بارها از كنارش بي صدا و خاموش گذشته ايم، گاهي حتي نيم نگاهي هم به او نينداخته ايم، مبادا كه مرده باشد! گرماي دلچسب چاي را كه مزمزه مي كنيم. بخاري داخل كاشانه و اتومبيل كه گرمابخش وجود ما مي شود و ما را از شام تا بام به خواب راحت رهنمون مي سازد، سرما تا مغز استخوان او را مي سوزاند و آنچنان تازيانه هاي سوز زمستاني زهرآگين بر پيكرش فرود مي آيد كه تاب تحمل را از او مي ستاند و مرگ تدريجي را برايش به ارمغان مي آورد.
درست در عصري كه از انرژي هسته اي سخن مي گويند و در مملكتي كه سفارش بزرگ آن توجه به محرومان است، فاجعه اي رخ مي دهد و آتش در كاشانه كارتن خواب ها شعله مي كشد و به چشم هاي يخ زده آدميان نهيب مي زند كه كجاييد و چه مي كنيد كه هر روز يكي از آنها قرباني سوز سرما و بي مبالاتي كساني مي شود كه برگ برنده ماندگاري خدمت را دستگيري از محرومان مي دانند. اكبر كه امروز در پس نامهرباني و ناسپاسي و شكست در زندگي در باجه تلفن چهارراه مخبرالدوله جنازه اش كشف مي شود، روزي از دانشجوياني بود كه رتبه نخست دانشگاه را به دست آورد. هنوز يادمان نرفته است كه در آن شب برفي ۱۷ آذر سال ۱۳۸۲ چشم هايي به خيابان بازماند تا دستگيري برسد و او را از مرگ برهاند اما فريادرسي نيامد و با مرگ خاموش خود تنهايي را فرياد زد و دست هايي به كار شدند تا براي آنها محل اسكان بيابند و گرمخانه بسازند و زندگي را دگر بار هديه كنند. اما همه چيز پس از سرماي زمستان به سردي گراييد و فراموشي بر ذهن و فكر مسئولان مستولي گشت. دوباره اما سرما رسيده و آتش در نيستان كارتن خواب ها افتاده است، همين چند روز پيش تعدادي از آنها در ميان شعله هاي سركش آتش جان باختند و شمار ديگر هم اگر به آنها مدد نرسيد مرگ تدريجي را تجربه و سپس به جمع قربانيان خواهند پيوست. تا دير نشده بايد دست به كار شد .آنها، كارتن را براي خواب برگزيده اند كسي چه مي داند روزي روزگاري براي خود كسي بوده اند؟! نه...
ستاد ساماندهي كارتن خواب ها كجاست؟
اين روزها به رغم اين كه هنوز سرما خودي نشان نداده است شاهد حضور كارتن خواب ها در گوشه و كنار خيابان هاي شهر هستيم، به رغم حضور اين افراد مديركل امور اجتماعي استانداري تهران تأكيد مي كند كه در سال جاري هيچ كارتن خوابي وجود ندارد و طرح و برنامه امسال بررسي بي خانمان ها موقت است.
زهرا نژادبهرام مي گويد: بي خانمان ها عبارتند از كارگران فصلي، معتادان، افرادي كه براي يكي دو روز به تهران آمده اند و توان مالي پرداخت هزينه مسافرخانه را ندارند، افرادي كه پول هايشان را دزديده اند.
نژادبهرام مي گويد اگرچه سه گرمخانه در تهران فعاليت مي كنند اما در اين زمينه اطلاع رساني چنداني صورت نگرفته و كارتن خواب ها خودشان به يكديگر خبر فعاليت گرمخانه ها را مي دهند. او همچنين مي گويد: سال گذشته ۱۵۰۰ نفر كارتن خواب جمع آوري و ساماندهي شده اند. تمام آنها افرادي بودند كه تمام زندگي شان در خيابان بود.البته اين پرسش باقي است كه اگر كارتن خوابي وجود ندارد پس ستاد ساماندهي كارتن خواب ها چه مي كند و اعتبارات اين بخش كجا هزينه مي شود. هرچند كه به گفته نژادبهرام كارتن خوابي وجود ندارد اما رئيس كميسيون فرهنگي شوراي شهر تهران معتقد است نمي توان گفت كه تمام كارتن خواب ها جمع آوري شده اند .
رسول خادم با تأكيد بر اين كه جمع آوري و ساماندهي كارتن خواب ها قفل شده است. مي گويد: بهزيستي حدود ۲۰۰ نفر از كارتن خواب هاي مركز حمايت از آسيب ديدگان اجتماعي اسلامشهر را تحويل نگرفته است كه اين خود مسبب اختلال در ساماندهي آنها شده است.وي با اشاره به اين كه تعدادي از كارتن خواب ها دچار بيماري هايي چون هپاتيت و ايدز هستند اما بيمارستان هاي وزارت بهداشت به دليل عدم وجود اعتبار آنها را پذيرش نمي كند مي گويد: هنوز بيماران ايدزي و هپاتيتي در مركز اسلامشهر مانده اند و هر آن ممكن است ساير كارتن خواب ها را نيز بيمار كنند.
نصرت الله داهي رئيس سراي احسان كهريزك نيز بر بيمار بودن كارتن خواب ها نيز صحه مي گذارد و مي گويد: همه نوع بيماري را مي توان ميان كارتن خواب ها پيدا كرد. از گال و شپش گرفته تا ايدز و هپاتيت. در حال حاضر ۷مورد بيماري ايدزي نيز در مركز ساماندهي كارتن خواب ها مشاهده شده است.بخشي ديگر از مديران مراكز حمايت از آسيب ديدگان اجتماعي با تأكيد بر اين كه كارتن خواب ها نيازمند حمايت هاي موقت مانند گرمخانه هستند مي گويد: ميان ۴۰ تا ۵۰ درصد از كارتن خواب هايي كه جمع آوري مي شوند معتادند و نيازمند حمايت هاي ويژه از سوي دولت هستند تا به زندگي خود بازگردند.
رياض الدين طباطبايي مديرعامل مؤسسه حمايت از آسيب ديدگان اجتماعي با تأكيد بر اين كه سال گذشته در دوره جمع آوري از اول آذر تا پايان سال ۹۰۰ نفر كارتن خواب جمع آوري شدند و به سراي احسان منتقل شدند مي گويد: هزينه نگهداري ماهانه هر كارتن خواب بدون در نظر گرفتن هزينه هاي بيمارستاني حدود ۱۴۵ هزار تومان است.
مردن قبل از پيداشدن
شماري از كارتن خواب هاي شهر هستند كه پيش از آنكه پيدا شوند و به دست مديران و مسئولان ساماندهي شوند، مي ميرند، آنها در گوشه  اي از بيغوله هاي شهر بيتوته مي كنند و پيش از آنكه دستي به آنها برسد تا آنها را از مرگ نجات دهد، قرباني مي شوند.
محمد كارتن خوابي كه اكنون در يكي از مراكز حمايتي به سر مي برد و در حال حاضر در يكي از كارگاه هاي توليدي كار مي كند مي گويد: به دليل اختلافات خانوادگي از خانه خارج شدم، نمي خواستم به خانه بازگردم. در پارك نشسته بودم كه با جواني به نام حسين آشنا شدم و او هم مرا با گروهي كه بعد فهميدم پخش كننده مواد مخدر هستند آشنا كرد و توسط همان گروه نيز معتاد شدم. بعد از مدتي ديگر براي شان كارايي نداشتم و به همين دليل بيرونم كردند و شدم كارتن خواب، كارتن خوابي كه تشكش زمين و لحافش آسمان بود. حتي ستاره اي نداشتم كه برايم سوسو بزند.
يك شب كه سرما خيلي اذيتم كرد. رفتم كنار هواكشي كه از آن گرما بيرون مي آمد اما گرماي آن نمي توانست بدن يخ زده ام را گرم كند، فكر مي كنم به دليل سرما از حال رفته بودم كه نيروهاي گشت پيدايم كردند و به يك مركز حمايت بردند. در آن مركز حمايتي اعتياد را ترك كردم، با دخالت آنها نزدخانواده ام بازگشتم و در حال حاضر مشغول كار هستم و البته از زندگي ام راضي ام.وي مي افزايد: كارتن خوابي وحشتناك ترين نوع زندگي است كه مي توان تصور كرد. به نظر من ۹۰ درصد از كارتن خواب هاي شهر تهران قبل از اينكه به دادشان برسند مي ميرند. شايد اگر نيروهاي گشت مرا هم پيدا نمي كردند مرده بودم.
محمد درباره گرمخانه ها مي گويد: اطلاع رساني درباره گرمخانه ها بسيار ضعيف است و اكثر كارتن خواب ها درباره عملكرد آنها اطلاعي ندارند، حتي نمي دانند اين گرمخانه ها كجاي شهر هستند، ضمن اين كه حضور در اين گرمخانه ها مشكلي از مشكلات كارتن خواب ها را به جز محل خواب شبانه حل نمي كند. كارتن خواب ها نيازمند حمايت هاي ديگر هستند، آنها بايد آموزش هاي لازم فني و حرفه اي ببينند تا بتوانند پس از مدتي مستقل زندگي كنند و از بحراني كه در آن قرار دارند خارج شوند.
بي خانمان ها در پايتخت
به گفته مدير امور آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران، سه هزار و ۶۵۴ كودك خياباني از ابتداي امسال تا پايان شهريور از سطح شهر جمع آوري شدند.
محمدرضا فردين با اشاره به اينكه از ۲۰ تيرماه سال گذشته تا پايان شهريور امسال ۱۷ هزار و ۲۹۸ كودك خياباني از پايانه ها و نقاط مختلف شهر توسط گشت هاي سيار شهرداري جمع آوري شده اند گفت: از اين تعداد ۱۳ هزار و ۶۴۴ كودك خياباني سال گذشته و بقيه امسال جمع آوري شده اند. وي افزود: از مجموع كودكان جمع آوري شده يك هزار و ۹۷۳ نفر دختر و ۱۵ هزار و ۳۲۵ كودك پسر و ۱۱ هزار و ۴۳۳ نفر از آنها داراي سن ۱۵ تا ۱۹ ساله بودند.
فردين با اشاره به اينكه شش هزار و ۸۱ كودك تحصيلات راهنمايي داشتند افزود: ۱۳ هزار و ۸۴۵ كودك شهرستاني و يك هزار و ۳۱۹ كودك نيز اتباع بيگانه بودند. همچنين از آذرماه سال گذشته تا پايان شهريور يك هزار و ۳۰۰ كارتن خواب و بي خانمان جمع آوري شدند كه ۸۷۱ بي خانمان سال گذشته و ۴۲۹ بي خانمان طي شش ماه نخست امسال از سطح شهر جمع آوري و به مراكز اسلامشهر منتقل شدند.
از اين تعداد ۶۴۰ نفر آنها معتاد و ۵۸۷ نفر مجرد، ۳۷۶ نفر داراي سابقه كيفري، ۹۰۱ بي خانمان بيكار و ۸۳ نفر شهرستاني بوده اند. ۳۹۷ بي خانمان داراي تحصيلات راهنمايي و ۱۹ كارتن خواب هم داراي مدرك ليسانس و بالاتر بوده اند.
نقش دولت در ساماندهي بي خانمان ها
يكي از مقامات وزارت كشور به تازگي اعلام كرده است شش هزار كارتن خواب در كشور وجود دارند كه حدود ۸۰ نفر از آنها به دليل بي خانماني، بيكاري و اعتياد جان باخته اند، اين در حالي است كه معاون اجتماعي و امور شوراهاي وزارت كشور از پرداخت شش ميليارد و يكصد ميليون تومان اعتبار به استان هاي كشور جهت ساماندهي امور متكديان و خيابان خواب ها در يك سال گذشته خبر داده است، سهم تهران از اين اعتبارات يكصد ميليون تومان بوده است كه نتيجه آن تنها راه اندازي يك مركز نگهداري بي خانمان ها در اسلام شهر با ظرفيت اسمي ۳۰۰ نفر است.
حساسيت مقام هاي رده بالاي كشور براي سومين سال پياپي نسبت به آمار مرگ ومير خيابان خواب ها و همچنين اعلام اخبار مربوط به برنامه هاي ساماندهي كارتن خواب ها در حالي صورت مي گيرد كه نگاهي به روند مربوط به ساماندهي خيابان خواب هاي سراسر كشور در گذشته و حال نشانگر يك نوع سردرگمي بوروكراتيك نزد مسئولان است. اين سردرگمي آن گاه از اهميت برخوردار مي شود كه با رجوع به مطالعات انجام شده به سادگي مي توان تا امروز نقش دولت در ساماندهي بي خانمان هاي سراسر كشور را در پايين ترين حد ممكن ارزيابي كرد. اين در حالي است كه در ماه هاي گذشته دست كم چند سازمان و ارگان از اين رهگذر اعتبارات جاري و عمراني دريافت كرده اند. شهرداري، استانداري، بهزيستي، كميته امداد و نيروهاي انتظامي، اضلاع اصلي ساماندهي كارتن خواب ها در شهر تهران محسوب مي شوند كه همچنان درگير در تقسيم وظايف و قبول مسئوليت به سر مي برند. در چنين شرايطي تنها روزنه اميد تشكيل ستاد ساماندهي در وزارت رفاه و قبول مسئوليت اين افراد از سوي وزارت رفاه محسوب مي شود كه چنانچه در ورطه تشكيل شوراهاي هماهنگي و تقسيم وظايف چون گذشته اسير نشود، مهمترين اقدام ساماندهي بي خانمان ها در ۲۵ سال گذشته محسوب مي شود.
سوء استفاده از نياز كارتن خواب ها
افراد كارتن خواب مورد سوء استفاده باندهاي جرايم سازمان يافته مانند سرقت هاي كلان، توزيع مواد مخدر، سرقت كودكان و آدم ربايي به منظور اخذ پول قرار دارند. يك حقوقدان با اشاره به كارتن خواب ها و معضلاتي كه آنها براي جامعه ايجاد مي كنند اظهار داشت: قانونگذار در ماده ۷۱۲ قانون مجازات اسلامي بحث مربوط به تكدي، ولگردي و كلاشي را مطرح كرده است و برخي از كارتن خواب ها را نيز مي توان در زمره ولگردها به حساب آورد.ولگردي در قانون مجازات عمومي ماده ۲۷۳ الحاقي سال ۲۲ تحت  عنوان كسي كه وسيله امرار معاش معلوم ندارد و از روي بي قيدي و تنبلي به دنبال به دست آوردن كاري نيست، تعريف شده است. اين حقوقدان داشتن بيماري رواني و از خانواده جداشدن را به عنوان نمونه هايي از رجوع افراد به كارتن خوابي ذكر كرد و افزود: در اكثر كارتن خواب ها وجود اختلالات رواني باعث شده كه آنها نتوانند به دنبال شغل مشخص باشند و معمولاً از خانواده با هويت نيز برخوردار نيستند.
تهمورث بشيريه همچنين خاطرنشان كرد: معمولاً كارتن خواب ها دچار اختلالات رواني مانند اسكيزوفرني و اختلالات خفيف رواني هستند و همين امر باعث مي شود كه اكثر آنها مسئوليت كيفري نداشته باشند، به دليل آن كه قابليت هاي ذهني كه براي مجازات در نظر مي گيريم در اين افراد وجود ندارد و طبق ماده ۵۱ قانون مجازات اسلامي جنون با هر درجه اي كه باشد رافع مسئوليت كيفري است.
او با اشاره به گروه دوم كارتن خواب ها كه به دليل قهر، فقر و موارد ديگر از خانواده جدا شده اند و توسط آنها مطرود هستند را نيز جزو افراد ولگرد برشمرد و گفت: در قانون يك ماه تا سه ماه براي اين افراد حبس در نظر گرفته شده است كه اين تعداد حبس نيز به دليل اين كه زير ۹۱ روز است تبديل به جزاي نقدي مي شود. بنا بر اين مجازات اين گونه افراد جزاي نقدي است وليكن برحسب ارتكاب جرايم مانند سرقت و ساير موارد مجازات آنها متفاوت است.
اين حقوقدان تصريح مي كند اكثر كارتن خواب ها مجرم نيستند وليكن به دليل اين كه در زمره افراد ولگرد قرار مي گيرند جزو جرايم مشهود به حساب مي آيند. جمع آوري اين افراد با نيروي انتظامي است و با تحويل اين افراد به مراجع قضايي با استفاده از نظر روان پزشك اگر اختلالات رواني آنها مشخص شود به بيمارستان رواني برده مي شوند و همچنين با استفاده از ماده ۱۹۰ قانون مجازات اسلامي ممكن است آنها به بهزيستي سپرده شوند.
تهمورث بشيريه با اشاره به اين كه كارتن خوابي عامل مهم سوق دهنده اي براي ارتكاب جرم است و وجود اين افراد در حيطه هاي عمومي نيز باعث به هم خوردن نظم عمومي مي شود تصريح كرد: كارتن خواب هايي كه دچار اختلالات رواني هستند معمولاً اقدامات خشني انجام مي دهند و حتي براي تأمين مخارجشان مرتكب سرقت نيز مي شوند.وي مي افزايد: افراد كارتن خواب ممكن است توسط باندها در جرايم سازمان يافته، بلكه سرقت هاي كلان، توزيع مواد مخدر، سرقت بچه ها و آدم ربايي به منظور اخذ پول شركت كنند. وي راهكار خود را براي كاهش پديده كارتن خوابي در كشور چنين بيان مي كند: مجلس مي تواند طرحي براي اسكان اين افراد تصويب كند و دولت بايد به نحوي ملزم بشود كه براي اين افراد- كه از خانواده هايشان طرد شده اند، سرپناهي به وجود آورده و اين امر نياز به امكانات گسترده مالي و طرح هاي رفاهي دارد. بنا بر اين حل معضل رفاهي و اسكان كارتن خواب ها با توجه به تشكيل وزارت رفاه برعهده اين وزارتخانه است، دادگستري و وزارت كشور نيز در اين زمينه مي توانند نقش بسزايي داشته باشند.
نگاه آخر
فصل سرما رسيد، همين پارسال بود كه تاول «بي خانماني» روي پوست شهر تركيد و پرده از مرگ هاي تأسف بار در حاشيه خيابان هاي سرد شهر برداشت و همه مسئولان ذيربط را متوجه خود كرد.
اكنون كه به يكمين سال آغاز كاري بزرگ براي پايان دادن به مرگ بي خانمان ها نزديك مي شويم خبرهاي ناخوشايندي در آستانه فرا رسيدن فصل سرما به گوش مي رسد. گرمخانه كارتن خواب ها آتش گرفته و شماري از آنها جان باخته اند. سوز سرما جان شماري از كارتن خواب ها را گرفته و جنازه هايشان در بيغوله ها پيدا شده است.
مركز نگهداري بي خانمان ها در اسلامشهر در حال حاضر به دليل ناتواني مالي بهزيستي براي تحويل گرفتن ۲۰۰ بي خانمان با شرايط سختي مواجه شده و بيم آن مي رود كه اين مركز به گفته برخي مسئولان ديگر پذيراي بي خانمان هاي جديد نباشد.
يادمان نرفته است كه سال گذشته چه جنبشي براي نجات جان بي خانمان ها از مرگ آغاز شد و براساس آيين نامه اجرايي ساماندهي كارتن خواب ها مصوبه سال ،۱۳۷۶ ستاد ساماندهي بي خانمان ها در استانداري با تشكيل جلسات متعدد وظايف دستگاه هاي مسئول را تشريح كرد و شهرداري موظف شد تدارك و اقدامات لازم را به منظور جمع آوري و ساماندهي اين گروه انجام دهد.
بدين ترتيب در پي هماهنگي لازم ميان استانداري، دادگستري، شوراي هماهنگي مبارزه با مواد مخدر، سازمان زندان ها، بهزيستي، شهرداري، وزارت بهداشت و تعدادي از دستگاه هاي ديگر، مشكل كارتن خوابي در فصل سرما برطرف و مرگ و مير بي خانمان ها با جمع آوري حدود يك هزار و ۶۰۰ بي خانمان متوقف شد.اما اكنون واقعيت اين است كه پديده كارتن خوابي با شروع فصل سرما بار ديگر به موضوع روز جامعه تبديل شده است واقعيتي كه نمي توان آن را انكار كرد.
اين شب ها فقط كافي است سري به ميدان هايي همچون جمهوري، امام خميني يا خيابان هايي همچون ولي عصر بزنيم تا بتوانيم چشم هاي سرد كارتن خواب هايي كه به خيابان دوخته شده است را ببينيم. چشم هايي كه اگر روزانه اي به سوي آنها گشوده نشود يخ خواهند بست. هرچند كه ريزش برف و سپيدي دانه هايش شورانگيز و دلچسب است اما آدم هايي در همين شهر هستند و دعا مي كنند كه ننه سرما هرگز از راه نرسد. چرا كه براي آنها ارمغاني جز مرگ ندارد.