۱- ... «خوب خوابيدي يا نه؟» اولين جمله اي بود كه دكتر محمد فرهادي اول صبح قبل از تهيه گزارش بر زبان آورد. وزير اسبق بهداشت و درمان اين روزها در يكي از حوزه هاي فعاليتي خود نگران بي خوابي و بدخوابيهاي هموطنان است و با گروهي از متخصصان حوزه هاي مختلف جسم و جان در مكاني متفاوت دور از بوي الكل، رنگ خون و ناله و فغان بيماران هميشه، درمانگر اختلالات خواب است.
۲- بشمار، هزار و صد و يك گوسفند، هزار و صد گوسفند، هزار و نود و نه،...
كلمات آشنا و تجربه مشترك همه ما جهت فرار از بيداري و پناه بردن به خواب، گريزي با هزار و يك ترفند، يك ليوان شير، استحمام كوتاه، صفحاتي از كتاب و يا دقايقي تلويزيون.
شب
بدخوابي و بي خوابي را مي شد از چهره احسان داوودي ۵۰ساله حدس زد و نگراني انجام نشدن كار عكاسي و تكميل گزارش با توجه به اينكه ممكن بود... زير ده ها كابل كه بايد به بدن او وصل مي شدند، تاب نياورد بي دليل بود. او راحت تر از آنچه به نظر مي رسيد روي تخت دراز كشيد و به سه نرسيده، خوابيد. ظاهرا به توصيه ها و تجويزهاي روز قبل دكتر، حسابي عمل كرده بود. نه جرعه اي چاي نوشيده بود و نه لقمه اي خواب ذخيره داشت و ليدها وصل شد و چراغ ها خاموش. دورنماي اتاق از پشت پنجره اتاقك كنترل به راستي نماي كامل يك اتاق خواب بود. تاريك، خنك، بي صدا. به محض تاريكي چشمخانه احسان، صفحه مونيتور روشن شد و شروع كرد به سمت لحظه به لحظه موج هاي مختلف قلب و مغز و تنفس. EG، EMG، EOG، اسم تست ها و نوارهاي مختلفي بود كه روي صفحه مونيتور از بالا به پايين و با رنگ هاي مختلف رژه مي رفتند و هرگونه اختلالي را براي متخصص خواب گزارش مي كردند.
- پزشكي خواب فيلد جديدي است از اختلالات جسمي و رواني كه عمدتا از دهه هشتاد در دنيا به آن توجه شده است و حتي به تاريخچه يكي از اساطير يونان هم برمي گردد كه وصال معشوق را در خواب طلب مي كرده و زماني كه به خواب مي رود تا او را در خواب ببيند، ديگر فرصت نفس كشيدن را پيدا نمي كند و به اصطلاح خواب به خواب از دنيا مي رود و از همانجا بوده كه اين اختلالات را به همين اسم ناميده اند: on this cerss sin
شمار افراد كم خواب و بدخواب در دنيا و در ايران كم نيست. اينكه چه افرادي جزو افراد خواب مختل شده قرار مي گيرند و فرد بدخواب كيست، در توضيح عوارض و مشخصاتي است كه دكتر فرهادي به آنها اشاره مي كند: «قطعا افرادي هستند كه به لحاظ جسمي مشكل خاصي ندارند ولي دچار مشكلاتي چون، خواب آلودگي، خستگي طول روز، عدم تمركز و پرخاشگري هستند، چون خواب فيزيولوژيك و خوبي ندارند، لذا بررسي اختلالات اين افراد به عنوان يك مرحله نرمال و فعال زندگي مورد توجه قرار گرفت و مطالعات در حين خواب و بررسي ارگانهاي مختلف بدن مثل قلب، مغز و تنفس، آغاز شد. اين زمينه اي بود براي پيدايش «طب خواب» انواع مختلف سيستم هاي شناسايي، مثل الكترو كارديوگرافي و يا الكتروانسفالوگرافي و سيستم هاي بررسي ريتم تنفسي كه شيوه ها و تكنيكي بودند كه جزو دستگاه هاي اندازه گيري و ثبت وضعيت خواب فرد، قرار گرفتند كه با پيشرفت تكنولوژي حجم آنها هم تغيير كرد ولي همچنان جزو ملزومات و اساس كارند.»
تصور شما از بررسي اختلالات خواب چيست؟! اينكه شما با اتصال چندين و چند سيم و كابل و در حضور يك متخصص و كارشناس خواب بياراميد و لحظه به لحظه ريتم جسم و روح شما اندازه گيري شود، تصور ساده اي نيست. ولي بايد ديد كه اولين و حادترين آريتمي اين پروسه كدام است؟ دكتر فرهادي دسته بندي روشني از اين آريتمي ها را به تصوير مي كشد و قطع تنفس را مهم ترين آنها مي داند و مي گويد: «اين اختلالات ممكن است به ساده ترين شكل ممكن، حتي يك «خرخر» ساده نماد پيدا كند، كه همان صداي تنفس است و علت آن هم ارتعاش كام نرم است كه به خودي خود مشكل ساز نيست ولي زماني كه با قطع تنفس همراه مي شود چون راه هوايي فوقاني را مسدود مي كند، خطرساز مي شود و بيمار در حين خرخر كردن زماني سكوت دارد (وقتي كه انسداد كامل شد) و بعد از ثانيه هايي توقف، از خواب بيدار مي شود، البته بيداري كه خود بيمار متوجه آن نمي شود چون ميزان گازكربنيك خون او افزايش پيدا كرده و مركز تنفسش تحريك شده. اين ريتم و اين سيكل در طول مدت خواب فرد ادامه دارد. «قطع تنفس در خواب» علت ۸۰ درصد اختلالات خواب است و مهمترين مساله اي است كه افراد كم خواب و بدخواب با آن درگير هستند. همه كساني كه «قطع تنفس» دارند، خرخر مي كنند ولي الزاما همه بيماراني كه خرخر مي كنند مبتلا به قطع تنفس نيستند. از دهه هشتاد اين شاخه از طب شناخته شده و در مسير تكامل آن بيش از ۱۶۵ بيماري معلول اختلالات خواب تشخيص داده شده است، كه خود دليلي است روشن براي ورود اين شاخه جديد و مهم از طب، به دنياي پزشكي روز و تخصصهاي گوناگون.
- «پزشكي خواب»، يك تخصص مجزا نيست كه مثلا پزشكان عمومي بتوانند آن را كسب كنند، بلكه يك دوره تكميلي تخصصي و حتي بعد از تخصص است كه شامل مجموعه اي از پزشكان با تخصصهاي گوناگون مي شود؛ مثل گوش، حلق و بيني، اعصاب و روان، ريه، قلب و عروق، اطفال و گوارش. مي بينيد كه طيف وسيعي را دربرمي گيرد، از رفلاكس (برگشت شيره معده به مري) تا افزايش فشار خون، بي نظمي ريتم قلب و سكته. دندانپزشكان و متخصصان طب كار هم از اين دايره بيرون نمانده اند. بسياري از مواقع مشكلات موجود در فك و دهان و يا عقب رفتگي فك و كوچك بودن آن و يا بزرگي زبان منشاء بسياري از اختلالات خواب است، مثل علت بسياري از حوادث شغلي كه آماري بيش از ۲۰ درصد را به خودش اختصاص مي دهد. هريك از اين متخصصان مي توانند با گذراندن دوره آموزشي تكميلي و يا فلوشيپي خواب عضوي از تيم تخصصي (پزشكان خواب) باشند.حدود دو سال و نيم از عمر كلينيك خواب مي گذرد. اين مركز فعاليت خود را از كلينيك تخصصي نور آغاز كرده و از اولين مراكز بررسي اختلالات خواب به شمار مي رود. دكتر فرهادي به عنوان مديريت كلينيك، فلوشيپي خود را در كشور آلمان گذرانده و البته اين اختلالات را از نظر انسداد راه هاي تنفسي فرد هنگام خواب بررسي مي كند.
- «تستي كه اختلالات را بررسي مي كند، پلي سمنوگرافي نام دارد كه وضعيت خواب فرد را بررسي مي كند كه طي آن گزارش و تفسير پزشك خواب در اختيار پزشك متخصص قرار مي گيرد و درمان هاي لازم براي فرد بسته به نوع و علت بيماري آن، لحاظ مي شود كه گاهي اوقات شايد به عمل جراحي هم نياز باشد كه اين مورد بيشتر براي بيماراني كاربرد دارد كه علت اختلال آنها قطع تنفس است. گاهي اوقات عمل جراحي هم مشكلات انسدادي راه هاي تنفسي را برطرف نمي كند و فرد مجبور است براي داشتن خوابي راحت از كپسول هايي كه هوا را با فشار وارد راه هاي هوايي مي كند، استفاده كند. «سي پپ» در حقيقت مثل يك قالب هوايي عمل و از بسته شدن آن جلوگيري مي كند. ماسكي است كه روي صورت قرار مي گيرد و بسيار هم طريقه استفاده آساني دارد و قابل تحمل است. براي تجويز سي پپ بيمار يك شب مهمان كلينيك خواب است تا ميزان فشار اكسيژن تيتراژ شده و حداقل و حداكثر آن مشخص شود. ثابت شده استفاده كنندگان از سي پپ بعد از صد و شصت روز بسياري از تغييرات و مشكلات پاتولوژيكي بوجود آمده در عروقشان را كه در اثر قطع تنفس ايجاد شده از دست مي دهند و زمينه هاي آريتمي و سكته هاي قلبي به اين ترتيب كاهش پيدا مي كند.»
علت بسياري از بيماريها، ريشه در اختلالات خواب دارند. بخشي از مشكلات قلبي، عروقي و حتي ديابت. دكتر فرهادي معتقد است:
-بيمار ديابتي كه انسولين مصرف مي كند و حتي با افزايش ميزان انسولين، قند خونش تنظيم نمي شود، گرفتار اختلال خواب است. اين مساله ثابت شده اي است كه مقالات آن هم موجود است. بيمار مقاوم به انسولين بعد از استفاده از سي پپ درمان مي شود و ديگر مقاومتي به دارو نشان نمي دهد و ميزان دريافت انسولين بيمار هم كاهش پيدا مي كند. پرخوابي، كم خوابي، راه رفتن و حرف زدن درخواب و خوابهاي منقطع، همه از اختلالات خوابند.
ثبت لحظه و تصوير ظاهرا ًِفقط در بيداري ممكن است، ولي گفته هايي هم دال بر امكان اين امر در خواب مطرح شده؛ تصويري از خواب.
«تصويري كه از خواب در ذهن عموم جامعه است با تصويري كه واقعا وجود دارد كاملا متفاوت است چرا كه (EG) ثبت امواج مغزي است كه دامنه آنها را به تصوير مي كشد. خواب دو مرحله دارد و چهار فاز، كه هر كدام از آنها زمان خاصي را طي مي كند و بعد نوبت فاز ديگر مي رسد. زماني كه هر كدام از اين فازها مختل بشود، خواب هم اختلال پيدا مي كند.
سن و سال اين دسته از بيماران به رده سني خاصي محدود نمي شود، از بدو تولد است تا كهنسالي. كودكان و نوزادان بيشتر مبتلا به لوزه سوم و كامي هستند يا اينكه حفره هاي خلفي بيني شان بسته است كه هر دو مورد با عمل جراحي درمان مي شود و اختلالات خواب آنها هم برطرف مي شود ولي در بالغين با بالارفتن سن، اين اختلالات جاي خود را از قطع تنفس به ساير عوامل مثل كم خوابي، توهمات و اضطراب مي دهد. به طور كلي مردان بيش از زنان دچار اين عارضه مي شوند.
۲ درصد زنان و چهار درصد مردان مبتلا به اختلال خوابند، گرچه آمار زنان بعد ازمنوپوز (يائسگي) افزايش پيدا مي كند. نقش تغذيه را نمي توان در اين بيماري منكر شد. افراد چاق بسيار مستعد كسب اين عارضه اند.
شاخص حجم و توده بدن كه عبارت است از «وزن برحسب كيلوگرم تقسيم بر قد برحسب متر مربع به توان دو» هم از فاكتورهاي مهم در اين بررسي هاست. هنوز آمار رسمي و دقيقي از بيماران مبتلا به عارضه «اختلال خواب» در ايران وجود ندارد ولي در كشورهايي مثل آلمان و آمريكا تقريبا ۳۰ درصد افراد مبتلا به انواع و اقسام اختلالات خواب هستند.»
مهمترين بخش گزارش، حوزه مادي و مالي قضيه بود و بهايي كه مي بايست براي خوابي خوش پرداخت. قطعا بيمه براي گرفتن اين خدمت جديد پزشكي سهمي را در نظر گرفته است.
- «خوشبختانه بسياري از بيمه ها از اين كلينيك بازديد كردند، چون معتقدند بيمار با يك بار مراجعه به كلينيك خواب از رجوع چند باره به بيمارستان و مطب هاي پزشكان خلاص شده و اختلال او بررسي و درمان مي شود. بله تعدادي از بيمه هاي رسمي و مكمل بعد از بازديد از مركز با ما قرارداد بستند، همينطور بعضي از سازمان ها، بانك ها و وزارتخانه ها، ولي به صورت روتين و بدون بيمه معمولا هزينه يك شب خواب و درمان هاي پيرو آن، در اين كلينيك بين ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان است.»
صبح
بيمار از خواب بيدار شده و به اينكه ديشب چه اتفاقاتي افتاده فكر مي كند و شايد هم به اينكه پرداخت هزينه ۳۰۰ هزار توماني بابت گران ترين خواب زندگي اش، چقدر مي ارزد؟! ولي قطعا اين رقم براي خيلي ها كه از بي خوابي هايي كه نتيجه آن خستگي و رخوت صبحگاهي و عدم تمركز حواس و در مراحل پيشرفته تر آن، صدمات و خساراتي چون بروز تصادفات و بالا رفتن آمار صدمات و تصادفات رانندگي و سوانح ايجاد شده حين كار است، رنج مي برند، عدد قابل تحملي است.
چند روز بعد
دكتر فرهادي به ريپورتي كه كامپيوتر صادر مي كند اكتفا نمي كند و با دقت نوار پلي سمنوگرافي مريض را بررسي مي كند.
نتيجه: تشخيص «خرخر»، آپنه «قطع تنفس» و... است و در نهايت بيمار براي هر كدام از مشكلاتي كه دارد به متخصص آن رشته ارجاع داده مي شود و انواع و اقسام درمان ها مثل جراحي لوزه و استفاده از كپسول اكسيژن و حتي پائين آوردن وزن براي او لحاظ مي شود و بيمار از شر چشم هاي پف كرده و سردرد و هزار درد ديگر خلاص مي شود.
بر گرفته از «همشهري بين الملل » شماره ۱۷