عكس:گلناز بهشتي
رويا ملكي
مي گويند امشب تنها شب سال است كه ثانيه ها كش مي آيد. هر چند اين كش آمدن تنها 2 ثانيه است، ولي يك شب ايراني را خاطره مي زند؛ شب يلدا .
اولين شب زمستان و واپسين شب پاييز، زايش مهر و خورشيد، درازترين شب و تيره ترين شب، جشن آريايي ايرانيان؛ جشني كه در ماه پارسي دي قرار دارد كه نام آفريننده در زمان قبل از زرتشتيان است كه بعدها به آفريننده نور شهرت گرفت و همان Day در زبان ديگر است؛ دردانه شب  ايراني، شب پيروزي فرشته خوبي بر بدي.
افسانه ها مي گويند: در اين شب مهر ميترا در گردونه درخشان خود كه ساز و برگي  چون گردونه هاي زمين دارد، سوار است و در اقامتگاهي زرين با هزاران ستون و هزار در، اقامت دارد. مهر در شب يلدا در گردونه خويش كه چهار اسب سفيد ناميرا آن را مي كشد و نعل آنها از زر و سيم است به پيش مي راند و ايرانيان تولد ميترا را در اين شب به جشن و آتش بازي مي نشينند.
ايرانيان شيفته شادي و جشن؛ جشن هايي همواره آراسته به نور و روشنايي، آنها خورشيد را نشانه نيكي مي دانستند و در هر جشن به ستايش آن مي نشستند.
و يلدا را زاد روز زاده شدن خورشيد مي پنداشتند. آن را نيك مي دانستند و بر اين معتقد بودند كه همچون نوشته مهريشت در اوستا: مهر از آسمان با هزاران چشم به ايراني مي نگرد تا دروغي نگويد .
در برهان قاطع دكتر معين آمده است: يلدا كلمه سرياني به معني ميلاد است. صاحب برهان قاطع يلدا را بر وزن فردا مي داند كه اول ماه جدي و آخر ماه قوس است و درازترين شب سال.
صاحب برهان، يلدا را از نام ملازمان حضرت عيسي دانسته است. ايرانيان قديم بر اين باور بودند كه ايزدمهر در يكي از شهرهاي خاوري ايران از دوشيزه اي زاده شد به نام ناهيد يا آناهيتا. آنها در كوتاه مدتي به كيش مهرپرستي گرويدند و اين كيش را از مرزهاي ايران به رم سرايت دادند و پادشاهان رم به آن ايمان آوردند و دين رسمي رم همان مهرپرستي شد.
يوليانوس يا ژوليان از پادشاهان رم، مردم ترسا را به دين مهر خواند و از آن پس ترسايان به تقليد از مهرپرستان بر خداي خود نام پدر نهادند.
روميان سال هاي بسيار، تولد مهر و شب چله را جشن مي گرفتند و آن را آغاز سال مي دانستند و حتي با ظهور مسيحيت كشيشان نتوانستند از گرفتن اين جشن جلوگيري كنند و به ناچار و دروغ، اين شب را زادروز ميلاد عيسي خواندند. تا روز 25 دسامبر به بهانه عيسي جشن بگيرند و نه زادروز ايزدمهر.
دهخدا نيز بر اين باور است كه شب يلدا با ميلاد مسيح تطبيق دارد. جشن ميلاد مسيح (نوئل) بيست و پنجم دسامبر ثبت شده كه به تحقيق محققان جشن ظهور ميترا يا مهر است كه مسيحيان در قرن چهارم ميلادي آن را روز تولد عيسي (ع) قرار داده اند و اكنون با مراسمي ويژه اين شب را برگزار مي كنند و چهار شب پس از آن را شب كريسمس اعلام مي كنند. بزرگاني هم معتقدند، يلدا زادروز ايزدمهر كه در كيش ميترائيسم همواره با جشن آريايي برپا مي شد، از تمدن ايران باستان به ساير جهان منتقل شد و رم و بسياري از كشورهاي اروپايي روز 21 دسامبر را به ياد ميترا جشن مي گرفتند، ولي پس از قرن چهارم ميلادي در پي اشتباه محاسباتي، اين روز به 25 دسامبر منتقل شد و از سوي مسيحيت به عنوان كريسمس جشن گرفته شد.
جشن اورمزد
مي گويند در دوران ابوريحان بيروني بين سال هاي 440-362 هجري شمسي به دي ماه خورماه يا خورشيد ماه  نيز مي گفتند و اولين روزش را خرم روز يا اورمزد مي ناميدند و اعتقاد داشتند كه در اين ماه، خورشيد از نو متولد مي شود و زندگي روستاييان نيز با اين زايش از نو زاده مي شود و اين روز را جشن خانوادگي مي گفتند؛ بهره برداري از كشتشان و هر آن چيزهايي كه مي دانستند كه درپي 9 ماه كار براي روزهاي سياه اندوخته بودند و با اين اعتقاد جشن دهقاني را برپا مي كردند.به اعتقاد پيشينيان سفره چله بايد هفت رنگ باشد؛ آجيل و تخمه، هندوانه، انار، انگور، ازگيل، سيب، پرتقال، نارنگي، ليموترش و ترشي. آنها معتقد بودند كه هر كس در اين شب هندوانه بخورد تا سال بعد جگرش لك نمي خورد و كرم هاي روده اش دفع مي شود. اگر هويج و گلابي، انار و زيتون سبز ميل كند تابستان سال بعد از گزند جانوران و نيش عقرب در امان باشد و اگر انگور بخورد يك سال بعد گرمازده نشود و سيرترشي وي را تا يك سال از درد مفاصل دور كند. براي درمان چشم درد بايد در اين شب مبادرت به خوردن حلوا و ارده كند و اگر دچار خونريزي لثه و خون دماغ باشد با خوردن كاسني و كلم حتما خونريزي اش قطع شود و چكاندن تخمه، غم ها را از وي دور كند.كه اين كارها بركت و تندرستي و فراواني و شادكامي برايشان مي آورد و همچون جشن تيرگان فال گرفتن از حافظ را خوش فال مي دانستند و با انتخاب گردو پوك و پر به آينده گويي مي نشستند و اين رسوم و اعتقادات ديرينه پيشينيان بود كه يلدا را براي هر ايراني يلدايي تر كرد. يلدا در كشورهاي ديگر هم با خودش جشن مي آ ورد. يلدا در روسيه 12 روز با آيين ويژه برگزار مي شود؛ نان شيريني محلي به شكل هاي گوناگون،  بازي هاي محلي و قديم و مراسم ويژه شبيه سازي كشت كه با بذرپاشي نمادين صورت مي گيرد.
دهقان ها و روستاييان روسيه اي در اين شب سطح كلبه هايشان را با چربي مي پوشانند و روي پنجره هايشان پوستين مي كشند و به ترانه خواني مي پردازند. در فرانسه و سوئد شب يلدا با نام روبون برگزار مي شود. روبون به معناي بيداري است و فرانسوي ها در اين شب تا صبح با جشن به شب زنده داري مي پردازند. هندوها هم آييني بسيار شبيه به ايرانيان دارند كه نشان از نزديكي اعتقادات آنها به عناصر طبيعت دارد. به هر حال يلدا نام اولين شب دي و طولاني ترين شب سال و آخرين شب آذر است. به معناي طويل و بلند آمده است؛ در اين شب آفتاب بر برج جدي تحويل مي كند.
خورماه، پرآيين
و دي ماه يكي از پرآيين ترين ماه هاي سال ايراني است؛ البته بعد از فروردين. در اوستا ريشه دي ماه از ريشه مصدري دا به معناي دادن و آفريدن آمده است كه در آداب و رسوم ايراني از اين معني تهي است. شب اول خورماه يا خورشيدماه،  شب يلدا است؛ طولاني و تاريك، شب پيروزي اهورا بر اهريمن، در جهان شناسي نيك اهورايي است و بد اهريمن. مرگ، سرما تاريكي اهريمن و بد هستند و زندگي گرما، آتش و روشنايي اهورايي و نيك. و در اين ميان شب يلدا هم يادآور اساطير و آيين هاي كهني است كه حتي مي توان از آن تا پيش از درآمدن آرياييان سراغ گرفت. چهاردهم دي گان جشن گوش روز يا سير روز است،  پانزدهم نيز از خوشي خالي نيست. جشن دي به مهر و شانزدهم دي كه به نام جشن درامزينان و گاگيل خوانده مي شود. دي ماه باز هم پر از نعمت است. جشن روز بيست و دوم دي ماه جشن باد روز و سي ام جشن نيران كه همگي نمادي از آفريدن و زندگي بخشيدن دارند.
منابع: برهان قاطع - دهخدا- عقايد و رسوم عامه مردم خراسان- جشن ها و آداب و معتقداتشان - سخنراني دكتر ميرجلال الدين كزازي در همايش كاوشي در شب چله - سخنراني دكتر فريدون جنيدي در همايش كاوشي در شب چله - ديدي نو از آيين كهن - گاه شماري جشن هاي ايران باستان