بهاره نصيري
امروزه كه عصر، عصر اطلاعات نام گرفته و برخي از جوامع با مشكلي به نام «اضافه بار اطلاعاتي» ، مواجهند، شكل دهي و دستكاري افكار عمومي به منظور بهره برداري هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي، بيشترين سرمايه گذاري هاي ابزاري و انساني را به خود اختصاص داده است و در اين ميان اعتبار رسانه ها به عنوان مهم ترين منبع تأمين كننده اطلاعات مورد نياز مردم، اعتماد و مقبوليتي كه از اين راه كسب مي كنند، اهميتي مضاعف يافته است. با در نظر گرفتن اين واقعيت و با وجود تحقيقات گسترده اي كه در باره مفاهيم مختلف ارتباطي صورت گرفته است و مي گيرد، اعتبار منبع (Source Crediblity) سهمي نسبتاً ناچيز در مطالعات ارتباطي داشته است كه هرگز نمي تواند دليل كم اهميتي آن تلقي شود. مطلبي در اين زمينه تهيه شده كه مي خوانيد.
اعتبار منبع مفهومي بنيادي در ارتباطات است كه شايد بتوان قدمت، آن را با عمر ارتباط برابر دانست. معتبر بودن منبع در واقع پيش شرط لازم براي بي قراري يك ارتباط كامل بين فرستنده پيام و مخاطب آن است. اعتبار منبع را مي توان نقطه تلاقي مفاهيم ارتباطي نيز تلقي كرد. زيرا بسياري از اين مفاهيم نظير گزينشگري اخبار، عينيت، هماهنگي و ناهماهنگي شناختي، مسئوليت اجتماعي روزنامه نگار، ارزش هاي خبري و... بدون اين پيش فرض كه منبعي معتبر در روند ارتباط وجود داشته يا دارد، معناي وجودي خود را از دست مي د هند.
گذشته از آن، اعتبار منبع را مي توان مفهومي چند بعدي دانست كه مرزهاي مشتركي نيز با روان شناسي دارد. در مبحث «تغيير گرايش ها و متقاعد سازي» ، منبع پيام يكي از عوامل مهم در تغيير گرايش و تأثير آن در تغيير گرايش مخاطب، از زواياي مختلف مورد ارزيابي قرار مي گيرد.
يكي از مواردي كه مخاطبان وسايل ارتباط جمعي معمولاً به دنبال كشف و ارزيابي آن هستند، هويت منبع پيام و ميزان درستي و اعتبار آن است. ذكر منبع پيام در خبرها و مقاله ها و ديگر مطالب رسانه هاي ديداري و نوشتاري، علاوه بر اين كه در جلب اطمينان مخاطب مؤثر است به پيام و خود رسانه نيز به عنوان منبع پيام، اعتبار بيشتري مي بخشد. ذكر منبع در خبرها تا آنجا اهميت يافته كه در برخي از كشورها كه به اجراي مقررات عهدنامه بين المللي حفظ حقوق مؤلف پايبندند، گاه ممكن است عدم ذكر منبع در خبرها منجر به تحت تعقيب قرار گرفتن مسئولان رسانه ها شود.
اعتبار منبع از نگاه روان شناسي
در زمينه منبع و اعتبار آن، تحقيقات چنداني در دست نيست. اما در روان شناسي اجتماعي، در مبحث «تغيير گرايش» (attitude change) آنجا كه از متقاعد سازي، تبليغات و تغيير گرايش بحث مي شود، به اين مقوله پرداخته شده است. در اين مبحث آمده است كه همه پيام هايي كه به منظور نفوذ در گرايش هاي مردم تهيه و انتشار مي يابند، به يك اندازه تأثير نمي گذارند. عوامل خاصي در كار هستند كه اثر آنها را افزايش مي دهند يا مانع تأثير آنها مي شوند و يا تأثير آن را كاهش مي دهند. در بحث روان شناسي اجتماعي، پيام ها از سه جنبه مورد مطالعه قرار گرفته اند: ۱- منبع پيام ۲- محتواي پيام ۳- گيرنده پيام. در اين مبحث «منبع پيام» به عنوان يكي از عوامل مهم تغيير گرايش مطرح شده است و از زواياي «اعتماد به منبع» ، «جاذبه منبع» و «قدرت منبع» قابل ارزيابي تشخيص داده شده است.
۱- اعتماد به منبع
تخصص از عواملي است كه باعث افزايش اعتماد به منبع مي شود، زيرا بسياري از افراد اظهار نظرهاي متخصصان را راحت تر مي پذيرند. به عبارت دقيق تر، پيام از يك منبع معتبر راحت تر نفوذ مي كند و كمتر مورد انتقاد قرار مي گيرد. در مورد منابع شفاهي نيز اطمينان خاطر گوينده به هنگام سخن گفتن، منبع را صالح تر و قابل اعتماد تر نشان مي دهد.
۲- جاذبه منبع
محبوبيت و جذابيت  ظاهري، اعتبار بيشتري به منبع مي دهد. بيشترين استفاده از اين ويژگي در آگهي هاي تجارتي است، زيرا محبوبيت منبع، باعث جلب بيشتر گيرنده پيام و تأثير بيشتر روي مخاطب خواهد شد. نمونه هاي اين گونه، استفاده از جذابيت منبع را در استفاده از افراد معروف و محبوب، نظير ورزشكاران، هنرپيشگان، قهرمانان جنگ و... براي انتشار پيام هاي خاص سياسي، تجاري، بهداشتي و غيره نيز ديده ايم. از سوي ديگر، مشابهت در گرايش ها، مهارت ها و ارزش ها نيز به جاذبه و اعتبار منبع كمك فراوان مي كند.
۳- قدرت منبع
نظر برخي از روان شناسان نيز براين است كه هر چه قدرت منبع بيشتر باشد، نفوذ آن بر گرايش گيرندگان پيام بيشتر خواهد بود.
ابعاد اعتبار منبع
تحليل نتايج به دست آمده از تحقيق هاي مختلف بيانگر اين موضوع است كه دوازده موضوع در عامل اعتباري منبع جمع شده اند. اين دوازده موضوع عبارتند از: انصاف و اعتدال، بي غرضي، گفتن تمام و اجرا، صحت، محترم شمردن زندگي خصوصي افراد، مراقبت از طرفداران، داشتن موضوع هاي مربوط به بهتر شدن وضع اجتماعي، جدايي واقعيت از ديدگاه ها، قابل اعتماد بودن، در ارتباط با موضوع هاي مورد علاقه مردم بودن، واقعي بودن و داشتن گزارش هاي موثق.
اما برخي معتقدند كه بعضي از اين موضوع ها بايد در سه عامل نظير انصاف، وثوق و صحت تقسيم شوند. به هر حال ميزان اعتبار به دست آمده تلويزيون و روزنامه در اين تحقيقات به ميزان اين دوازده مورد بستگي دارد.
اعتبار منبع و ساير مفاهيم ارتباطي
اعتبار منبع، مفهومي ارتباطي است كه با اغلب مفاهيم ارتباطي رابطه اي نزديك دارد. به عبارت ديگر از آنجا كه اعتبار منبع در باره يكي از ويژگي هاي مهم منبع بحث مي كند و منبع، خود عنصري مهم و اساسي در ارتباط است، اغلب مفاهيمي كه در روند ارتباط تأثير مستقيم و غيرمستقيم دارند نيز به نوعي با اين مفهوم در ارتباط هستند و تحت تأثير آن قرار مي گيرند.
مفاهيمي چون گزينشگري اخبار، ارزش هاي خبري، عينيت، نظريه هماهنگي شناخت، مسئوليت هاي اجتماعي روزنامه نگار و... در واقع با اين پيش فرض كه منبع معتبري در جريان ارتباط قرار دارد، عينيت مي يابند. به عبارت ديگر، شايد بتوان گفت كه با وجود آن كه مفاهيم مختلف ارتباطي اغلب در يكديگر مؤثرند، اما اعتبار منبع به طور روزافزون بر اكثر اين مفاهيم تأثير دارد.
اعتبار منبع و گزينشگري خبر
اگر انتخابهايي كه گزينشگر انجام مي دهد، در جهت تأمين نيازهاي خبري خواننده باشد، خواننده مطالب روزنامه را مطابق نيازهاي خود مي بيند و از توسل به راههاي ارتباطي ديگر، براي كسب خبر صرفنظر مي كند. به اين ترتيب، روزنامه به عنوان يكي از مهم ترين رسانه هاي خبري اعتبار به دست مي آورد و در نتيجه مردم از آن به عنوان يك منبع قابل اعتماد سخن خواهند گفت. در راديو و تلويزيون نيز وضعيتي مشابه حاكم است.
همگني منبع و گيرنده
همگني عبارت است از شباهت در ويژگي هايي مانند: باورها، ارزش ها، آموزش و منزلت اجتماعي بين ۲ فرد كه در ارتباط با يكديگر هستند. در موقعيتي كه امكان گزينش آزاد وجود دارد و منبع مي تواند با تعدادي گيرنده رابطه داشته باشد، تمايل شديدي به انتخاب گيرنده اي دارد كه بيشتر به خودش شبيه است. براي اصل همگني، دلايل زيادي وجود دارد غالباً افراد شبيه هم، با يكديگر زندگي مي كنند و تحت تأثير علايق مشتركي هستند. اين گونه نزديكي هاي فيزيكي و اجتماعي، نوعي ارتباط همگن را باعث مي شوند. اين نوع ارتباط بار مفهومي ديگري دارد كه آن را همدلي گويند. همدلي عبارت از توانايي فرد است براي اين كه خود را به جاي ديگران ببيند (توانايي درك موقعيت ديگران). يعني ارتباط مؤثر بين منبع و گيرنده باعث به وجود آمدن شباهت زياد در دانش، باورها و رفتار آنها خواهد شد. چنانكه گفته اند «كبوتر با كبوتر، باز با باز» ارتباط زماني مؤثر است كه منبع و گيرنده همگن باشند.
نقش اعتبار منبع در تغيير بينش گيرنده
ممكن است منبع را در مقابل گيرنده، معتبرتر نشان دهيم، چرا كه مطالعات نشان داده اند در چنين حالتي شوق و انگيزه قوي تري در تغيير بينش گيرنده به وجود مي آيد.
خبر نادرست، چون بومرنگ عمل مي كند ،شايد بتوان گفت كه پخش نادرست اخبار اثري همچون «بومرنگ» دارد و در نهايت اثر آن به فرستنده باز خواهد گشت، ميزان تأثير ارتباطات و اثرات مثبت يا منفي آنها، از جمله مسايلي است كه درباره آن بحث هاي زيادي مطرح شده است. منبع ارتباط (انتقال دهنده پيام)، ويژگي هاي مخاطبان (پيام گيران) و ماهيت پيام (چگونگي انتقال آن) در افزايش تأثير ارتباط مؤثر هستند. پخش درست اخبار و موارد اطلاعاتي، همچون اثر بومرنگ، به فرستنده يا منتقل كننده پيام باز مي گردد و در نهايت هويت رسانه را عوض مي كند. با افزايش قابليت اعتماد به ارتباطات، مي توان به گسترش آن و در نتيجه توسعه جامعه در ابعاد مختلف كمك كرد. بايد دانست كه مهم ترين و پرارزش ترين منبع خبري روزنامه ها، گزارش هاي اختصاصي خبرنگاران آنهاست اين گزارش ها بسيار مورد اعتماد دبيران و سردبيران روزنامه ها هستند. اما گاه همين اعتماد از آنجا كه روش دقيق يا فرصت كافي براي كنترل صحت اطلاعات ارسال شده وجود ندارد، مشكلاتي ايجاد مي كند. با تمام اين احوال، با وجود منابع و مأخذ مختلفي كه براي جمع آوري اخبار در اختيار راديو، تلويزيون و مطبوعات وجود دارد. مطمئن ترين و پر ارزش ترين منبع خبري، خبرنگاران اختصاصي آن به شمار مي روند كه با توجه به احتياج مخاطبان و با پشتكار و دقت فراوان، تمام حوادث و وقايع را دنبال كنند و بهترين و جالب ترين اخبار را تهيه مي كنند.
معيارهاي گزينش خبر و ارزش هاي خبري
هر روزه صدها و شايد هزاران رويداد گوناگون در گوشه و كنار كشور و جهان اتفاق مي افتد. تهيه و انتخاب و ارايه خبر از اين وقايع، كار عادي و روزمره روزنامه نگاران در سالن هاي تحريريه است. اين انتخابها و تصميم گيري ها بي اساس و تصادفي نيست، بلكه ضوابط و معيارهايي وجود دارد كه با توجه به آنها، وقايع خبري را از غيرخبري تميز مي دهند.
به طور كلي عواملي از قبيل «گزينشگري» و پس از آن «ارزش هاي خبري» برفرايند خبر، از رويداد تا خواندن، تأثير مي گذارند.
منابع مقاله در دفتر روزنامه موجود است

هوشنگ صدفي
اين روزها هركدام از جناح ها و نحله هاي فكري علاقه دارند براي ارائه ديدگاه ها و بيان انديشه هاي گروهي خود حوزه خبري و رسانه اي مجزايي را راه اندازي كنند و چه بسا كه در اين حوزه ها تنها به اخبار و رويدادهايي توجه مي كنند كه با اميال و اهداف آنها همگرايي دارند.
وظيفه ما به عنوان مخاطبان حرفه اي در مواجهه با اين منابع خبري، ديدن اخبار گروهي و حزبي و شنيدن تحليل هاي سياسي و اقتصادي و اجتماعي از منظر آنان است. البته اين حق را نيز داريم آنچه را كه با صافي انديشه و تفكر خودمان همخواني ندارد بيرون بريزيم.به همين خاطر در وجوه افراطي معمولاً نگاه اين نوع مراكز اطلاع رساني قبل از آن كه ناشي از توان و تخصص حرفه اي در حوزه رسانه اي باشد بيشتر از منظر جزم نگري به حوزه هاي خبري و سياسي است، از اين رو روزنامه نگاران، خبرنگاران و هواداران نحله هاي فكري متفاوت، با پيش داوري اخبار آنها را مورد ارزيابي قرار مي دهند، متأسفانه در اين نوع نگرش دافعه پذير، اغلب رسانه ها لطمه مي بينند تا صاحبان رسانه.
بنابر اين رسانه هاي اينچنيني مي بايست قبل از انتشار هر نوع مرامنامه و مانيفست رسانه اي در تكاپو باشند تا بتوانند افكار و نگره هاي خود را در لابه لاي مطالب به خورد مخاطبان دهند. كافي است به شيوه هاي خبري و اطلاع رساني برخي مؤسسه هاي خبرپراكني خارجي توجه كنيم، تمامي افراد با نگرش هاي مخالف و موافق تلاش مي كنند در عين شنيدن يا ديدن اخبار اين ابزارهاي اطلاع رساني، برداشت هاي فكري خود را داشته باشند.اما رسانه هاي داخلي از همان ابتدا با مرزبندي و خط كشي هاي آشكار سعي مي كنند تنها مخاطبان خاص خود را داشته باشند در حالي كه پالايش مخاطبان خاص و عام در طول دوره زندگي يك رسانه اتفاق مي افتد، حال اگر در نهايت موفق شويم رسانه اي را طراحي كنيم كه هركسي از ظن خود يار آن باشد، مطمئناً توانسته ايم در جذب مخاطبان گام مؤثري برداريم.
پس از نگاه ما و آنها، رسانه هاي موفق متفاوت هستند، هرچند كه آنها از همان آغاز پندارهاي سلطه گرايانه دارند اما هيچ گاه اين پندارها را آشكار نمي كنند ولي در روند طولاني اين نگرش آرام آرام در وجود مخاطبان رسوب مي كند، ولي از نگاه ما بايد مخاطب حرفه اي و غيرحرفه اي تكليف خودش را مشخص كند يا با ماست يا بر ماست.به همين خاطر از قديم و نديم گفته اند:از ماست كه بر ماست.

بهشته فارغي
راديو قرآن با تجربه ۲۳ ساله توانسته در فرهنگ سازي و نشر معارف قرآني در طول اين سال ها اقدام مناسبي را در بين مخاطبان مختلف انجام دهد. اين شبكه راديويي به عنوان يك رسانه ديني در تكاپوي آن است كه مخاطبان عام و خاص را تحت پوشش قرار دهد. با توجه به فرارسيدن ماه مبارك رمضان، با دكتر حسين ساري، مدير راديو قرآن، كه خود دانش آموخته دانشگاه صنعتي شريف و تربيت مدرس است گفت  و گويي انجام داده ايم كه مي خوانيد:
* هدف از راه اندازي راديو قرآن چه بود؟
- هدف از راه اندازي راديو قرآن به اهداف و مباني نظام جمهوري اسلامي ايران برمي گردد. اگر به ارزش هايي كه از ناحيه امام خميني(ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران و بزرگاني كه در نهضت انقلاب شركت داشتند مراجعه كنيم مي بينيم مباني اين نهضت و نظام مباني، قرآني است و بايد گفت راديو قرآن به عنوان يك رسانه، هدفش ترويج معارف و مفاهيم قرآني است.
* راديو قرآن چه بخش هايي دارد؟
- در حقيقت هدف راديو قرآن آموزش و ترويج و حتي وجوه ظاهري قرآن، قرائت اعم از قرائت و حفظ قرآن آموزش و گسترش و انتشار علوم و معارف قرآني، گسترش اخلاقي و رفتار قرآني، آموزش و ترويج هنرهاي ديني قرآني و ايجاد علاقه و دلبستگي نسبت به خود قرآن كريم است. راديو قرآن تشكيلاتي دارد ولي مأموريت اصلي در واقع توليد برنامه هاي راديويي است با موضوع قرآن كريم. به همين دليل راديو قرآن تعدادي گروه تخصصي دارد؛ مثل گروه تلاوت كه وظيفه آن توليد و تهيه بهترين تلاوت براي مجموعه راديو قرآن است. گروه ديگري به عنوان علوم و معارف قرآن و تفسير، كه اين گروه خصوصاً به خواص برنامه هاي تفسير قرآن كريم، مباني قرآني مي پردازد و برنامه هايي را تهيه و پخش مي كند. در راديو قرآن از موسيقي سازي استفاده نمي كنيم. گروهي در راديو قرآن وظيفه دارند كه موسيقي برنامه هاي راديو قرآن را تهيه كند. در اغلب همخواني ها، تواشيح آوازهاي عرفاني، نكات فقه و مواردي از اين قبيل. يكي از كاركردهاي تأثيرگذار، كاركرد آموزشي آن است. لذا راديو قرآن يك بخش تخصصي آموزشي دارد خصوصاً آموزش هاي مربوط به قرائت قرآن كريم كه مربوط به صوت و لحن و تجويد است. آموزش هاي مربوط به ترجمه محتويات قرآن، آموزش تفسير هم از جمله ماموريت ها محسوب مي شود. در كنار اين گروه ها، گروهي داريم به نام گروه محافل، كه مسابقات شهرستاني راديو قرآن را در اقصي نقاط كشور تدارك مي كند. در راديو قرآن محتوا محور است لذا يك مجموعه اي داريم به نام طرح و برنامه كه كليه برنامه هاي راديو از مجراي طرح و برنامه عبور مي كند. كميته هاي كارشناسي از اساتيد دانشگاه و حوزه هستند كه محتواي طرح ها را تعيين مي كنند. علاوه برآن مجموعه اي برنامه هاي راديويي را قبل و بعد از پخش ارزيابي مي كنند.
* استقبال مخاطبان از راديو چگونه بوده است؟
- استقبال مخاطبان با تعريف مخاطب در راديو كه از حيث موضوع راديو خاص محسوب مي شود و بنابر اين يك راديو تخصصي در زمينه موضوع قرآن كريم است اما از حيث مخاطب اين راديو راديويي عمومي تعريف كرديم. البته اين علاقه مندي به راديو قرآن در يك طيف قرار مي گيرد. كساني كه علاقه مندي عمومي دارند و كساني كه علاقه مندي در حوزه هاي خاص قرآني دارند. مثلاً قارياني كه قرائت قرآن را دنبال مي كنند. حافظاني كه مشغول حفظ هستند. كساني كه در حوزه تفسير فعاليت مي كنند. طيف ديگري از توده مردم مخاطبان عام راديو محسوب مي شوند و علاقه مند به موضوعات قرآني هستند. مخاطبان خوبي هم در اين زمينه داريم.
نظرسنجي ها نشان مي دهد كه جايگاه راديو قرآن در بين راديوهاي سراسري جايگاه مناسبي است. تقريباً در دوره مياني قرار دارد. در ايام خاصي مثل ماه مبارك رمضان كه معمولاً راديو قرآن در رتبه اول و دوم قرار مي گيرد در مجموع استقبال خوبي از آن وجود دارد.
* در زمينه آموزش قرآن از راديو براي دانش آموزان چه اقدامي كرده ايد؟
- يكي از كاركردهاي رسانه و راديو، كاركرد آموزشي است. البته آموزش كار سختي است ارتباط راديو، ارتباط چهره به چهره نيست. بيشتر توليد انگيزه در آموزش اتفاق مي افتد. قبل از اين كه فرآيند آموزشي در راديو و رسانه مهم باشد توليد انگيزه مهم است. دانش آموزان به دليل اهميت فوق العاده اي كه در بين اقشار مختلف دارند معمولاً راديو قرآن برنامه هاي ويژه اي براي آنان تدارك مي بيند. مثلاً در تابستان يك طرح مشتركي با آموزش و پرورش داشتيم و يك دوره آموزشي از راه دور را دنبال مي كرديم كه هدف روخواني و روان خواني است. به عنوان مثال در طرح آموزشي «نسيم انس» اين برنامه هم اكنون پخش مي شود.
كانون هاي قرآن و دارالقرآن آموزش و پرورش به همكاري خوبي با ما دارند. از طريق راديو فرآيند آموزشي دنبال مي شود.
* چه طيفي از مخاطبان جوان با شما ارتباط دارند؟
- چون هدف ما اقشار مختلف است از اين رو سعي مي كنيم براي اقشار مختلف برنامه داشته باشيم. مادر برنامه هاي زنده خود، برنامه هاي عصر گاهي، معمولاً جهت گيريهايي را داريم. لذا مي توانيم بگويم كه براي نوجوانان و جوانان برنامه ريزي كرده ايم.
* در ماه مبارك رمضان، شيوه هاي برنامه تفاوت مي كند يا نه؟
- ماه مبارك رمضان كه بهار قرآن است موضوع ما قرآن است. ما مخاطب محور هم هستيم و تقاضاي مخاطبان را اجابت كنيم. ماه رمضان يك ماه ويژه محسوب مي شود از اين رو در راديو قرآن سعي مي كنيم برنامه ها متفاو ت تر شود.