نسخه نفيسي از قرآن كريم كه در استانبول نگهداري مي شود و تاريخ كتابت آن به سال 1284 هجري قمري باز مي گردد
آرش نهاوندي
قرآن كريم منبع اصلي فرامين و احكام الهي است كه در طول تاريخ از سوي مسلمانان جهان به عنوان مقدس ترين كتاب محسوب شده است. اين كتاب در واقع مشتمل بر كليدي ترين دستورات ديني، اجتماعي، سياسي و اقتصادي است؛ دستوراتي لايتغير كه براي همه زمان ها قابل اجرا هستند.
در واقع برخلاف قوانين موضوعه و مدني كه همگي ناشي از قراردادهايي است كه قانونگذاران آنها را تدوين كرده اند و به تناوب زمان و مكان تغيير مي يابند، قوانين الهي لايتغير هستند و از صدر اسلام تاكنون به همان شيوه قابل اجرا.
همين عوامل سبب شده است تا محققان غربي نيز به انجام تحقيقات گسترده اي در باب قرآن كريم - اين مقدس ترين كتاب الهي- دست بزنند.
در اين ميان نيز گزارش هاي جذاب و جالبي درباره تاريخچه اين كتاب و نسخه اصلي آن به چاپ رسيده اند كه مي توان گزارش يان مك ويليام خبرنگار بي.بي.سي از تاشكند را يكي از جذاب ترين آنها دانست؛ جذاب از آن رو كه يك خبرنگار غربي با توجه به مستندات و تقريبا با رعايت بي طرفي، گزارشي مبسوط از وضعيت اولين قرآن دستنويس تاريخ تهيه كرده است.
***
يكي از مقدس ترين گنجينه هاي قرون و اعصار اسلامي در بخشي از شهر تاشكند با گذر از دالان تنگ و تاريك تاريخ مانند الماسي درخشان همچنان موجوديت خود را حفظ كرده و به عنوان راهگشاترين راهبرد زندگي مسلمانان به يادگار مانده است.
اين يادگار مقدس و بي بديل و جاودان چيزي نيست جز اولين نسخه از قرآن مقدس موسوم به قرآن عثماني كه از زمان عثمان- سومين خليفه- به جاي مانده است.اين كتاب مقدس در واقع يادگاري است از دوران حاكميت سلسله هاي اسلامي در آسياي ميانه و عصري كه اين منطقه در جهان اسلام نقش مهمي را ايفا مي كرد. اين اثر مقدس توانسته است موجوديت خود را حتي پس از هفت دهه حاكميت ماركسيست ها بر ازبكستان حفظ كند. كتابخانه اي كه امروزه در آن كهن ترين قرآن جهان نگهداري مي شود در قديمي ترين محله شهر تاشكند كه به وفور توسط توريست ها مورد بازديد قرارمي گيرد، واقع شده است.
اين محله امروز هست امام (Hast Imam) ناميده مي شود.
كتابخانه ياد شده نيز از قديمي ترين كتابخانه هاي شهر است كه در آن به استثناي كتاب مقدس قرآن بر مابقي كتاب هاي حاضر در آن گرد و غباري از قرون گذشته نشسته است. اين كهن ترين جلد قرآن كريم كه در ازبكستان تحت عنوان قرآن مقدس مصحف عثمان ناميده مي شود در يكي از قفسه هاي كتابخانه در نزديكي مقبره يكي از بزرگان ازبك به نام كافل ساشي قرار دارد. دفتر مفتي ازبكستان بالاترين مقام مذهبي در اين كشور- نيز در نزديكي كتابخانه و در محدوده مدرسه اي قديمي واقع شده است.
در آن سمت خيابان و درست در مقابل مدرسه، محل نگهداري نسخه كهن و مقدس قرآن، مسجد موي مبارك واقع شده كه مشهور است در آن تار مويي از حضرت محمد(ص) به يادگار حفاظت مي شود. اين تار موي مقدس نيز از جمله مهم ترين آثار مذهبي و تاريخي ازبكستان و كل آسياي ميانه محسوب مي شود.
اما در مدرسه، معاون مفتي ازبكستان ايكام احمداف ،  اطلاعاتي مبسوط درباره كتابخانه مدرسه بزرگ ازبكستان بدين شرح ارائه كرد: در اين كتابخانه به تقريب 20 هزار جلد كتاب و 3 هزار نسخه دستنويس نگهداري مي شود .
او در ادامه توضيحات خويش افزود: تاريخ، نجوم و پزشكي موضوعات كلي كتاب هاي كتابخانه را تشكيل مي دهند.  البته كتاب هاي تفسير قرآن و حقوق اسلامي نيز از جمله ارزشمندترين آنها هستند .
او در پايان مي گويد: البته كهن ترين كتاب موجود در كتابخانه، قرآن عثماني است كه تاريخ آن به قرن هفتم ميلادي باز مي گردد.
آيات مقدس
قرآن كريم كه امروزه در تمام جهان اسلام با نثر واحد از آن استفاده و به آن استناد مي شود، براي اولين بار به دستور عثمان و با دستنويسي اصحاب پيامبر(ص) و نظارت حضرت علي(ع) به رشته تحرير درآمد.
پيش از آن، آيات مقدسي كه در مكه و مدينه بر پيامبر(ص) نازل شده بودند، توسط اصحاب آن حضرت به خاطر سپرده مي شدند يا بر قطعه هايي از چوب يا استخوان شتر به رشته تحرير درمي آمدند.
از همين رو و به منظور رفع ابهامات بر سر اصل بودن آيات و ايجاد نثري واحد، عثمان فرمان به گردآوري آيات اصلي و كتابت آنها در قالب يك مجلد كلام الله مجيد صادر كرد. كتابت نسخه اصلي قرآن كريم در سال 651 ميلادي پس از تاييد نهايي امام علي(ع) نوزده سال پس از رحلت جانگداز پيامبر(ص)- به پايان رسيد.
امروزه اين قرآن در محفظه اي شيشه اي كه درون ديوار تعبيه شده، نگهداري مي شود.
البته امروزه بخشي از قرآن به مرور زمان از ميانرفته و يك سوم از نسخه اصلي آن در حدود 250 صفحه- موجود است؛ اين نسخه با خط درشت عربي نوشته شده است.
احمداف در اين باره مي گويد: اين قرآن بر پوست گوزن تاليف شده و در حجاز و با خط حجازي كه با خط كوفي مشابهت زيادي دارد به رشته تحرير درآمده است .
براساس روايات موجود، در زمان عثمان 5 نسخه ديگر از نسخه اصلي دستنويس قرآن كريم به رشته تحرير درآمد. گفته مي شود قرآن قديمي كه در كاخ توپكاپي استانبول نگهداري مي شود يكي از كپي هاي اوليه از روي نسخه اصلي قرآن كريم است.
متن تاريخي
اما چگونگي رسيدن اين نسخه اصلي قرآن مجيد به شهر تاشكند نيز خود حكايت جالبي دارد.
روايات موجود حكايت از آن دارند كه پس از مرگ عثمان، نسخه اصلي قرآن كريم توسط امام علي(ع) به كوفه در عراق برده شد. هفت سده بعد و در جريان يورش تيمورلنگ به عراق، اين فاتح، نسخه اصلي قرآن را پيدا كرد و آن را با خود به پايتخت امپراتوري تيموريان، سمرقند برد.
اين كتاب مقدس بيش از چهار سده در سمرقند نگهداري شد، اما در سال 1868 روس ها به سمرقند حمله كردند و اين شهر و مناطق اطراف آن را ضميمه امپراتوري روسيه كردند. پس از كشف مجدد اين نسخه مقدس توسط روس ها، فرماندار جديد سمرقند دستور انتقال آن را به كتابخانه سلطنتي سن پترزبورگ - كه در آن زمان پايتخت زمستاني روسيه بود- صادر كرد.
اما پس از وقوع انقلاب بلشويكي در روسيه و ظهور تمايلات ضدمذهبي در اين كشور، نسخه اصلي قرآن مجيد به يوفا، در بخش باشكور توستان، ارسال شد.
برملا شدن خبر انتقال نسخه اصلي قرآن كريم به نقطه اي دورافتاده، خشم مسلمانان تاشكند را برانگيخت. اعتراضات و درخواست هاي مكرر مسلمانان تاشكندي براي بازگرداندن نسخه اصلي قرآن به جمهوري ازبكستان، عقب نشيني آشكار حكومت مركزي در مسكو را در پي آورد. در نتيجه نسخه اصلي قرآن كريم در سال 1924 مجددا به آسياي ميانه بازگردانده شد و از آن زمان تاكنون در تاشكند باقي ماند.
مدرسه محل نگهداري قرآن كريم از جمله مناطقي است كه توسط سران اسلامي ميهمان دولت ازبكستان اغلب مورد بازديد قرار مي گيرد.
شرايط نگهداري و دسترسي
نحوه دسترسي و مراحل  آن: مسئوليت نگهداري و مجوز دسترسي به نسخه اصلي قرآن كريم به هيات مسلمانان ازبكستان و كميته امور مذهبي تحت نظر كابينه وزراي دولت جمهوري ازبكستان واگذار شده است. افرادي كه مي خواهند به نسخه اصلي قرآن دسترسي پيدا كنند بايد از دو مرجع ياد شده مجوز داشته باشند.
جزئيات بودجه در نظر گرفته شده براي نگهداري: بودجه ويژه اي براي حفاظت از اين نسخه مقدس و ارزشمند قرآن در نظر گرفته نشده است؛ هزينه نگهداري اين اثر ارزشمند مذهبي وتاريخي از سوي صندوق خيريه هيات مسلمانان ازبكستان تامين مي شود.
البته تنها بخش كوچكي از مبالغ واريز شده به اين صندوق، صرف نگهداري مجموعه نسخ دستنويس و مابقي آن صرف ساير فعاليت هاي مذهبي هيات مسلمانان ازبكستان مي شود.
تعداد نگهبانان مسئول نگهداري و فرصت هاي آموزش بيشتر آنان: تنها كتابداري كه در بخش نگهداري قرآن مجيد كار مي كند، در زمينه نگهداري آثار تاريخي هيچ گونه تخصصي ندارد؛ او تنها موارد ابتدايي نگهداري را رعايت مي كند.
مشخصات قرآن كريم عثماني
تاثير و نفوذ: اين نسخه مقدس و گرانبها به عنوان اولين و قطعي ترين نسخه قرآن مجيد، از جمله مهمترين نسخ تاريخي جهان كه تاثير بسزايي در تحولات تاريخي گذاشته اند محسوب مي شود.
محل تحرير: اولين نسخه قرآن در مدينه خاستگاه اوليه اجتماع مسلمانان به رشته تحرير درآمد.
نقش اجتماعي: اين قرآن، اولين نسخه دستنويس از وحي الهي است كه در مكه و مدينه بر پيامبر(ص) نازل شد. اين اثر مقدس، به فرمان عثمان با مشاركت اصحاب و با نظارت و تاييد نهايي حضرت اميرالمومنين علي(ع) به رشته تحرير درآمد.
نثر و سبك ادبي: جهانيان متفق القول بر اين نظرند كه قرآن اثري است بديع و بي بديل در ادبيات عرب. در واقع در ادبيات عرب- كه يكي از فاخرترين زبان ها براي سرودن شعر محسوب مي شود- تا به امروز كتاب نثر و نظمي به اين قوام و استواري به رشته تحرير درنيامده است.
ارزش اجتماعي: تعاليم قرآن كريم نقشي عمده و اساسي را در شكل دهي به تمدن بشري ايفا كرده اند. از همين روست كه پيروان ساير اديان الهي نيز اين كتاب را مقدس و محترم شمرده اند.

اسلام در آسياي ميانه
پيروي از اسلام از اواسط قرن هفتم ميلادي و پس از فتوحات مسلمانان در اين مناطق رواج يافت.مردم اين نواحي كه بيشتر آنان را تجار ايراني ابريشم تشكيل مي دادند با آغوشي باز، دين مبين را پذيرفته و به حفظ مباني آن طي قرون متمادي پرداختند.حتي زماني كه كمونيست ها نيز بر آسياي ميانه چيره شده بودند اين اقوام ساكن ماوراءالنهر بودند كه با تقيه و فعاليت هاي زيرزميني، نور ايمان را در قلب هاي خود زنده نگاه داشتند.
حتي تاسيس جمهوري هايي براساس تقسيمات قوميتي كه جهت از ميان بردن هويت اسلامي انجام گرفته بود نيز مانع از فعاليت مسلمانان آسياي ميانه نشد و اين اقوام مانند سدي محكم در برابر ايدئولوژي ماركس ايستادند و هويت اسلامي خويش را طي هفت دهه حاكميت كمونيست ها بر كرملين حفظ كردند.