عادل جهان آراي
در ميان شاخه هاي متعدد فرهنگ و هنر مردم بي ترديد ترانه هاي عاميانه يا ترانه هاي مردمي يكي از زيباترين ژانرهاي ادبيات است؛ ژانري كه خاص يك ملت نيست، بلكه همه ملل به اشكال مختلف ترانه هاي خاص خود را دارند؛ اما ترانه ها بر اساس شرايط و موقعيت هاي خاص فرهنگي، اجتماعي، عاطفي-احساسي و حتي سياسي شكل مي گيرند. ترانه در حقيقت زمزمه هاي تنهايي، عشق ها، آرزوها و روياهاي بشري است. معمولا در بيشتر جوامع ترانه هاي عاميانه سراينده مشخصي ندارند، ولي در عين حال در ميان عامه مردم از اقبال فراواني برخوردارند. هر چه مردم به يك ترانه وابستگي و علاقه بيشتري داشته باشند، به همان نسبت آن اثر عمر بيشتري خواهد داشت. ترانه مثل هر اثري طول زندگي مشخصي دارد، آنچه كه سبب مانايي ترانه ها مي شود دلبستگي و وابستگي عاطفي و احساسي مردم به آن است. عوامل ديگري چون زيبايي، فرم، فهم سريع و راحت و نوع ريتم و موسيقي آن بر پايايي آن تأثير مضاعف دارد. ترانه ها معمولا از يك ساختار موسيقايي برخوردارند. شايد آنچه كه ترانه ها را از لحاظ شكلي با هم متفاوت مي سازد كوتاهي و بلندي مصاريع و نظام موسيقايي آن است. در عين حال چون اغلب ترانه ها مصاريع كوتاه دارند و سرايندگان در استفاده از واژه ها سعي مي كنند كوتاه ترين و تأثيرگذارترين را انتخاب كنند در نتيجه بهتر و سريعتر در ذهن شنوندگان مي نشينند و همين امر نقش مهمي در حفظ ترانه ها خواهد داشت.
پيشتر مهمترين جايي كه ترانه ها را در خود نگه مي داشت و ديرتر فراموش مي شدند افواه مردمي بود كه بدان عشق مي ورزيدند، اما با گذشت زمان و تغيير ذائقه و سائقه مردم، ترانه هاي كهن گاهي پس مي نشينند و جاي خود را به چيزهاي ديگر و يا نمونه هاي جديد مي دهند كه در چنين شرايطي ترانه هاي كهن تر را فقط بايد در تاريخ جست؛ اين امر البته زماني ميسر است كه همه آنها يا برخي از اين ترانه ها در تاريخ ثبت شده باشد.
ترديدي نيست كه اگر در قرون گذشته، ابزاري وجود داشتند كه مي توانستند به شكل مكتوب ترانه ها را حفظ كنند، امروز گوهرهاي گرانبهايي از يادگارهاي نياكان ما در دست بود، ولي علاوه بر مولفه هاي فوق، گذر زمان خود بر سلامت و پايايي آن نقش ويژه اي دارد؛ با گذشت زمان و دگرگوني زندگي بشري و جايگزيني مولفه هاي جديد در ذهن و باور مردم، بسياري از ترانه ها يا فراموش شدند يا برخي از ويژگي هاي آن تغيير كردند و يا آنكه بسياري از ترانه ها بافتار واژگاني خود را از دست دادند.
چون اكثر ترانه ها محصول شرايط موجودند، لاجرم برخي بعد از گذشت زمان فراموش مي شوند و جاي خود را به نمونه هاي جديدتر مي دهند، اما ترانه هايي كه در شرايطي خاص سروده شدند از ويژگي هايي برخوردارند كه گاهي آگاهي از آنها مي تواند خواننده را با شرايط اجتماعي _ تاريخي پيدايي ترانه اي آگاه سازد. در ترانه ، گاه مكان ها، ماجراهاي تاريخي، شخصيت ها از آدم عادي تا پادشاهان و قهرمانان و چهره هاي اسطوره اي و ملي وجود دارند كه هر كدام به نوعي استخوان بندي يك ترانه را تشكيل مي د هند.
|
|
|
در دهه هاي اخير خوشبختانه تحول خوبي در زمينه حفظ آثار فرهنگي و فولكلور مردم صورت گرفته است و تحقيق و تتبع در اين حوزه بخشي از دغدغه و دلمشغولي هاي پژوهشگران شده است. محققان بسياري براي حفظ فرهنگ مردم و باورهاي پيشينيان دست به تتبع و تحقيق زدند كه مهمترين نتيجه كار آنها جلوگيري از فراموشي آداب و هنر نياكان ماست. آقاي محمد احمد پناهي سمناني از نويسندگان و محققان دلسوز و پركاري است كه سالها در حوزه فرهنگ مردم ايران قلم مي زند و كارهاي تحقيقي و پژوهشي وي از آثار خوب و ماندگار فرهنگ مردم است. وي پيش از اين كتاب «ترانه و ترانه سرايي در ايران» را منتشر ساخت كه با گردآوري ترانه هاي اقوام مختلف ايران، گوشه هاي پنهان فرهنگ و سنن ايرانيان را بازنمايي كرد. وي پس از اين اثر كتاب «تاريخ در ترانه» را كه به نوعي ادامه كار قبلي مولف است تدوين نمود كه البته تفاوت ماهوي با اثر قبل دارد. ترانه هاي اين كتاب ترانه هاي تاريخي و تأثيرگذار در برهه هايي از تاريخ ايران زمين است. اين كتاب كه به تازگي وارد بازار نشر شده است حاصل سالها تحقيق، پژوهش و كار ميداني است كه در نوع خود كاري ويژه و منحصر به فرد است. گرچه محققان ديگري در حوزه ترانه پژوهش هايي انجام دادند، اما اثر حاضر به يكي ديگر از وجوه ترانه مي پردازد و آن وجهي است كه نشان هاي تاريخي _ اجتماعي و مبارزاتي مردم ايران در دوره هاي مختلف را در بر مي گيرد؛ ضمن آن كه بسياري از ترانه ها هم تاريخ تولد و شناسنامه مشخصي دارند و هم در برهه هايي از تاريخ مورد اقبال مردم قرار گرفتند. ترانه هايي كه هنوز بخشي از فرهنگ عامه مردم مناطق مختلف ايران محسوب مي شوند. ترانه هايي كه در اين مجموعه آمده است رخدادهاي سياسي و اجتماعي ايران در شعر عاميانه مردم كشور ما از آغاز شكل گيري حكومت در ايران تا سقوط سلطنت پهلوي را در بر مي گيرد و در پايان به اشعاري كه در آغاز شكل گيري نهضت اسلامي مردم ايران عليه حكومت پهلوي در شهرهاي مختلف خوانده مي شد، ختم مي شود. البته مولف سعي كرده تا هر سندي كه رنگ و بويي از ترانه هاي تاريخي- سياسي ايران را دارد، گرد آورد؛ ضمن آ نكه به شرح و توضيح بسياري از ترانه ها همت گماشت تا خواننده را با حال و هواي شكل گيري ترانه هاي تاريخي آشنا سازد.
«تاريخ در ترانه» در هفت بخش تدوين شد كه نويسنده كوشيده است به سود يا زيان هيچ جرياني جهت گيري نكند و تنها به نفس و ذات علمي و پژوهشي موضوع پايبند باشد: بخش اول شامل ترانه هايي مي شود كه در دوره پادشاهان و حكمرانان ايران از شاه بهرام ورجاوند تا رضاشاه را در بر مي گيرد. بخش دوم به دولتمردان و شخصيت هاي مشهور و نيمه مشهور از «زرير و يادگار او» تا صمد بهرنگي در باياتي هاي آذري مي پردازد. بخش سوم، ترانه هايي را كه گاهي به طرفداري ياغيان و طغيانگران در روستاها و شهرهاي مختلف ايران خوانده مي شد، اشاره دارد: از نايب حسين كاشي تا حسين خان سنگسري و مشهدي سوادكوهي، كه البته برخي از اين چهره ها هنوز در ميان اقوام مختلف بومي طرفداران زيادي دارند.
رخدادها و حوادث تاريخي چون سرود سمرقند، جنگ جهاني اول و دوم، تا ملي شدن صنعت نفت در بخش پنجم اين كتاب آمده است. اجتماعيات، ششمين بخش اين كتاب است كه ترانه هاي اين بخش اغلب فولكلوريك و بيشتر به حوادث و اتفاقاتي اشاره دارد كه در بين مردم عادي با موضوعاتي چون گفت وگوهاي زنانه و نازايي و... را در بر مي گيرد و در ادامه «وجوه منفي در اجتماعيات» است كه اين دسته از ترانه هاي ملي، با ظاهر منفي، جنبه هاي ضعيف و زيانمند اخلاقيات فردي و اجتماعي را هدف قرار مي دهند، ترانه هايي كه شامل مسايل خانوادگي، خاصه رقابت بين دو خانواده عروس و داماد است. در بين اين ترانه ها طنزها و نيشخندها هم به چشم مي خورد. آخرين بخش كتاب به شعارهاي آهنگين در زمان انقلاب و سقوط سلطنت پهلوي اختصاص دارد كه بيشتر اين شعارها را مولف خود در جريان جنبش مردمي يادداشت و ثبت و ضبط كرده است. «تاريخ در ترانه» با شمارگان ۱۵۰۰ نسخه در ۵۸۳ صفحه و قيمت ۶۸۰۰تومان را انتشارات «پژواك كيوان» روانه بازار كتاب كرده است.
