما احساسات متفاوتند، غزل عاشقانه زيبا احساس عاطفي را برمي انگيزد و شعر حماسي حس سلحشوري را ولي قرآن احساس قدسي و معنوي را بيدار مي كند؛ زيبايي آن انسان را به عالم زيباي روحاني مي كشاند و چهره زيباي روح الهي را كه در درون هر انسان نهفته است مي نمايد.(۴۴)
جاذبه فوق العاده قرآن
اگر انسان مفاهيم قرآن را بفهمد و بدبيني و پيش داوري و ذهنيت منفي نسبت به آن نداشته باشد، به خوبي درك مي كند كه اين مفاهيم جاذبه فوق العاده اي دارد كه از منبع غيب براي تلطيف روح انسان صادر شده است و فراتر از محدوده فكر و انديشه انسان است و به همين دليل بشر از شبيه سازي آن ناتوان است. جاذبه و تأثير قرآن از صدق و راستي آن ناشي مي گردد، سخن دروغ هرگز نمي تواند چنان جاذبه و قدرت نفوذ داشته باشد و به دليل همين تأثير شگفت قرآن، سردمداران كفر و سپاه جهل آن را سحر مي نامد.
«و قالوا مهما تأتنا به من آيه الّتسحرنا بها فما نحن لك بمؤمنين» ۱۳۲:۷
انسان اگر گوش دل به قرآن دهد، با عمق دل خود درمي يابد، هستي را معنا دار مي بيند و خود را به ابديت پيوسته مي بيند و از اسارت نفس آزاد مي گردد و بر عقده هاي درون پيروز مي شود.
درك حقايق قرآن و تأثير و نفوذ آن در دلها تنها با علم و ايمان به قرآن به دست مي آيد، «هدي للمتقين» و «يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات...» مجادله: ۱۱
خداوند قرآن را «آيات بينات» ، «نور» ، «هدايت» ، «شفا» ، «رحمت» ، «ذكر» ، «فرقان» و... مي نامد و در دهها آيه امر به تدبر و تفكر و كسب تقوا مي كند.
«افلا يتدبرون القرآن ام علي قلوب اقفالها» ۲۴:۴۷
بنابر اين تأثير راهكارهاي قرآن در نيل انسان به مراتب سعادت در گرو علم و ايمان به واقعيت هاي هستي و باتقوا بودن است؛ از اين رو اميرالمؤمنين علي(ع) اين پرورش يافته ممتاز مكتب قرآن در وصف متقين مي فرمايد: «يستثيرون به دواء دائهم...» (۴۵)