سيدامير موسي كاظمي
يكي از موسساتي كه در سالهاي اخير در سطحي قابل تقدير به تحقيق، احياء و انتشار آثار گرانقدر شيعي همت گماشته، موسسه پيام امام هادي (ع) است. اين موسسه ۱۳ سال پيش و همزمان با آغاز سيزدهمين قرن تولد امام هادي (ع) در ۱۵ ذي الحجه ۱۴۱۲ (۱۳۷۱) با هدف تحقيق مواريث شيعه و معارف آل محمد (ص) و تاليف، تصحيح و نشر كتابهاي فقه، حديث و معارف اسلامي به همت حجت الاسلام والمسلمين سيدهادي رفيعي پور تاسيس شد. اين موسسه در ۵ گروه پژوهشي فقه و حديث، حديث، امام مهدي (عج)، ادعيه و مزار و معارف، پايه گذار پژوهش ها و تحقيقات شايان توجه و درخور تحسيني شده و در اين رهگذر موفق به دريافت لوح و جايزه كتاب سال جمهوري اسلامي ايران به خاطر تحقيق و تصحيح كتاب «المقنع» شيخ صدوق در سال ،۷۴ لوح و جايزه كتاب سال جمهوري اسلامي ايران به جهت تحقيق و تصحيح كتاب «الهدايه» شيخ صدوق در سال ،۷۷ لوح و جايزه كتاب سال ولايت در سال ۸۰ و لوح و جايزه كتاب ممتاز حوزه علميه در سال ۷۹ براي تحقيق و تصحيح كتاب «منتخب الانوار المضيئه» علامه نيلي و لوح و جايزه ممتاز كتاب سال ولايت براي مجموعه ۷ جلدي «موسوعه زيارات المعصومين» در سال ۸۴ شده است.
از ديگر آثار ارزشمند حجت الاسلام والمسلمين رفيعي پور و همكارانش در موسسه امام هادي (ع) مي توان به تحقيق و تصحيح «النهايه» شيخ طوسي، «المقنعه» شيخ مفيد، «الاعتقادات» شيخ صدوق، «سلسله الاصول الاربعمائه» ، در علامات ظهور امام زمان (عج)، «موسوعه كلمات امام مهدي (عج)» و... اشاره كرد.
اتوبان تهران _ قم در شبهاي چهارشنبه حال و هواي ديگري دارد، به خصوص اگر شب عيد قربان هم باشد و همين شوق زيارت حضرت فاطمه معصومه (س) و درك حضور در مسجد مقدس جمكران را دوچندان كرده باشد. همين شب متفاوت و شلوغي ناشي از آن باعث مي شود كه ديرتر از موعد مقرر به موسسه امام هادي (ع) در منطقه نيروگاه قم برسيم. گرچه از سادگي موسسه و تفاوت آن با ذهنيتي كه داشته ايم آنقدر يكه مي خوريم كه تأخيرمان را فراموش مي كنيم. ساختماني يك طبقه با چهار اتاق كه در خوش بينانه ترين تصور از ۱۲۰ مترمربع تجاوز نمي كند، جايگاه موسسه اي است كه به مدد توكل، پشتكار، خلاقيت و روحيه تعاون و همكاري پژوهشگران خود، تاكنون تحقيقات و پژوهش هاي درخور و ارزشمندي را در اختيار مراكز و حوزه هاي علمي قرار داده است. كفش هايمان را كه درمي آوريم سيدي بزرگوار به استقبالمان مي آيد كه اندكي بعد مي فهميم همان بنيانگذار و مدير موسسه است. حجت الاسلام والمسلمين سيدهادي رفيعي پور در سال ۱۳۲۷ در اصفهان متولد شده است. تحصيلات ابتدايي و مقداري از دروس حوزه علميه را در زادگاه خود پشت سر گذاشته و براي ادامه تحصيل عازم حوزه علميه قم مي شود. در اين شهر از محضر علماي حوزه و اساتيدي كه از حوزه علميه نجف اشرف به آنجا مهاجرت كرده بودند بهره برده و اشتياق به پژوهش و دغدغه خاطر تصحيح و احياي متون او را به راه اندازي موسسه تحقيقاتي امام هادي(ع) رهنمون مي شود. وقتي مي فهمد كه به بهانه سالروز ميلاد باسعادت حضرت امام هادي (ع) مي خواهيم از فعاليت هاي پژوهشي موسسه اي كه به نام آن بزرگوار مزين شده است، گزارشي تهيه كنيم، دستانش را به آسمان بلند مي كند و مي گويد: «خدايا حتي اگر يك صفحه از اين كتاب ها را از من قبول كني، برايم كافيست.»
***
* چه شد كه به فكر تاسيس موسسه امام هادي (ع) افتاديد؟
- از زمان طلبگي علاقه شخصي بنده كارهاي تحقيقي بود. پس از اتمام تحصيل و تدريس رسمي در حوزه، تابستان ها مشغول فعاليت هاي پژوهشي و تحقيقي بودم تا اين كه در پانزدهم ذي الحجه ۱۴۱۲ ه.ق مصادف با آغاز سيزدهمين قرن تولد حضرت امام هادي(ع) از طرف آيت الله گلپايگاني(ره) مجلس جشني در مدرسه فيضيه برگزار شد. در آن مجلس ، پيام آيت الله گلپايگاني در مظلوميت امام هادي(ع) و ظلم و جوري كه باعث شد آن حضرت نتوانند به نحو مطلوب علوم خودشان را به جامعه منتقل كنند، قرائت شد.
بنده در آن مجلس شديدا متاثر شدم و نگراني ام نسبت به مظلوميت ائمه (ع) به خصوص امام هادي، امام جواد و امام حسن عسگري(ع) بيشتر شد و از همان مجلس با خود عهد كردم، موسسه اي به نام امام دهم (ع) تاسيس كنم و زير پرچم و نام امام هادي (ع) به فعاليت هاي پژوهشي بپردازم.
بدين ترتيب، موسسه اي به نام مبارك امام هادي (ع) تاسيس شد و از آن زمان تاكنون شرمنده الطاف غيبي امام هادي (ع) هستم.
* نخستين كار تحقيقاتي كه در موسسه انجام داديد، چه بود؟
- از ابتدا نيت كرديم آنچه كه به نفع اسلام است اعم از تأليف، ترجمه و احياي تراث كار شود. البته علاقه شخصي بنده تحقيق و پژوهش روي متون و ريشه ها بود. براي همين، در ابتدا به فكر تهيه نسخه هاي خطي اصول الاربع مائه و احياي آنها بوديم كه يكي از بزرگان حوزه به من گفت: «با توجه به مشكلات و صرف وقت زيادي كه براي پيدا كردن نسخه هاي خطي اصول الاربع مائه لازم است، در حال حاضر روي دو كتاب المقنع والهدايه (تأليف شيخ صدوق-ره-) كار كنيد؛ زيرا حوزه هاي علمي نياز شديدي به آنها دارند. بنده نيز پذيرفتم.
بايد اين نكته را يادآوري كنم، سبك كار ما روي اين دو كتاب، روش تحقيقاتي معمول نبود كه نسخه مورد تحقيق را با يك يا چند نسخه ديگر مقابله، تصحيح و تحقيق مي كنند.
در مورد كتاب هاي المقنع و الهدايه از دوراني كه بنده در دروس خارج حاضر مي شدم، مي ديدم كه اساتيد و علما عبارت المقنع و الهدايه و النهايه و همچنين المقنعه شيخ مفيد را به عنوان حديث تلقي مي كنند. اگرچه نمي گويند مدرك اين حديث و عبارت كجا است. مثلاً اگر كتاب مستدرك الوسايل را نگاه كنيد مي بينيد چنين نقل كرده است:« روايت صدم قال الصادق(ع)... و روايت يكصد و يك المقنع و روايت يكصد دو قال الباقر(ع) و روايت يكصد و سه الهدايه». اين، نشان مي دهد عالم بزرگواري مانند محدث نوري همه اينها را به مثابه روايت فرض كرده است.
اين اعتقاد كه عبارت كتب مذكور به مثابه روايت است، از ابتداي دروس خارج براي بنده دغدغه اي بود و در عين حال تحقيق و پژوهش براي اثبات آن امري شيرين. براي اين كار نسخه هاي المقنع و الهدايه با چندين نسخه خطي مقابله و سپس تمام عبارات اين دو كتاب، با روايت مناسب در آن باب جست وجو شد؛ به گونه اي كه برخي مواقع به علت نبود روايت در باب مناسب آن، به احتجاجات مراجعه مي شد. سرانجام پس از پنج سال كوشش، كار به نتيجه رسيد و كتاب المقنع عرضه شد.
* روش تحقيق شما گروهي بود يا انفرادي؟
- در ابتدا به اتفاق دو نفر از دوستان كار مي كرديم؛ چون برخي كارها مثل مقابله به تنهايي ممكن نيست و علاوه بر آن، گستردگي كار از توان فرد خارج بود. بعداً كارها گسترده تر شد و گروه هاي پژوهشي تشكيل شد كه در حال حاضر نزديك ۱۵ نفر محقق همكاري دارند.
* ظاهراً پنج گروه پژوهشي در حال حاضر در مؤسسه مشغول تحقيق هستند.
- بله، گروه فقه و حديث يكي از بخش هاي مؤسسه است و دو كتاب المقنع و الهدايه از كارهاي اين بخش است. اين دو كتاب بسيار مورد توجه قرار گرفت؛ زيرا زماني كه المقنع براي چاپ آماده شد، به ما گفته مي شد بيشتر از دو هزار نسخه چاپ نكنيد؛ چون كتاب تخصصي است و خريدار زيادي ندارد؛ اما سه هزارو پانصد نسخه چاپ كرديم و در سه ماهه اول همه نسخه ها به فروش رفت و در حال حاضر ناياب است. البته قصد داريم آن را با برخي اصلاحات و تغييرات، مجدداً چاپ و منتشر كنيم.
از كارهاي ديگر اين گروه، النهايه شيخ طوسي(ره) است كه به روش المقنع و الهدايه در دست پژوهش است و اگر موفق شويم در طول ده سال (۷ سال آن گذشته) به پايان ببريم زمان مناسبي است. كار ديگري كه در اين بخش در حال انجام است تحقيق روي المقنعه شيخ مفيد(ره) است.
يكي از بخش هاي ديگر مؤسسه، گروه حديث است. در اين گروه احاديث معتبر و صحيح السندي كه مورد نياز همگاني است، منتشر مي شود؛ مثل چاپ و نشر چهل حديث معتبر درباره روزه با نام انوار درخشان، چهل حديث معتبر در پند و اندرز با عنوان انوار هدايت و انتشار خطبه هاي حضرت زهرا(س)، ام كلثوم و فاطمه بنت الحسين با عنوان چشمه سار كوثر.
از بخش هاي ديگر مؤسسه، گروه امام مهدي(عج) است كه پژوهش هايي را درباره امام زمان(عج) و علائم ظهور در دست انجام دارد. يكي از كارهايي كه در اين گروه تحقيق و منتشر شده، منتخب انوار المضيئه تأليف علامه نيلي است كه در سال ۱۳۷۹ كتاب ممتاز حوزه علميه و در سال ۱۳۸۰ كتاب برتر سال ولايت شناخته شد.
گروه ادعيه و مزار از ديگر بخش هاي مؤسسه است كه تدوين موسوعه زيارات المعصومين يكي از كارهاي ارزشمند آن است.
* به موسوعه زيارات المعصومين اشاره كرديد. چه انگيزه اي باعث تدوين اين مجموعه عظيم شد؟
- زيارت ها مانند دعاها اقيانوسي از معارف اسلامي هستند. ما پس از قدري تحقيق و پژوهش متوجه شديم كه متن تصحيح شده اي كه اهل تحقيق به آن استناد كنند، يا اصلاً موجود نيست يا بسيار محدود است. به اين دليل تصميم گرفتيم با تصحيح و تحقيق زيارت ها، برخي علوم را از آنها استخراج كنيم. در اين كار سعي شده زيارت هاي هر معصوم داراي چند باب باشد: يك باب، ترجمه يا خلاصه اي از زندگي معصوم. باب دوم فضايل شهري كه معصوم در آن مدفون است و فضايل موضع قبر معصوم و در باب ديگر فضائل زيارت معصوم، اوقات و آداب زيارت، آداب بعد از زيارت و وداع آمده است. البته در لابه لاي زيارت هاي معصومين(ع) برخي مشاهد مشرفه نيز معرفي شده اند.
در ابتداي هر باب نيز، روايت هاي چهارده معصوم(ع) را به ترتيب از پيامبر اكرم(ص) تا حضرت مهدي(عج) ذكر كرده ايم.در اين پژوهش معلوم شد، بسياري از زيارت ها روايت خود معصوم(ع) است كه ما آن را براي هر معصوم(ع) در بابي مستقل ذكر كرده ايم. همچنين آنچه را كه به صورت زيارت غيرروايي است و ممكن است علما بدون بيان سند ذكر كرده باشند يا تأليف خود آنها باشد، با عنوان« ما ورد من طرق اخري» در ذيل هر باب آورده ايم. با اين روش به راحتي مي توان دريافت كه متون زيارت ها مسند با غيرمسند چه اندازه تشابه و تطابق دارند.
* به زعم برخي موسوعه زيارات المعصومين را مي توان بزرگترين دايره المعارف زيارتي شيعه نام نهاد. آيا همين طور است؟
- بله، موسوعه زيارات المعصومين بزرگترين دايره المعارف زيارتي است كه در شيعه نوشته شده است. هر چند علماي اسلام از زمان امامان معصوم تا به حال كتابهاي سودمند و كارآمدي پيرامون زيارات نوشته اند اما با يك نگاه كلي به فهرست كتب زيارتي از صدر اسلام تا به حال كه به بيش از ۴۰۰ اثر بالغ مي شود، مي توان اين گونه نتيجه گيري كرد كه مزار علامه مجلسي(ره) در بحارالانوار و قسمت زيارات عوالم سيد بحراني و موسوعه زيارات المعصومين گسترده ترين كتابهاي زيارتي هستند؛ با اين تفاوت كه موسوعه زيارات المعصومين از علماي قرن يازدهم به قبل تا زمان امامان معصوم كتابهاي زياراتي را بررسي كرده و هر آنچه زيارت از امامان معصوم پيرامون ائمه اطهار وارد شده و هر آنچه در كتب زيارتي اعم از تأليف و غير آن نقل شده، به صورتي بسيار منظم و دقيق در اين كتاب بزرگ آورده شده است.
* گويا هر جلد از اين مجموعه ۷ جلدي به يك يا چندتن از معصومين اختصاص دارد.
- بله، جلد اول اين دائره المعارف بزرگ كه نام آن موسوعه يعني بسيار گسترده و پهناور گذاشته شده به زيارات پيامبر اكرم(ص) فاطمه زهرا(س)، ائمه بقيع(ع) و آنچه زيارت در مدينه منوره است، اختصاص دارد. جلد دوم زيارات مربوط به اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(ع) است و جلد سوم به زيارات سيدالشهدا حضرت امام حسين(ع) اختصاص يافته است. البته در اين جلد هر جا نامي از شهداي كربلا آمده، در پاورقي صفحه زندگي آن شهيدان به طور دقيق و جامع آورده شده است. جلد چهارم پيرامون زيارات امامان كاظمين حضرت موسي بن جعفر(ع) و جواد الائمه (ع) است و سپس زيارات ثامن الحجج امام رضا(ع)، امام هادي(ع) و امام حسن عسگري(ع) نقل شده و در آخر زيارات حضرت حجه بن الحسن عسگري(عج) و بعضي از ادعيه كه براي آن حضرت آورده شده مانند دعاي ندبه و... به چاپ رسيده است. جلد پنجم اختصاص دارد به زيارات جامع معصومين و آنچه كه به عنوان زيارت جامعه آمده است.
در انتهاي جلد پنجم پيرامون چند امامزاده معتبر از جمله حضرت معصومه(س) و حضرت عبدالعظيم حسني (ع) و فضائل آنها زياراتي آورده شده است.
جلد ششم فهرستهاي اين موسوعه را تشكيل داده است و به ترتيب فهرست آيات قرآني، فهرست نام ها، كنيه ها و القاب معصومين، فهرست نام هاي پيامبران، فرشتگان، كتب آسماني، شخصيت ها، امت ها، مكانها، ايام، خوردنيها و آشاميدنيها، آلات و البسه، گياهان، معادن و ... آورده شده است كه براي محققين و دانش پژوهان بسيار مفيد است.
* ظاهراً باب بندي موسوعه زيارات المعصومين هم به ترتيب خاصي است.
- بله، آنچه كه در تمام اين موسوعه ملاحظه مي شود اين است كه اول روايات آمده و سپس آنچه كه در كتب معتبر نقل شده كه محتمل است روايت يا تأليف باشد، آورده شده است. نكته ديگر اين كه باب بندي اين كتاب به گونه اي محقق پسندانه صورت گرفته كه علاوه بر زيارات پيرامون شخصيت زيارت شده نيز آگاهي داده شده است. مثلاً در باب اول هر امام زندگي آن حضرت از تاريخ تولد، اوصاف، القاب، فضائل و تاريخ وفات آمده است. باب دوم معمولاً در فضيلت شهري كه در آن امام مدفون شده مطالب و روايت سودمندي دارد. باب سوم به فضيلت زيارت آن معصوم اختصاص دارد و باب چهارم در اوقات مستحب براي زيارت آن امام است.
در باب پنجم آداب زيارت، در باب ششم كيفيت زيارت و زمانهاي خاص براي زيارت، در باب هفتم آداب بعد از زيارت و در باب هشتم زيارت وداع با آن حضرت آمده است. البته اين باب بندي به طور نسبي ذكر شده مثلاً در بعضي از مجلدات علاوه بر ابواب فوق، باب هاي مناسب ديگري هم به مناسبت آن شهر اضافه شده است.
* به نظر مي رسد رويكرد شما در نوشتن مقدمه براي آثار پژوهشي قدري متفاوت باشد. به گونه اي كه برخي مقدمات كتابهاي شما، يك كار پژوهشي مستقل به نظر مي آيد. آيا در موسوعه زيارات المعصومين هم اين رويكرد را حفظ كرده ايد؟
- بله، مقدمه موسوعه زيارات المعصومين به عنوان جلد صفر ابواب مختلف پيرامون تعريف زيارت، هدف از زيارت، فوايد زيارت، زيارت در سيره مسلمين در طول قرون، شبهات پيرامون زيارت و پاسخ اين شبهات و همچنين نام كتب زيارتي كه در قرون مختلف نوشته شده را در برمي گيرد. لازم به ذكر است كه در اين مقدمه تنها به روايات شيعه بسنده نشده، بلكه روايات علماي اهل سنت در مورد زيارت و فوائد آن نيز لحاظ شده است. نكته ديگر هم اين كه با مطالعه اين مقدمه هر انسان منصف به اين نتيجه مي رسد كه زيارت سيره قطعيه همه فرق اسلامي بوده و علاوه بر خلفا و اصحاب، تمام فرق اسلامي زيارت را از مستحبات و اعمال پسنديده به شمار مي آوردند.
