عكس: گلناز بهشتي
نغمه دانش آشتياني
سازمان دامپزشكي كل كشور امسال نظارت جدي تري را به دليل وجود برخي ويروس ها و باكتري هاي موجود در آبزيان و به ويژه ماهي هاي قرمز در پيش گرفته است. عرضه اين آبزيان نيز به همين دليل فقط از طريق فروشندگان مستقر در ميادين ميوه و تره بار قانوني و به رسميت شناخته شده است. از سوي ديگر خواه ناخواه در پيش گرفتن رويه جديد تأثير قابل توجهي را در تجارت ماهي قرمز برجاي گذاشته است. اين تأثير گاه تا آنجا پيش رفته است كه حتي ورشكستگي برخي از افراد فعال در اين حرفه را به دنبال داشته است.
سالانه بيش از 25ميليون قطعه ماهي  قرمز براي مراسم نوروز در سطح كشور پرورش داده مي شود. از اين رقم بين چهار تا پنج ميليون قطعه آنها از اواسط اسفند تا پايان تعطيلات نوروزي جان خود را از دست مي دهند.
مهرناز عطري داراي دكتراي محيط زيست از دانشگاه لندن و مدير گروه غيردولتي مهرايران كه سالها درباره آبزيان از جمله ماهي قرمز، لاك پشت، مارماهي و... تحقيق كرده است در اين باره براي مان توضيح داد: هر سال وقتي به ماه پاياني سال نزديك مي شويم فعاليت جدي پرورش دهندگان ماهي قرمز در حوضچه ها و استخرهاي خاكي و غير استاندارد، غيربهداشتي و با آب هاي آلوده آغاز مي شود. با نزديك تر شدن به نوروز زمان انتقال ماهي ها از اطراف شهرهاي بزرگ به محل توزيع اصلي آنها در شهرها فرا مي رسد. اين حيوانات از محيط خود با استفاده از كيسه ها، جعبه ها و دبه هاي آلوده به كود يا سم و وانت هايي كه پشت آنها با استفاده از نايلون به صورت حوضچه درآمده به شهر منتقل مي شوند.
ماهي ها به دليل شرايط نادرست پرورش و نقل و انتقال و تكان هاي شديد اغلب سكته كرده و بيمار مي شوند. تعداد قابل توجهي از آنها در راه مي ميرند. ماهي هاي باقيمانده نيز هنگامي كه به محل هاي توزيع مي رسند از پشت وانت ها تخليه شده و افرادي با سرعت اقدام به جداسازي آنها براساس رنگ و اندازه مي كنند. رفتار ناخوشايند اغلب فروشندگان و توزيع كنندگان با ماهي ها در مرحله دوم باعث مرگ تعداد ديگري از ماهي هاي قرمز مي شود.
رعايت نكردن شرايط بهداشتي در زمان پرورش، انتقال و عرضه نادرست، تحميل استرس به ماهي، تعويض نكردن به موقع آب و... از عواملي هستند كه باعث زخمي و بيمار شدن يا سكته و مرگ ماهي هاي قرمز مي شوند.
در مرحله سوم ماهي هاي بيمار و سكته كرده و تعداد معدود ديگري كه خوش شانس بوده و آسيبي نديده اند به خانه هاي مشتريان مي رسند. ماهي هاي قرمز بيمار و سكته كرده در روزهاي نخستين حضورشان در منزل مشتريان جان خود را از دست مي دهند. ماهي هاي سالم نيز سرنوشت چندان متفاوتي ندارند. برخي از ماهي ها اسير خانواده هايي مي شوند كه رفتار مناسبي با آنها نداشته و مرگ را براي آنها به ارمغان مي آورند.
ماهي هاي خوشبختي كه تعدادشان نيز بسيار كم است به دست خانواده هاي مهربان و مسئوليت پذيري مي افتند كه از آنها به خوبي نگهداري مي كنند. اين ماهي ها اغلب مي توانند از نعمت عمر بيشتري برخوردار شوند ولي آمار نه چندان دقيق نشان مي دهد كه اين ماهي ها به طور ميانگين بيش از يك سال عمر نخواهند كرد. دليل آن نيز مي تواند دستكاري هاي ژنتيكي، دور بودن از محل طبيعي زندگي، استرس داشتن ماهي حتي هنگام شنيدن صداي بلند، آگاهي كامل نداشتن خريداران از شرايط درست نگهداري و... باشد.
به هر حال در اين چرخه كه از منظري مي تواند فعاليتي اقتصادي و تجاري محسوب شود تعداد زيادي ماهي با صرف هزينه هايي توليد و توزيع مي شوند اما تعداد زيادي از آنها هنوز به مقصد نرسيده مي ميرند از اين طريق اين چرخه اقتصادي لطمه مي بيند.
مراجع ذيصلاح و مسأله
در تاريخ۷ اسفند ماه سال 84، مدير كل دامپزشكي استان تهران طي نامه اي به شماره 35895 به مدير عامل سازمان ميادين ميوه و تره بار و فرآورده هاي كشاورزي شهرداري تهران عطف به نمابر شماره 54817/48مورخ 11/11/84 رياست سازمان كشاورزي آورده است: با توجه به رعايت نشدن شرايط بهداشتي در عرضه ماهيان زينتي (از جمله ماهي هاي حوض) در ايام نوروز كه باعث گسترش مخاطرات بهداشتي انساني، زيست محيطي، افزايش تلفات ماهيان و امكان بروز بيماري مشترك بين ماهيان زينتي و انسان مي شود بنابراين مقتضي است از تاريخ ابلاغ اين نامه از عرضه هرگونه ماهي زينتي به ويژه ماهي حوض كه فاقد شرايط بهداشتي و بدون مجوز لازم است، اكيداً خودداري شود. اما در نامه سازمان دامپزشكي كشور كه به آن اشاره شد، اداره كل دامپزشكي استان تهران موظف به بازديد از مراكز عرضه ماهيان زينتي توسط كارشناسان ادارات بهداشت، ساماندهي فروشگاه هاي عرضه، ارائه راهكارهاي بهداشتي در مورد نحوه تهيه ماهي از مراكز تكثير و پرورش معتبر، دريافت گواهي بهداشتي همراه محموله، رعايت مسايل بهداشتي در زمان نگهداري ماهي در فروشگاه ها، دفن بهداشتي ماهيان تلف شده، كنترل پساب هاي خروجي، طرح موضوع در كار گروه بهداشت، درمان و تأمين اجتماعي استان تهران و در پيش گرفتن تدابير عملي، برخورد با مراكز غير بهداشتي يا همكاري شهرداري ها و ساير ارگان هاي مرتبط، برخورد و جمع آوري عرضه كنندگان دوره گرد و ساماندهي مراكز تكثير، پرورش و نگهداري  آبزيان زينتي و آكواريومي. همانطور كه در نامه نگاري مورد اشاره مشخص است فروش ماهي هاي قرمز براي ايام عيد پس از نظارت كارشناسان سازمان دامپزشكي كشور فقط در ميادين ميوه و تره بار شهرداري تهران مجاز است و همه دستفروشان به دليل رعايت نكردن شرايط عرضه قانوني همچنين سدمعبر، مجاز به فروش ماهي قرمز نيستند. البته مغازه داران نيز از اين قاعده مستثني نبوده و شامل اين ممنوعيت هستند.
در همين باره دكتر ابراهيم بابايي ناظر سازمان دامپزشكي و مسئول صدور مجوز سلامت ماهي هاي تزئيني در سازمان ميادين و تره بار به ايسنا اظهار كرده است: امسال براساس تصميم سازمان دامپزشكي كشور و سازمان ميادين ميوه و تره بار شهرداري تهران، سلامت همه ماهي هاي تزئيني عرضه شده در اين ميادين مورد كنترل و تأييد قرار گرفته است سلامت اين ماهي ها از طريق كنترل ارگانولوپتيكي (ديد چشمي) صورت گرفته و پس از تأييد و صدور مجوز به فروش مي رسند.
بابايي افزود: براي فروش ماهي هاي تزئيني كنترل شده توسط سازمان دامپزشكي، غرفه هايي در ميادين ميوه و تره بار آزادگان، ملت، كارون، اختياريه و ديگر مياديني كه ماهي دارند، احداث شده است.
وي اشاره كرد: روزانه تعداد زيادي ماهي در ميادين ميوه و تره بار با قيمت هايي بين 200 تا 400 تومان بسته به نوع و اندازه ماهي به فروش مي رسند. اين ماهي ها اغلب در شهرهايي چون همدان، كاشان، قم و كرج پرورش داده شده اند. عرضه ماهيان قرمز در 81 ميدان ميوه و تره بار انجام شده و پيش بيني مي شود حدود 10 تا 12 هزار قطعه ماهي در هر ميدان و در مجموع حدود 900 هزار قطعه ماهي قرمز در آستانه نوروز در شهر تهران به فروش برسد.
ماهي قرمز مي فروشيم
مجيد، فروشنده جواني است كه در يكي از ميادين ميوه و تره بار شمال شهر تهران اقدام به فروش ماهي قرمز عيد مي كند.
از او قيمت ماهي ها را پرسيديم، مي گويد: ماهي قرمزهاي كوچك هر قطعه يك هزار تومان، ماهي قرمزهاي بزرگ عادي هر قطعه 500 تومان و ماهي هاي قرمز معمولي كوچك را هر قطعه به بهاي 300 تومان مي فروشيم.
اين فروشنده و اكثر فروشنده هاي ماهي قرمز، از تره بار مركز ، ماهي هاي خود را خريداري مي كنند. به گفته وي ماهي گلدفيش را قطعه اي 500 تومان، ماهي قرمز بزرگ عادي را قطعه اي 250 تا 300 تومان و ماهي قرمز كوچك معمولي را 100 تا 150تومان خريداري مي كنند و براي اين كه بتوانند هزينه هاي كرايه محل، نگهداري، تلفات احتمالي، حمل و نقل و... را تامين كنند و در نهايت سودي هم به دست آورند ناچارند قيمت ها را حداقل تا 2 برابر بالا ببرند.
مجيد ادعا مي كند كه اين ماهي براي توزيع كننده مركزي در نهايت هر قطعه 100 تا 150 تومان هزينه دارد.
يعني پرورش دهنده بهترين نوع ماهي اش كه گلدفيش است را دانه اي 150 تومان به توزيع كننده مي فروشد، توزيع كننده همين ماهي را 500 تومان به مجيد مي فروشد و مجيد آن را به بهاي يك هزار تومان در اختيار مشتريان قرار مي دهد.علم رياضي به ما مي گويد قيمت ماهي كوچك قرمز از تره بار مركز تا خانه ما 6/6 برابر شده است؛ تجارتي پرسود از طريق آبزيان كوچك قرمز.
اما مجيد مي گويد روزانه 10 تا 20 قطعه از ماهي هاي او مي ميرند؛ از طرفي با رسيدن به آخرين ساعات روز 29 اسفند مجيد ماهي ها را به قيمت خريد مي فروشد و پس از تحويل سال نيز كه ديگر كسي ماهي نمي خرد. او ماهي هايي كه روي دستش مانده اند را هر جا كه بتواند رها مي كند و در اصل اين بخش از سرمايه اش را از دست مي دهد.
وي مي گويد اين محل را در ميدان ميوه و تره بار از 15 اسفند ماه تا اول فروردين به قيمت يك ميليون تومان اجاره كرده، اما 18 اسفند ماه كار فروش ماهي ها شروع شده است.
از مجيد درباره اين كه امسال چه تغييراتي در وضعيت عرضه ماهي ها و كارش پس از صدور چندين مصوبه در مورد بيماري هاي موجود در ماهي ها، ايجاد شده است مي پرسيم. او مي گويد: امسال به ما گفتند اگر بخواهيم قانوني كار كنيم بايد تنها در ميادين ميوه و تره بار شهرداري ماهي قرمز بفروشيم. پس از خريدن ماهي ها از تره بار مركز نيز همه آنها را به مركزي از شهرداري در اتوبان بسيج برديم و در آنجا كارشناس سازمان دامپزشكي پس از بررسي همه ماهي ها به ما مجوز فروش داد.
فروش ماهي قرمز بدون مجوز
ممنوع شدن عرضه ماهي قرمز بدون مجوز سازمان دامپزشكي كشور و خارج از ميادين ميوه و تره بار شهرداري با اعتراض پرورش دهندگان و فروشندگان اين نوع ماهي در سراسر كشور روبه رو شد.
اسماعيل شمس كلاهي، مجري ارائه ماهيان تزئيني سازمان شيلات ايران اين قانون را سبب وارد شدن لطمه جدي به اقتصاد هزاران خانواده توليدكننده ماهي قرمز در كشور دانسته و گفت: امسال 60 ميليون قطعه ماهي در كشور توليد شده كه 2 هزار نفر به طور مستقيم در فرآيند توليد آن نقش داشته اند و هزاران نفر ديگر كه آمار دقيقي از آنها موجود نيست در شبكه توزيع آن حضور دارند.
وي افزود: اين عده در زمره فقيرترين و خرده پا ترين توليدكنندگان ماهي در بخش كشاورزي قرار مي گيرند و اقدام اخير در ممنوع كردن فعاليت آنها، زندگي شان را دستخوش تلاطم جدي قرار داده است.شمس كلاهي معتقد است: گزارش هاي نادرست رسانه ها درباره خطرات ماهي قرمز موجب شده است كه خريد و فروش اين نوع ماهي نسبت به سال گذشته 50 درصد افت داشته باشد، ضمن اين كه تكثير ماهي هاي قرمز از خرداد ماه آغاز مي شود و ممنوعيت عرضه آن در شب عيد و بدون هشدار قبلي به منزله ضربه زدن به صنعتي است كه شيلات ايران براي پا گرفتن آن سرمايه گذاري سنگيني انجام داده است كه اين صنعت مي تواند اسباب اشتغال فقيرترين بخش جامعه را فراهم آورد.اقدام اخير سازمان دامپزشكي كشور در هفته گذشته باعث تجمع شماري از توليدكنندگان ماهي زينتي كاشان در مقابل ساختمان فرمانداري اين شهر شد.
مديرعامل شركت تعاوني پرورش آبزيان قطب راوندي كاشان در اين باره گفت:  اين اقدام موجب شد حدود 15 ميليون قطعه ماهي قرمز روي دست پرورش دهندگان اين منطقه بماند و خسارتي افزون بر دو ميليارد تومان متوجه آنان شود.
همچنين توليدكنندگان اين نوع ماهي در استان اصفهان كه از مهم ترين مراكز پرورش ماهيان زينتي در ايران است مدعي هستند حوضچه هاي تكثير آنها تحت تدابير بهداشتي قرار دارد و به طور مرتب با آهك، فرمالين ، نمك، پرمنگنات و كلر ضدعفوني مي شود.