سپيده بهكام
بورس تهران هيچ گاه چنين سقوطي را به خاطر ندارد. حتي «سقوط ۷۵» نيز شوكي به اين شدت را بر فعالان بازار سهام وارد نياورده بود. حالا بيشتر تحليل گران بازار «نمودارهاي تكنيكي» نقش بسته بر لپ تاپ هايشان را به سهامداران نشان مي دهند و مي گويند: شاخص كل به خط قرمز نزديك مي شود.
تاكنون پيش بيني هاي مبتني بر نمودارهاي تحليل تكنيكي مو به مو اتفاق افتاده و همين موضوع بحران را در نظر بازيگران بازار سهام جدي تر جلوه مي دهد.
سازمان بورس اوراق بهادار تهران سرانجام ۱۰ روز پيش وقوع بحران را پذيرفت. بحراني كه ماه هاست آغاز شده است. با حسين عبده تبريزي، دبيركل بورس اوراق بهادار در اين باره گفت وگويي انجام داده ايم، در گفت وگوي پيش رو تلاش شده پرسش ها و ابهامات مطرح نزد سهامداران، صاحبنظران و كارشناسان را بيان كنيم.
حسين عبده تبريزي يا آن گونه كه اطرافيانش او را مي خوانند «دكتر عبده» نخستين مدير «بازار سرمايه» ايران در چهل سال گذشته است كه علاقه مندي بسياري براي حضور در «بازار سياست» از خود نشان داد. او از دو سال پيش كه بر صندلي دبيركلي سازمان بورس تكيه زد با دعوت از مديران سياسي انتقادهاي زيادي را متوجه خود ساخت و در آستانه انتخابات با موضع گيري به نفع يكي از كانديداها، بازار را در شرايطي دشوار قرار داد.
دكتر عبده برخلاف بازار سياست كه ظاهراً از آن سررشته چنداني ندارد، يكي از مسلط ترين كارشناسان بازار سرمايه ايران به شمار مي آِيد. او درس خوانده مديريت مالي و بانكداري در دانشگاه منچستر است و چند سالي سابقه مديريت در يك شركت سرمايه گذاري و يك بانك را با خود به همراه دارد.
در دوره او بازار سرمايه در حوزه توسعه جغرافيايي بسيار گسترده شد و حضور گسترده «آقاي دبيركل» در رسانه ها موجبات آشنايي بسياري را با بازار ناشناخته سهام در ايران فراهم آورد.
اما خيلي ها بر اين باورند كه هجوم متقاضيان خريد سهام و توسعه سريع بازار در تقابل با عقب ماندگي در ساير بخش هاي بورس، موجب نوعي توسعه نامتوازن و نامتقارن در بازار شده و همين موضوع موجبات سرخوردگي تازه واردان بورس را فراهم آورده است.
دبيركل بورس تهران را اين روزها بسيار آشفته مي يابيم؛ او از يك سو تحت فشار مديران رده بالاتر در وزارت اقتصاد قرار دارد و از سوي ديگر مورد انتقاد سهامداران و بازيگران اصلي بازار است.
اين آشفتگي به حدي است كه «آقاي دبيركل» را به تناقض گويي واداشته، او در حالي كه دو سال پيش به درستي در پاسخ خبرنگاري گفته بود نقدينگي و سرمايه از بازار سهام خارج نمي شود اين بار مدام تأكيد مي كند پذيره نويسي بانك ها ۶۰۰ ميليارد تومان نقدينگي را از بورس خارج كرده است.
از سوي ديگر در حالي كه آمار مركز تحقيقات و توسعه بازار سرمايه _ وابسته به سازمان بورس- نشان مي دهد امسال دبيركل بورس با سرعت بيشتري مجوز افزايش سرمايه ها و عرضه هاي اوليه را امضاء كرده و موجبات طولاني تر شدن صف هاي عرضه را در بازار بحراني سهام فراهم آورده، دكتر عبده اين موضوع را بي اهميت تلقي مي كند و نقش آن را در بروز بحران فعلي نمي پذيرد.
به هر حال از هفته گذشته طهماسب مظاهري- كسي كه در دوران وزارت اقتصاد او دكتر عبده به دبيركلي بورس رسيد- مديريت بحران بورس را در دست گرفته، مظاهري به عنوان دوست قديمي آقاي دبيركل تاكنون تلاش بسياري براي حل موضوع كرده اما مثل اين كه دبيركل بورس اين روزها خيلي خسته تر از قبل مي نمايد. بايد پذيرفت نوسان در ذات بازار وجود دارد همان طور كه سهامداران صعود عجيب سال ۸۲ را با شادماني پشت سر گذاشتند حالا نيز بايد بحران سقوط قيمت ها را بپذيرند. اگر اين منطق در بين فعالان بازار پذيرفته نشود بايد منتظر صدور بيانيه ها و نامه هاي سرگشاده تازه سهامداران كوچك و بزرگ بورس باشيم.
* * *
* آقاي دبيركل اين روزها، همه از هم مي پرسند اين بحران كي به پايان مي رسد و بازار سهام چه موقع مثبت مي شود؟
- در حال حاضر بازار به قيمت هايي رسيده كه همه كارشناسان قبول دارند، قيمت ها معقول شده و با ارزش ذاتي فاصله ندارند. ممكن است در بين ۴۲۰ شركت هنوز قيمت سهام ۵ شركت تعديل نشده باشد اما قطعاً ۵۰ شركت وجود دارد كه قيمت هايشان زير قيمت ذاتي است و نرخ هاي بازده آنها هم خوب است. بنابراين علي الاصول بايد قيمت ها به جاي افت سريع به شدت بالا مي رفت؛ ضمن اين كه در منطقه هم وضع بازارهاي سرمايه خوب است. مثلاً در ۵ سال گذشته در عربستان ۷۰۰ تا ۷۵۰ درصد ارزش بازار بالا رفته كه بخشي از آن افزايش قيمت بوده است. يا ظرف امسال و سال گذشته در بورس هاي امارات قيمت ها بيش از ۲۰۰ درصد بالا رفته اما كسي هم نگفته «حباب» است.
*پس دليل بروز بحران فعلي چيست؟
-در حال حاضر در بازار پتانسيل رشد وجود دارد اما بازار دچار دغدغه فكري است و بعضي بحث ها به آن صدمه مي زند كه اوج آن بحث هاي مربوط به NPT و احتمال اعمال تحريم ها عليه ايران است. در اين شرايط بلافاصله بازار خود را به بدترين سناريو چسباند و در چند روز گذشته ديديم كه قيمت ها پايين رفت. به اين ترتيب حجم معاملات سهام كاهش يافته. اين موضوع نشان مي دهد عده زيادي اعتقاد دارند كه نبايد سهامشان را با اين قيمت ها بفروشند و در بازار عرضه كنند.
* شما و تعدادي از مديران بورس در ماه هاي گذشته به طور مرتب اعلام كرده ايد الان بازار به كف رسيده اما كسي حاضر نشده سهام بخرد. دليل اين موضوع چيست؟ آيا به اين حرف ها اعتمادي نيست؟
- نقدينگي هم اكنون در بازار هست اما اولاً بايد اطمينان كامل بر بازار حاكم شود و بازار سرمايه بايد به شدت از طرف دولت حمايت شود و اعتمادسازي در دستور كار قرار گيرد.
دوم اين كه بحث هاي پراكنده اي كه اخيراً در مورد تثبيت قيمت ها مثلاً در حوزه هاي پتروشيمي و خودرو مطرح شده بازار را نگران كرده، با وجود آن كه قرار نيست محصولات بازار سرمايه وارد بحث تثبيت قيمت ها شود اما طرح مسئله هم عده اي را نگران مي كند.
مسئله ديگر تكميل نشدن فهرست مديران جديد است. به هر حال دولت جديدي روي كار آمده و مديران جديدي برگزيده شده اند و يك عده يا بخشي از مديران، نزديك به دولت هستند كه بايد تثبيت شوند و چون تثبيت نشده اند، روند تصميم گيري هم به كندي پيش مي رود.
* البته اين گونه موضوعات در حيطه وظايف شما به عنوان دبيركل بورس نيست و سازمان بورس نمي تواند در اين باب اقدامي انجام دهد، پس چرا اين مباحث مطرح مي شود؟
- درست است، نگراني مربوط به NPT ممكن است فرآيند دوماهه داشته باشد. ولي معتقديم فرآيند تثبيت مديران مي تواند سريع تر انجام شود زيرا موجب مي شود مديري كه در حال حاضر مسئول است بهتر تصميم بگيرد و كارها جلو بيافتد.
عمده متوليان شركت هاي بزرگ بورس شبه دولتي هستند .طبق مقررات، سهام اين شركت ها بايد بازارگرداني شود. اما با وجود آن كه سهامداران عمده علاقه مند هستند پول براي اين كار در اختيار ندارند.
* درخواست هاي عملي بورس از دولت چه بوده است؟
- بازار از دولت درخواست هاي روشني داشته، گزارشي را هم وزارت اقتصاد تهيه كرده كه جمع بندي نظرات دست اندركاران بازار به حساب مي آيد و اولين درخواست فوري اين است كه اولاً بانك هاي زيادي هستند كه اعتقاد دارند قيمت ها در بازار سهام خوب هست و مديران آنها قصد خريد دارند اما از دولت اجازه مي خواهند تا با گرفتن وام خريد كنند.
بعضي ها هم درخواست خريد سهام به شكل نسيه را مطرح مي كنند. در اين خصوص هم دولت بايد مجوز آن را صادر كند.
* در حوزه داخل بورس قرار نيست اقدامي صورت بپذيرد؟
- يكي از كارهايي كه در اختيار ما است و دارم روي آن كار مي كنم صندوق هاي سرمايه گذاري است. اين صندوق ها، سبدهاي مشاعي هستند كه آيين نامه آن هم تحت عنوان سبدهاي اختصاصي تصويب شده؛ به اين صورت كارگزار مي تواند به جاي اين كه براي يك نفر سهام بخرد براي ۱۰ نفر سهام خريداري كند.
* اما ظاهراً ابداع كنندگان صندوق مشاع يعني شركت مديريت سرمايه گذاري بانك ملي از اين كار با توجه به شرايط بازار فعلاً منصرف شده است؟
- بله، اولي بانك ملي بود كه از پارسال عرضه نكرد و اي كاش مي كرد.
الان ۶ كارگزاري كوچك تر آماده شده اند كه يكي از آنها يعني كارگزاري بانك كشاورزي دولتي محسوب مي شود و ۵ كارگزار ديگر خصوصي هستند. اين كارگزاري ها پول جمع مي كنند و امين دارند و تقاضاي كساني كه نگران از بين رفتن اصل پول خود هستند را بر مي آورند. زيرا اصل پول مردم بايد تضمين شود، اگر ما بتوانيم كف بازار را با اين صندوقها بگيريم سهامداراني كه سبدها را مي خرند مطمئن هستند اصل پولشان از بين نمي رود.
* ظاهراً سهامداران جزء نسبت به اوضاع معترضند آيا با آنها در اين روزها صحبت نكرده ايد؟
- كانون سهامداران حقيقي چند پيشنهاد داشته كه يكي اين بوده كه دامنه نوسان را كم كنيم، دوم عرضه اوليه را محدود كنيم و سوم اجازه افزايش سرمايه ندهيم. تمام اين حوزه ها تدافعي است. اين درخواست ها را در هيأت مديره سازمان بورس مطرح كرده ايم و قرار است در نشست هفته بعد هم گزارشهايي در اين باره تهيه شود اما در حال حاضر منتظر هستيم كه ببينيم دولت با گزارشي كه وزارت اقتصاد ارائه مي دهد چه برخوردي مي كند. به هر حال اين گزارش جمع بندي نظر كارشناسان است يعني كساني كه در جلسات مختلف آمدند و يا نامه هايي كه به وزارتخانه رسيده و اقدامات فوري را از دولت طلب كرده كه يكي از آنها همين حوزه حمايت از سهامداران و ديگري اعتمادسازي بيشتر در بازار است. ضمن اين كه بايد از هر نوع حركت در جهت نشست قيمتها جلوگيري شود و حوزه ديگر هم باز كردن راه بانكها براي اعتباردهي در جهت خريد سهام است. الان بانكها پول دارند، مثلاً بانك پارسيان اعلام كرده كه پول براي وام دادن دارد اما مشكل اين جاست كه پرداخت وام براي خريد سهام ممنوع است.
* به باور بسياري بازارگرداني به شكل فعلي هيچ كمكي به بازار نكرده و اتفاقاً نظام بازار را مختل كرده است براي ساماندهي اين موضوع تلاش نمي كنيد؟
- ۴۰ شركت ۶۷ درصد ارزش بازار و ۷۰ درصد ارزش معاملات را دارد. عمده متوليان اين شركت ها شبه دولتي هستند طبق مقررات سهام اين شركت ها بايد بازارگرداني شود. اما با وجود آن كه سهامداران عمده علاقه مند هستند پول براي اين كار در اختيار ندارند.
* منظور من نوع بازارگرداني هاست كه انتقادبرانگيز شده، به بازارگرداني سهام غدير و روش اعمال شده در آن اشاره مي كنم.
- در دنيا بازارگرداني به دو شكل انجام مي شود: در يك شكل معمولاً كارگزار بازارگردان منابع را خودش مي آورد ولي در شكل ديگر معمولاً يكي از سهامداران عمده عهده دار اين كار است.
در بورس تهران نوع دوم انجام مي شود و البته يك سري انتقادها هم بر آن وارد است. اما فعلاً دولت بايد تسهيلات در اختيار سهامداران عمده را براي بازارگرداني قرار دهد.
* نماد تعداد زيادي از شركت ها مدت مديدي است كه متوقف مانده در اين خصوص آيين نامه تشكيل بازار غيررسمي هم به تصويب رسيده چرا انجام اين كار معطل مانده است؟
-بخشي از آيين نامه بازار غيررسمي هنوز باقي مانده ضمن اين كه الان به دليل اين كه مقدار زيادي از وقت ما صرف بحثهاي بازار شده و بررسي اين آيين نامه ها عقب افتاده است.
*در مورد حجم مبنا چطور؟ قرار نيست تغييري در اين سياست انجام پذيرد؟
- قرار شده حجم مبنا براي شركت هاي بزرگ كم شود. حجم مبناي چند شركت هم كم شده ولي خود شركت ها زياد راغب نيستند.
* موقع صعود بازار نمي شود سقف را باز كرد و به جايش كف را نگه داشت؟
- با همين حجم مبنا قيمتها در سال ۸۲ خيلي هم بالا رفت حجم مبنا از چيزي جلوگيري نمي كند. ديديم كه با وجود حجم مبنا قيمتها اين همه كاهش پيدا كردند. ما نمي توانيم قاعده اي كه در بازار جا افتاده و مردم به آن عادت كردند به هم بزنيم. چون شرايط بازار سخت است. البته اين شرايط سخت فقط مربوط به ما نيست و در بحث صادرات و واردات و ساير بخشها هم هست. بايد كمي صبر كنيم تا وضعيت NPT مشخص شود.
* بهتر نيست مشكلات مربوط به بازار سياست را به بخش هاي مرتبط با آن بسپاريم و اجازه دهيم بازار سرمايه به كار خود بپردازد؟
- بازار به اين موضوعات فكر مي كند كساني هم كه در بازار هستند فكر مي كنند و نمي شود به طور مصنوعي در بازار جو درست كنيم. ضمن اين كه شاخص هم كاركردي دارد كه به سياستگذاران نشان مي دهد كه سرمايه گذار چگونه فكر مي كند. ما بايد سعي كنيم به نقاط قوتمان تأكيد كنيم.
* تا به حال چندين بار بورس با بحران مواجه شده چرا تا به حال آيين نامه مديريت بحران براساس مستند سازي هاي انجام گرفته در اداره بحران هاي قبلي تدوين نشده است؟
- ما مستند سازي كرده ايم و خيلي از كارهايي را كه انجام شده را هم نوشته ايم. بسياري از مواردي كه ۶ ماه پيش به دولت آقاي خاتمي گفتيم الان هم صادق هست اما هنوز انجام نشده است.
مثلاً در خواست من براي شفاف شدن قيمت سيمان و خودرو به چند ماه قبل برمي گردد و من در دولت آقاي خاتمي خواهش كردم كه وضعيت سيمان و خودرو شفاف شود. زيرا اين بلاتكليفي ،فضاي بورس را سياه و كدر كرده است.
* آقاي دبيركل چه شد كه پس از ۹ ماه موضوع بحران در بورس را پذيرفتيد؟
- تاكنون من پرهيز داشتم كلمه بحران را به كار ببرم. شايد نزديك ترين شرايطي كه ما به وضعيت بحران نزديك شديم موقعيتي بود كه در يك هفته اخير ايجاد شد. در حالي كه بازار تثبيت شده بود يك دفعه خبري آمد كه بازار نسبتاً اميدوار روز شنبه را يكشنبه چرخاند و دوشنبه، سه شنبه و ... طوري كه ما همه تلاشمان را گذاشتيم كه اين وضعيت و آثارش كمتر شود.
* در اين مدت وعده هاي بسياري براي حل بحران داده شده ولي اگر ممكن است درباره اقدامات عملي كه براي رفع بحران انجام شده كمي توضيح دهيد؟
- در اين موقعيت ما بيكار ننشسته ايم و تلاشهايي كرده ايم، جلسه گذاشته ايم و وزارت اقتصاد هم به ما كمك مي كند كه مسائل مان را حل كنيم. كل بحث ما اين بوده كه قيمتها در بازار سهام منطقي است و بايد از آنها دفاع شود و بايد به سهامدار عمده كمك شود تا با اعتمادسازي، سهامدار خرد هم ديگر هراس نداشته باشد. اما شما هم قبول داريد كه NPT مسأله مهمي است و ما هم كه حالا يك كم گرفتار اين بحث شده ايم بايد تا روشن شدن مسأله منتظر بمانيم كه ببينيم آثارش چه مي شود، در ضمن دولت الان در خصوص بحث تثبيت قيمتها نبايد اقدامي كند زيرا دوباره يك حوزه نگراني در بورس ايجاد مي شود.
* خارج از كلياتي كه به آن اشاره شده، آقاي دكتر عبده اگر بخواهيد تيتروار به مواردي اشاره كنيد كه در اين دوره بحراني انجام داده ايد چه نكاتي را عنوان مي كنيد؟
- ما از وزارت اقتصاد كه نزديك ترين وزارتخانه به ماست براي شرايط جديد كمك خواستيم. جلسات مشتركي با سرمايه گذاران، كارگزاران، مديران داخلي بورس و هيأت نظارت گذاشتيم تا به بررسي اين وضعيت بپردازيم.
در اين جلسات مقرر شد وزارت اقتصاد با كمك بورس گزارشي تهيه كند و به دولت تقديم كند. البته اين گزارش جمع بندي كل كساني هست كه وزارت اقتصاد با آنها صحبت كرده است.
در داخل بورس هم به غير از كارهاي روزانه و عادي طي روزهاي گذشته دو جلسه براي نهايي كردن آيين نامه صندوقهاي مشاع داشتيم. ضمن اين كه براي جلوگيري از تعلق گرفتن ماليات مضاعف به اين طرح قرار است جلساتي با آقاي كرد زنگنه رئيس سازمان امور مالياتي داشته باشيم تا بحث مالياتي هم حل شود.
اقدام بعدي كه صورت گرفته اين بوده كه بحث تثبيت قيمتها را به وزرا توضيح داديم حالا يا به صورت تلفني يا حضوري با مديران شركتها هماهنگ كرديم كه صحبت كنيم و نشان بدهيم كه بورس نقش مهمي در بخشي از تصميمات آنها دارد. در اين ميان با آقايان ميركاظمي وزير بازرگاني، فرهاد رهبر رئيس سازمان مديريت و برنامه ريزي و طهماسبي وزير صنايع رايزني هايي شده است.
در حوزه هاي آيين نامه نويسي هم كه از حوزه هاي اعتراضي بوده و در مورد باز و بسته شدن نمادها بعضي از مديران ما را متهم مي كردند كه نسبت به بعضي از مديران نظر خاص داريم و نماد شركت آنها را زود باز مي كنيم يا زود مي بنديم كه راه حل آن همان اجراي آيين نامه هاست. منتها تا هنگامي كه به طور كامل آيين نامه تصويب نشده قابل اجرا نيست.
حوزه ديگر هم نهايي كردن پرسشنامه هاي سرمايه گذاران خارجي هست كه به جاي اين كه سرمايه گذار خارجي به وزارت اقتصاد برود، بيايد به تالارهاي بورس و ما از اينجا كارهاي مربوط به اخذ مجوزش را انجام دهيم.سبد كامل سرمايه گذاري را هم آماده داريم و اميدواريم بتوانيم با آوردن سرمايه گذار خارجي به بازار روحيه بدهيم.
* آقاي دبيركل در مورد موضوع مجوزهاي افزايش سرمايه و همچنين عرضه هاي اوليه هم انتقادهايي وجود دارد و بسياري معتقدند، حجم بالاي سهام وارد شده به بازار از عوامل ركود فعلي است.
- اين موضوع چندان در بحران بورس تأثير نداشته است.
* ولي در شش ماه گذشته كه بورس در اوضاع بحراني بوده بيش از سال هاي ۸۱ و ۸۲ يعني دوران رونق بازار مجوز افزايش سرمايه صادر شده و در ابتداي شهريور هم كه بورس رونقي دوباره گرفته بود عرضه اوليه سهام ۵ شركت به ناگاه شوك شديدي در كفه عرضه ايجاد كرد؛آيا اين موضوعات را مي پذيريد؟
- نه، من به اين موضوع معتقد نيستم، شركت هايي كه در شهريور ماه وارد بورس شدند شركت هاي كوچكي هستند، ضمن اين كه بالاخره بورس به هواي تازه هم نياز دارد. ضمن اين كه عمده افزايش سرمايه ها از محل اندوخته سهامداران بوده و سعي كرده ايم مجوز افزايش سرمايه با صرف صادر نكنيم.
