ليلي نيكونظر
دكتر كاتوزيان - استاد برجسته حقوق- به محض ورودش به محوطه سوخته كتابخانه حقوق دانشگاه تهران، مي زند زيرگريه. در برنامه اخبار صدا وسيما كتابدار كتابخانه نيز با برخوردي مشابه از خاكستر شدن هزاران جلد كتاب مي گويد. دكتر سعيد غفاري- استاد دانشگاه و مدرس كتابداري و اطلاع رساني- مي گويد: ديدم كتابدار گريه مي كرد؛ گريه ندارد، بايد پيش از اينها به اين اتفاق فكر مي شد. كتاب ها مي بايست در شكل و فرمت جديد و مثلا روي CD نگهداري مي شد. ممكن است اين كار را انجام داده باشند، اما اگر انجام نداده باشند كتاب ها از دست رفته است . در اتفاق آتش سوزي
چند هفته پيش كتابخانه دانشكده حقوق، حدود 5هزار جلد كتاب مي سوزد. بعضي ها اعتقاد دارند كه در اين بين كتب مرجع و تك نسخه اي هم خاكستر شده است، هرچند كه اخبار رسمي تر اين را تاييد نمي كند و از انتقال كتب خطي، خيلي پيش از اينها به كتابخانه ملي خبر مي دهند، يا از سالم ماندنشان. به هر حال محتمل است بزرگترين و اصلي ترين عامل آتش سوزي برق بوده باشد؛ يك اتصالي كوچك؛ به همين سادگي. آتش نشاني همچنان دلايل كارشناسي خود را مطرح نكرده است. دكتر سعيد غفاري مي گويد: اين اولين و آخرين حريق نخواهد بود .
***
با دكتر غفاري، در محل يك كتابخانه كمابيش مجهز حرف زديم. به هر حال هيچ كس در اين شرايط بهتر از يك استاد كتابداري و اطلاع رساني نمي توانست موقعيت كتابخانه هاي ما را از لحاظ حفاظتي تشريح كند. دكتر غفاري مادامي كه حرف مي زند، به در و ديوار كتابخانه اشاره مي كند و تجهيزات كتابخانه را نشانمان مي دهد و زماني كه از وضعيت حفاظتي كتابخانه ها انتقاد مي كند، تعجب مي كنيم كه چرا تمام كتابخانه هاي اين شهر يكجا و با هم آتش نگرفته و روي هوا نرفته است!
وقتي نمودار زوال كتابخانه ها را مشاهده مي كنيم، مي بينيم عوامل مختلف دخيلند .او ادامه مي دهد: بسياري از اين عوامل شناخته شده اند و در واقع راه هاي مهار آن هم براي افراد ماهر و باتجربه در كتابخانه تا حدي شناخته شده است . غفاري لابه لاي حرف هايش از نظريه كتابداري جيمز هندرسون مي گويد كه نقش كتابدار را به عنوان محافظ بيشتر از جنبه مديريتي او مورد بررسي قرار مي دهد. غفاري مي گويد: بحث حفاظت و نگهداري مواد كتابخانه شامل تدابيري ست كه از بروز خسارت پيشگيري كند . مي گويد: بروز
آتش سوزي در كتابخانه ها عوامل مختلفي دارد؛ يكي از اين دلايل مي تواند از بين رفتن عايق ها و سيم ها و پرت كردن ته سيگارها و نظافت نكردن كتابخانه ها باشد. هر كدام از اين عوامل مي تواند احتمال آتش سوزي را به وجود بياورد. در كتابخانه ها بايد سعي كنيم از ديوارهايي استفاده كنيم كه در مقابل آتش سوزي مقاوم باشند، حداقل 2 ساعت دوام بياورند و انحنا برندارند. به تبع آن از درهاي ضدحريق هم استفاده كنيم كه در مقابل آتش مقاوم باشند. استفاده از دستگاه هاي هشدار دهنده و كنترل كننده از راه دور در كتابخانه ها ضروري ست. در كتابخانه ها بايد دستگاه هاي آتش ياب را مجهز كنند (مثال دكتر غفاري كتابخانه ملي، كتابخانه مجلس و كتابخانه آيت الله مرعشي ست). اين دستگاه ها باعث مي شود زماني كه دما بالا مي رود، گاز اكسيژن از محوطه خارج شده و آتش شعله ور نشود، ضمن اينكه دي اكسيد كربن خارج شده و مانع رسيدن اكسيژن به آتش شود (يا خروج گاز هالون كه براي انسان هم خطر ندارد) از دستگاه هاي اتوماتيك استفاده شود كه بعد از شعله ور شدن، درها به شكل اتوماتيك بسته شود، مجراهاي كولر و هوا بسته شود و كل سيستم به آتش نشاني وصل باشد . غفاري مي گويد: اينها همه هزينه دارد. ما در كتابخانه ها سيستم انتشارات گاز را نداريم، سيستم آبپاش نداريم و حتي بعضي از كتابخانه هاي ما كپسول دستي هم ندارند . استاد كتابداري و اطلاع رساني اضافه مي كند: متاسفانه خيلي از كتابخانه ها در زيرزمين ها و طبقات زيرين است، در خيلي از كتابخانه هاي ما لوله هاي آب از روي كتاب ها رد مي شود، فرض كنيد 15 روز عيد لوله اي بتركد، كتابخانه را آب مي برد. سيستم گرمايشي كتابخانه هاي ما مناسب نيست. اينكه روز، دما 30 درجه بالاي صفر باشد و شب به 5 درجه زير صفر برسد، كتاب ها را خراب مي كند. اصول سيم كشي هاي برق در كتابخانه هاي ما رعايت نمي شود. پريزها و كليدها بايد يك متر بالاتر از سطح زمين باشد و حتي در خارج از كتابخانه هم كنترل شوند. بايد لامپ هاي هشداردهنده وصل شود. از لامپ هاي معمولي براي نور و روشنايي استفاده نشود، اينها ممكن است ايجاد جرقه كنند. بايد از لامپ هايي استفاده شود كه داراي كمترين ميزان اشعه ماوراءبنفش باشد . غفاري در انتهاي اين بخش از حرف هايش مي گويد: بايد بدانيم در كتابخانه، حفاظت چه نقش مهمي دارد و اينكه هر لحظه ممكن است حادثه اي كتابخانه را تهديد كند. جالب است كه بشر خودش بزرگترين دشمن موادي ست كه آن را به ثبت رسانده، موريانه، صد جلد كتاب را مي خورد و از بين مي برد، انسان با ناآگاهي اش 5 هزار جلد كتاب را مي سوزاند و خاكستر مي كند . غفاري همه اين حرف ها را در حالي مي زند كه در رشته كتابداري، درس حفاظت و نگهداري، يك واحد اختياري ست و ممكن است كتابداري كه اتفاقا فارغ التحصيل دانشگاه از رشته كتابداري ست، اصلا اين درس را نخوانده باشد! و همه اينها در دوره و زمانه اي ست كه دنيا به سمت كتابخانه هاي ديجيتال
پيشرفته و كتابخانه ها، كتاب ها را به مواد و فرمت هاي جديد، CD و ... تبديل كرده اند؛ چيزي كه تحققش در ايران با توجه به شرايط و امكانات و از جمله مشكل حق تاليف و مزد مولف (Copy Right) بعيد به نظر مي رسد، چرا كه خريد كتابخانه هاي ديجيتال را غيرممكن مي سازد و ... ما هنوز درگير اتصالي هاي كوچك و آتش سوزي هاي بزرگيم.
كتابداري و اطلاع رساني
يكي از روزهاي دهه كتاب،روز كتابداري و اطلاع رساني عنوان گرفته بود. رشته كتابداري همراه با بحث اطلاع رساني مطرح مي شود، چرا كه يك كتابدار علاوه بر اينكه كتاب مي دهد، اطلاعات هم عرضه مي كند. از آنجايي كه افراد در جامعه ما چندان مطالعه نمي كنند، پس با جايگاه هايي مانند كتابخانه هم بيگانه اند و در واقع بسياري از افراد حتي با شغل و حرفه كتابداري هم آشنا نيستند و صرفا فكر مي كنند كتابخانه
مكاني ست كه در آن كتاب به امانت داده مي شود يا مثلا كتاب به علاوه خانه. در صورتي كه امروزه اين مراكز، مراكز اطلاع رساني مهمي هستند كه هر گونه ابهامات افراد را پاسخگو مي شوند، اما در كشور ما يكي از مشكلات عمده دانشجوياني هستند كه نام اين رشته برايشان جالب نيست، چه بسا اگر روزي اين رشته قرار باشد به نام مديريت دانش يا مهندسي دانش و ... نامگذاري شود، دانشجويان را راضي كند كه رغبت بيشتري براي تحصيل در اين رشته نشان دهند. بحث ديگر اين است كه دروس اين رشته واقعا تغيير كند، بسياري از دروسي كه تدريس مي شود با وضعيت امروز كتابخانه هاي دنيا همخواني ندارد. درس ها به نوعي سنتي هستند، با وجود آنكه كتابخانه هاي دنيا، امروزه با تغييراتي كه كرده اند روز به روز به سمت و سوي مكانيزه شدن پيش مي روند. سرفصل هاي دروس بايدتغيير كند. امروزه ديگر بسياري از كتابخانه ها كمتر با مواد نوشتاري از جمله كاغذ سر و كار دارند. اين روزها بحث اصلي، كتاب هاي الكترونيك (همان كتاب هاي همانند ساز كه يك محيط واقعي را براي خواننده به صورت مجازي فراهم مي كند و تركيبي از صدا، نور و متن هستند)، كتاب هاي چند رسانه اي (كتاب هاي روي CD مثلا) و كتب متني (كتاب هايي كه در فضاي مجازي اينترنت ورق مي زنيد) هستند . استاد كتابداري و اطلاع رساني علاوه بر اينها بحث پايين بودن سرانه مطالعه در ايران را مطرح مي كند و اينكه چقدر خوب مي شد به بحث كتابخانه ها و كتابداري و اطلاع رساني نه فقط در دهه و ايام كتاب بپردازيم.
دكتر غفاري، عضو هيات علمي دانشگاه آزاد همدان است.
