دكتر كامران ملك پور
سرانه مصرف ميگو در ايران فقط به ميزان 20 گرم در سال است، اما هر آمريكايي بيش از يك كيلو و 400 گرم ميگو در سال مصرف مي كند.
گرايش اندك مردم ايران به مصرف اين فرآورده پروتئيني دريايي بيشتر به خاطر نداشتن شناخت كافي از مزاياي آن است.
ميگو برخلاف آنچه كه بيشتر افراد تصور مي كنند غذايي لوكس و گران نيست، بلكه نحوه عرضه آن در ايران باعث شده است تا اين محصول با قيمت هاي غيرواقعي به دست مصرف كنندگان برسد.
برداشت ميگوي پرورشي در ايران، طي ماه هاي آبان و آذر و صيد قانوني آن در دريا نيز از مرداد تا آبان ماه هر سال انجام مي شود. عرضه ميگو بر اساس ضوابط بهداشتي به عنوان يك فرآورده دريايي از شرايط خاصي برخوردار است كه در بازار داخلي كمتر اين ضوابط رعايت مي شود؛ از جمله آن كه اين محصول نبايد به صورت غيرمنجمد در مسافتي بيش از۲۰۰ كيلومتر حمل شود اما در بازار شهرهايي مانند تهران، آن هم در سراسر سال شاهد عرضه فله اي و غيرمنجمد ميگو هستيم.
ميگويي كه به صورت مناسب فرآوري و بسته بندي شده باشد طعم خاصي ندارد و آن چه كه بسياري افراد بوي خاص ميگو مي نامند، علامت غيراستاندارد بودن اين محصول است. تكثير و پرورش ميگو در جهان قدمتي در حدود پنج قرن دارد. در دهه هاي گذشته روند توليد اين محصول اگرچه با فراز و نشيب هايي همراه بوده اما در نهايت روندي صعودي داشته است. اكنون تجارت ميگو در جهان با توجه به توليد قريب به 2 ميليون تني آن در سال و ميانگين قيمتي 5/3 دلار در هر كيلو، گردش مالي قابل توجهي را به خود اختصاص مي دهد.
صيد و مصرف ميگو در سواحلي جنوبي ايران قدمت زيادي دارد. لغت ميگو تركيبي از دو كلمه ميگ (ملخ) و او (آب) است كه در مجموع به معناي ملخ آبي است. پرورش ميگو در ايران از سابقه و قدمت چنداني برخوردار نيست، اگرچه اكنون به عنوان يك زيربخش مهم در شيلات كشور شناخته مي شود.
سنگ  بناي پرورش ميگو به اعزام دو تن از كارشناسان شيلات ايران براي گذراندن يك دوره در زمينه پرورش ميگو به كشور ژاپن بازمي گردد. اين دو تن پس از بازگشت در سال 1363 اقدام به تهيه چندين نوزاد مولد مي كنند. عمل آمدن يك ميگو به اندازه انگشت دست در يك آكواريوم آزمايشي، نيروي محركه اي مي شود براي تدوين طرح هاي پرورش ميگو در كشور و به تدريج اقدامات اوليه صورت مي پذيرد. بر همين اساس در سال 70 براي اولين بار در استان بوشهر، در مركز تكثير ميگو بندرگاه ، 300 هزار قطعه بچه ميگو گونه ببري سبز به صورت آزمايشي به عمل آمد. هرچند كه به دليل آماده نبودن مزارع، بخش زيادي از آن براي غني سازي ذخاير روي سواحل ايران در خليج فارس رها مي شود.
در آن سال ها آزمايش هاي اوليه براي پرورش ميگو روي گونه هاي خارجي صورت پذيرفت. اما نتيجه پرورش تجاري در نهايت به  گونه بومي ايران (Indicus) كه به سفيد هندي مشهور است ختم شد.
فرصت مناسبي براي اشتغال جوانان در جنوب كشور وجود دارد. آنها كه علاقه مند باشند مي توانند با حمايت دولت و گرفتن زمين مناسب اقدام به احداث مزارع پرورش ميگو كنند؛ قيمت مناسب ميگو در بازار جهاني سودآوري اين صنعت را تضمين مي كند. عبارات فوق، قريب به مضمون سخنان اكبر هاشمي رفسنجاني در يكي از خطبه هاي نماز جمعه سال 71 بود. جملاتي كه باعث هجوم متقاضيان براي سرمايه گذاري در اين رشته نوپا شد. در واقع توليد ميگو تا آن روز بيشتر بر روي كاغذ ترسيم شده بود و در سرآغازي ساده، تبديل به يك صنعت توليدي با متقاضيان و سرمايه گذاران مختلفي از همه جاي كشور شد.
در سال 72 با توجه به استقبال به وجود آمده، اولين مرحله تكثير و پرورش  گونه سفيد هندي (بومي ايران) انجام شد و موفقيت هاي حاصل شده اميدواري براي توسعه اين صنعت را به وجود آورد.
اين جملات، گفته هاي مهندس عادل دنداني قديمي ترين كارشناس ميگوي كشور است كه از او به عنوان تاريخ شفاهي ميگو ياد مي شود.
وي اضافه مي كند: كارها براي پرورش، هم در بخش دولتي و هم در بخش خصوصي با روند خوبي در اين سال ها ادامه پيدا كرد.
طي سال هاي گذشته تحقيقات زيادي در زمينه اراضي مناسب براي پرورش ميگو انجام شد، اميدرضا اصغري مديركل تكثير و پرورش ميگو مي گويد: تاكنون 180 هزار هكتار زمين مستعد براي احداث مزارع پرورش ميگو در كشور شناسايي شده است هرچند كه نتايج بررسي در برخي مناطق همچون استان يزد و منطقه ورمال زابل مطلوب نبوده است.
وي اقتصادي بودن صنعت را عامل اصلي گسترش آن مي داند و يادآور مي شود: در چند سال اخير پرورش ميگو در داخل توجيه اقتصادي نداشته است. دليل اصلي اين رخداد، كاهش قيمت ها در بازار جهاني، افزايش هزينه هاي ريالي و ثبات نسبي نرخ ارز بوده است.
اصغري مساحت مفيد استخرهاي آماده بهره برداري كشور را۱۰ هزار هكتار اعلام مي كند و با اشاره به اين كه در سال هاي گذشته مزارع در ابعاد كوچك چند هكتاري ايجاد شده و بنابراين راندمان اقتصادي و هزينه هاي توليد در آنها از سطح بالايي برخوردار بوده است، خاطرنشان مي كند: اكنون گرايش به احداث مزارع بزرگ در ابعاد 200 تا 2هزار هكتار به وجود آمده است و اين همان چيزي است كه ما نيز به دنبالش هستيم، زيرا مزاياي بسياري همچون مديريت مناسب، كاهش هزينه ها و افزايش توليد در هكتار را به دنبال خواهد داشت.
آغاز سال 2000 به عنوان شروع قرن جديد ميلادي نويد خوشي براي پرورش دهندگان ميگو در سراسر جهان بود. قيمت اين محصول به رقم هفت دلار براي هر كيلوگرم افزايش يافت. اين اتفاق بازار داخلي را نيز تحت تأثير قرار داد. (رجوع كنيد به جدول خلاصه وضعيت پرورش ميگو در ايران) بسياري از سرمايه گذاران كه تا قبل از آن به صورت جسته و گريخته فعاليت مي كردند ترغيب به فعاليت مستمر در اين زمينه شدند. اما اين روزهاي خوش براي فعالان صنعت ميگو چندان به طول نينجاميد، قيمت ها در بازار جهاني افول كرد، سرمازدگي به سراغ مزارع داخلي رفت و بعد هم سر و كله بيماري ويروسي لكه سفيد (white spot) پيدا شد و به طور واقعي همه رشته ها را پنبه كرد تا جايي كه انگيزه پرورش را در بين توليدكنندگان ميگو كاهش داد و باعث شد بسياري از آنها اقدام به رهاسازي مزارع كنند. اكنون ديگر قطعي به نظر مي رسد كه رسيدن به رقم توليد 45 هزار تن ميگو در پايان برنامه چهارم توسعه با وضعيت موجود غيرممكن خواهد بود.
حضور لكه سفيد بيشتر از آنچه صدمه وارد كرد، ترس در پرورش دهندگان ايجاد كرد و باعث شد بسياري به دليل نگراني از خسارت ها از ادامه كار انصراف دهند. اما آنها كه ماندند و به رعايت دستورالعمل ها گوش فرادادند وضعيت به مراتب بهتري پيدا كردند. يك نمونه موفقيت آميز در اين ميان، برداشت مناسب ميگو از يك مزرعه 56 هكتاري در مجاورت سايت حله بوشهر بوده است. آب ورودي اين مزرعه منشأ بيماري اعلام شد اما مدير اين مزرعه كه مبارك نام دارد برخلاف همسايگانش به كار ادامه داد و در نهايت محصول خوبي را نيز به بازار عرضه كرد. بيماري لكه سفيد براي اولين بار در سال 81 در مزارع چوئبده آبادان ديده شد و پرورش ميگو در ايران از آن روز به بعد فصل نويني را هرچند كه تلخ بود اما آغاز كرد.
در بسياري از كشورها بيماري لكه سفيد در سال هاي گذشته بروز كرده است. اكنون آنها سال هاست كه با مديريت كنترل بيماري به كار توليد مشغولند.
اين سخناني است كه دكتر عباس متين فر از متخصصان مؤسسه تحقيقات شيلات ايران مي گويد و اضافه مي كند: ريشه كني بيماري امكان پذير نيست اما ويروس را مي توان كنترل كرد. وي كه يكي از دو نفر متخصص بنيانگذار پرورش ميگو در ايران است، لكه سفيد را حادترين بيماري ميگوهاي پرورشي در جهان مي داند و يادآور مي شود: اصلاح ساختار ورودي آب استخرها، ضدعفوني آنها، قطع ارتباط مزارع با يكديگر و توجه به مسائل بهداشتي مزارع همچون ضدعفوني كردن وسايل مورد استفاده، از راهكارهاي مقابله با اين بيماري است.
اين متخصص بيولوژي دريايي يكي ديگر از راه هاي مقابله با اين بيماري را تنوع گونه هاي پرورش ميگو عنوان كرده و خاطرنشان مي كند: برگزاري كلاس ها و دوره هاي آموزشي، انتخاب افراد واجد شرايط و آشنا به بخش شيلات براي واگذاري مزارع از ديگر نكاتي است كه مي تواند پرورش ميگو در كشور را رونقي دوباره ببخشد.
پس از بروز مشكلات در صنعت پرورش ميگو؛ ايجاد تنوع در گونه ها در سرلوحه تحقيقات ميگو در كشور قرار گرفت و قرار است از سال آينده گونه اي ميگو با نام وانامي (Vannami) آن هم از نوع عاري از بيماري اش پا به مزارع ايران بگذارد.
متين فر به تحقيقات انجام شده در زمينه وانامي كه يك گونه بومي ميگوي آب هاي آمريكاي جنوبي است براي پرورش در كشور اشاره مي كند و مي گويد: آزمايش هاي انجام شده در كشور نشان مي دهد كه وانامي علاوه بر داشتن مقاومت بالا در مقابل بيماري، از تحمل پذيري خوبي در برابر شوري و درجه حرارت آب برخوردار است و در عين حال تراكم پذيري مناسب آن هزينه تغذيه را كه نيمي از هزينه هاي جاري پرورش ميگو را تشكيل مي دهد، كاهش مي دهد. گونه وانامي امسال در حله بوشهر كه آلوده به لكه سفيد است در چهار استخر پرورش داده شد و نتايج بسيار مثبتي از اين اقدام به دست آمد كه يكي از آنها كاهش دوره پرورش در كنار مقاومت داشتن در مقابل بيماري بوده است.
مشكلات فعلي صنعت ميگو تنها به حضور بيماري خلاصه نمي شود، پرورش دهندگان ميگو نيازمند حمايت هاي گسترده اي هستند كه تنها يكي از آنها نيازمند به دريافت كمك براي مقابله با بيماري لكه سفيد است.
گذشته ميگو را بايد از آينده آن جدا كرد. اين سرآغاز صحبت هاي مرتضي هراجي است كه يكي از پرورش دهندگان موفق استان هرمزگان است.
وي كه عضو هيأت مديره انجمن صنفي ميگوي ايران است، اضافه مي كند: همه ما در شيلات و بخش خصوصي در مورد ميگو تازه كار بوده ايم اما اكنون مي توانيم براي آينده سودآور اين صنعت فعاليت كنيم.
اين پرورش دهنده نمونه سال 80 خاطرنشان مي كند: هرچند مشكلاتي به وجود آمده اما پيشرفت هايي نيز به وقوع پيوسته است. اكنون ضريب تبديل غذايي مزارع از رقم 2 به 6/1 كاهش يافته و درصد بقاي بچه ميگوها از رشد 20 درصدي كه رقم قابل ملاحظه اي است برخوردار بوده است.
وي معتقد است بازار داخلي، در صورت فرهنگ سازي يك اميد بزرگ براي پرورش دهندگان است. اين جملات مشابه سخناني است كه دكتر فردوس فاتيما محقق برجسته مؤسسه معتبر infofish در سفر به ايران طي سال 80 در مورد صنعت پرورش ميگوي كشور بيان كرد و گفت: ميگو بايد جايگاه خود را در بازار داخلي ايران پيدا كند و اين اولين گام براي توسعه پرورش آن خواهد بود.
هراجي در اين زمينه خاطرنشان مي كند: ميگو هرچند اكنون با قيمت هاي بسيار متفاوت در كشور عرضه مي شود اما اگر تحت مديريت مناسب توزيع قرار گيرد، 4هزار و 500 تومان در هر كيلوگرم براي فروش آن، رقمي مناسب براي توليدكننده و مصرف كننده خواهد بود.
وي استفاده از موتورهاي ديزل براي تأمين برق مزارع را به عنوان يكي از مشكلات اين صنعت عنوان مي كند و مي گويد: اتصال مزارع ميگو به شبكه برق سراسري، قيمت نهايي ميگو را در هر كيلوگرم يكصد تومان كاهش خواهد داد.هراجي كه امسال هم مزرعه اش ميگوي خوبي به بازار عرضه كرده است آينده اين صنعت را روشن مي بيند.
جلوگيري از توسعه بي رويه و گرايش به ايجاد مزارع بزرگ، پرداخت يارانه توليد در صورت ثبات داشتن نرخ ارز، گسترش امكانات بهداشتي و مراكز تشخيص همچون آزمايشگاه ها، هماهنگي بين سازمان هاي دامپزشكي و شيلات براي اعمال مديريت واحد و علمي در مراكز، گرايش به سمت كاربردي شدن تحقيقات ميگو، توسعه مراكز فن آوري و صنايع جانبي ميگو و فرهنگ سازي براي مصرف اين فرآورده از اصلي ترين راهكارهاي احياي صنعت ميگو در كشور است.
صنعت پرورش ميگو علاوه بر جنبه هاي اقتصادي از لحاظ اجتماعي اثرگذار بوده است و يكي از جالب ترين تأثيرات آن به وجود آوردن مهاجرت معكوس در كشور بوده است. بيشتر سرمايه گذاران اين صنعت از تهران و شهرهاي بزرگ به روستاهاي محروم جنوبي كشور نقل مكان كرده اند؛ همچنان كه اشتغال زايي صنعت ميگو در اين مناطق كاهش ميزان جرم و جنايت و حتي كاهش تعداد مواليد را در پي داشته است.