عكس ها: مسعود خامسي پور
سند طرح جامع و تفصيلي پايتخت از ابتداي سال 86 اجرايي خواهد شد. اين جمله را مي گذارد كنار يك انشاءالله و تأكيد مي كند كه به كمك شوراي عالي شهرسازي و تأكيد شهردار تهران، دو طرح جامع و تفصيلي براي پايتخت با بررسي هاي كارشناسي و نظارت مستقيم دكتر قاليباف به طور همزمان پيش مي رود تا براي دستيابي به اين اسناد، زمان كمتري گرفته شود.
جليل حبيب اللهيان، رئيس مركز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران، با حفظ سمت، معاون شهرسازي و معماري شهر تهران نيز هست، به همين خاطر اطلاعاتي كه در مورد موضوع بحث برانگيز تهيه اسناد جامع و تفصيلي ارائه مي دهد، دقيق و كامل است. موقعيت ملي و فراملي، منطقه اي و شهري تهران، در كنار از دست ندادن زمان اين باور را براي مديريت شهري قوي تر كرد كه طرح جامع و تفصيلي شهر تهران بايد به طور همزمان تهيه شود. نكته هاي پنهان در مورد تهيه اين طرح ها،  در يك مصاحبه۲ ساعته در مركز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران مورد بررسي قرار گرفته است.
* براي بسياري از افراد مهمترين نكته مبهم در تهيه طرح جامع و تفصيلي دلايل ضرورت تهيه و نحوه تهيه آن است، در اين مورد توضيح دهيد؟
- طبق قوانين و مقررات فعلي كه ملاك عمل است تهيه طرح جامع شهرها به عهده وزارت مسكن و شهرسازي است و از نظر قوانين، شهرداري ها مسئوليتي براي تهيه اين طرح ندارند. در مورد تهران استثنايي در مورد تهيه طرح تفصيلي وجود دارد و مسئوليت تهيه آن بر عهده شهرداري است اما در مورد بقيه شهرها تهيه طرح تفصيلي برعهده وزارت مسكن است. اولين طرح جامع تهران در سال 1349 به تصويب رسيد و به طرح اول معروف است. آن طرح تقريباً اولين سند هدايت توسعه تهران بود كه از قبل از انقلاب تا اوايل انقلاب و بعد از پيروزي انقلاب ملاك عمل بوده است اما در همان سالهاي اول به دلايلي آن طرح كنار گذاشته شد.
در سال هاي اخير از يك طرف به دليل نابساماني ها و پايان قانوني طرح جامع ا ول كه 25 سال از زمان آن گذشته بود و از سوي ديگر از آنجا كه وزارت مسكن و شهرسازي از دهه 60 شروع به تهيه طرح دوم كرد كه تحت عنوان طرح ساماندهي تهران و بعد به عنوان طرح جامع دوم عنوان شدپرداخت . در سال 70۷۱، اين طرح به عنوان طرح جديد به شهرداري ابلاغ شد كه باز هم قرار بود بر مبناي اين طرح، طرح تفصيلي ديگري توسط شهرداري تهيه شود و ملاك عمل قرار گيرد كه متأسفانه اين اقدام صورت نگرفت و آن طرح توسط شهرداري بايگاني شده و غير قابل اجرا اعلام شد. بنابراين همانطور كه ملاحظه مي كنيد سه، چهار دهه تهران با اين عظمت ، روند رو به گسترش ، افزايش جمعيت و تحولاتي كه پيرامون و اطراف آن اتفاق مي افتد بدون برنامه و سند براي اداره آن اداره شد و بهتر است بگوييم اداره نشد، گذران كرد چون اداره كردن حتماً با برنامه معني مي دهد.
اين بحث از سال 78 در شوراي عالي شهرسازي مطرح شد كه براي تهران بايد فكري  كرد و نمي توان تهران را بدون برنامه، سند و دستورالعمل اداره كرد و چون از نظر وزارت مسكن و شوراي عالي شهرسازي طرح ابلاغيه به شهرداري كماكان قانوني و ملاك عمل بود مقرر شد كه شهرداري تهران طرح تفصيلي را هرچه سريعتر تا شهريور 79 براساس آن طرح تهيه كرده و اجرا كند كه متأسفانه اين اقدام هم صورت نگرفت و بحث بين وزارت مسكن و شهرداري تهران در رابطه با چگونه اداره كردن شهر ادامه داشت تا اينكه فكري و راهي براي برون رفت از اين مشكل مطرح شد. آن فكر هم لزوم تهيه طرح براي پايتخت و تأكيد براي تهيه هر دو طرح جامع و تفصيلي براي پايتخت بود به دليل اينكه تهران نه مي توانست به طرح جامع استناد كند و بدون طرح تفصيلي هم كه نمي تواند به كار خود ادامه دهد.
* با اين تفاسير يك همكاري همه جانبه بين شهرداري و وزارت مسكن و شهرسازي شروع شد، چون طبق قانون شهرداري از اين وظيفه مبرا است؟
- درست است، قرارشد وزارت مسكن و شهرسازي عليرغم تكاليف قانوني كه برعهده دارد و شهرداري براساس تكاليف كنوني سر يك ميز بنشينند، تفاهم كنند و يك فعاليت مشترك را پايه  ريزي كنند و بر مبناي آن فعاليت مشترك، همزمان طرح جامع و تفصيلي را تهيه كنند. اين حركت منجر به يك موافقت نامه در مهرماه سال 82 شد و در نهايت توافق تهيه همزمان طرح هاي جامع و تفصيلي تهران بين وزارت مسكن و شهرسازي و شهرداري تهران عملياتي شد و در دستور كار قرار گرفت. براين اساس يك نهاد براي اين كار تهيه شد كه براساس توافق بود و مقرر شد اين نهاد در شهرداري شكل بگيرد و وزارت مسكن هزينه هاي طرح جامع و شهرداري هزينه طرح تفصيلي را بدهد و از طريق يك شوراي راهبردي كه متشكل از وزارت مسكن، وزارت كشور، سازمان مديريت و برنامه ريزي، شهرداري تهران، شوراي شهر و تعدادي از دانشگاهيان و كارشناسان با تجربه و مديران با سابقه اجرايي ،بود وبعد هم استاندار تهران به اين جمع اضافه شدند و اين مجموعه شوراي راهبردي تهيه اين طرح ها را تشكيل داد و در نهايت جريان تهيه طرح هاي جامع و تفصيلي به صورت همزمان در يك كار كاملاً نو و با يك رويكرد كاملاً جديد آغاز شد و از ابتداي سال 83 جريان تهيه اين دو طرح وارد يك جريان وسيع علمي و عملياتي شد. در اين رابطه 22مشاور در مناطق مستقر شدند كه طرح هاي مناطق را در دست بگيرند، يك مشاور اصلي طرح جامع را در دست گرفت و 6مشاور هم به شش موضوع مطالعه مانند حمل و نقل و ترافيك، زلزله، سيل، محيط زيست، آب و نظامات ماليه و مديريت شهر پرداختند.
* بحث هاي مختلفي در مورد تهيه طرح جامع و نوع نگاه آن به تهران وجود دارد، نظر شما در اين زمينه چيست؟
- بسياري از كارشناسان معتقدند اين طرح بايد تمام مسائل را در خود مورد مطالعه، بررسي و تحليل قرار دهد و با يك نگاه به آينده پيش بيني هايي براي آينده  كند، در يك برهه 20ساله، در مورد جايگاه تهران موضوع چشم انداز آن فكر كند و راهكار و برنامه ارائه دهد و تكليف شهر را با تمامي ابعاد روشن كند. برخي ديگر از اين كارشناسان تصور مي كنند كه طرح جامع و تفصيلي كه لازم و ملزوم يكديگر هستند تنها بايد ضوابط و مقررات شهرسازي را براي تهران ارائه دهند و نقش ديگري ندارند. اين دو ديدگاه هنوز هم هست اما واقعيت اين است كه اگر بخواهيم به ظواهر قوانين و مقررات اين دو طرح مراجعه كنيم، رويكرد سوم را معرفي مي كند و اين طرح ها به طرح هاي شهرسازي و كالبدي معروف شده اند ،اما در حقيقت ما صرفاً نمي توانيم بدون توجه به مسائل اقتصادي، جمعيتي و اجتماعي مسائل شهر را حل وفصل كنيم. برنامه دادن و برنامه ريزي كردن براي تحولات كالبدي شهر بدون توجه به اين گزينه ها، ضمانت اجراي پيدا نمي كند. ما اين موضوع را هدف قرار داديم به اين معنا كه بايستي مسائل ديگر شهر را ببينيم تا بتوانيم يك شهرسازي درست داشته باشيم و پيش بيني هايمان در اين دو طرح، ضمانت اجرايي پيدا كرده و محقق شوند.
از سوي ديگر ما براساس نيازهاي فوتي و ضروري تهران، بايد حركت كنيم تا هر چه زودتر پايتخت را در موضوعات ساخت و ساز از بي برنامگي نجات دهيم. يعني آن چيزي كه براي ما اهميت داشت اين بود كه ما اگر روند ساخت و ساز تهران را هر چه سريع تر، طبق يك برنامه جامع به نظم در نياورده و بسامان نكنيم، چيز ديگري باقي نمي ماند تا در بعد اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مسايل شهر راحل كنيم، يعني نابساماني هاي ناشي از بي برنامگي در ساخت و ساز موجب ايجاد اين همه معضلات در پايتخت شده است، ترافيك، حمل و نقل، آلودگي محيط زيست، آلودگي صوتي، سوخت بالاي بنزين و مسكن نامناسب و... رفاه در تهران وجود ندارد و پايتخت شهري را حتي براي زندگي نيست و اين موضوعات نشان مي داد اگر تهران بخواهد به اين روند ادامه دهد، قطعاً در آينده دچار بحران خواهد شد، بنابر اين ضرورت اول طرح هاي جامع و تفصيلي اين بود كه ضمن توجه به همه ابعاد هر چه زودتر سندي را ارايه دsسازها را به نظم در آورد و كنترل كرد تا شهر قوام پيدا كند و براساس آن بتوان اهداف ديگري را دنبال كرد.
* با توجه به جايگاه تهران به عنوان يك پايتخت كشور اسلامي، بايد توجه ويژه اي به اين موضوع شود، نظر شما در اين مورد چيست؟
- براي تهران از يك نظر سه جايگاه متصور است. تهران به عنوان يك كلانشهر بزرگ و مركز جمهوري اسلامي هم نقش ملي بايد ايفا كند و هم نقش فراملي، به هر حال تهران بايد مركز اداره جمهوري اسلامي باشد، پس بايد يك نقش ملي ايفا كند و از طرفي بايد بتواند با شهرهاي اطراف كشورهاي پيرامون رقابت كرده و نقش داشته و به عنوان يك شهر جهاني مطرح باشد. اگر نتوانيم براي تهران موضوعاتي را تعريف كنيم تا اين نقش را ايفا كند، جمهوري اسلامي نمي تواند نقش منطقه اي را به دوش بكشد. چشم انداز 20 ساله نظام كه به تأييد مقام معظم رهبري رسيد و لازم الاجراست تهران را براي 20 سال آينده كشور برتر منطقه معرفي مي كند. از سوي ديگر يك نقش ديگر هم دارد، وآن نقش محلي و شهري خود پايتخت است. بنابر اين تهران در سه سطح بايد نقش ايفا كند.
* دو نكته ديگر هم در اينجا مطرح مي شود يكي مديريت براين نقش ها و ديگري ابزار نقش آفريني تهران، در اين مورد بايد چه روندي پيش گرفت؟
- اين موضوعات هم بايد در سه سطح اعمال شود. به تعبير ديگر نقش ملي و فراملي تهران را چه كسي مي تواند محقق كند؟ به غيراز شهرداري و شوراي شهر تهران . چه كسي بايد اين كار را بكند؟ دولت يا مجلس؟ البته اين موضوع بدون مشاركت مديريت شهري محقق نخواهد شد. ابزارهايي بايد از بالا به كمك مديريت شهري بيايد. مطلب دوم نقش منطقه اي تهران است كه مجموعه شهري و استان تهران را در برمي گيرد. آيا مديريت شهري تهران و شوراي شهر تهران مي توانند نقش منطقه اي و استاني تهران را ايفا كنند؟ نه در واقع اين كار نيز به عهده نهاد استاني و شوراي برنامه ريزي استان و استاندار كه نماينده دولت در استان هستند، است. اما در درون شهر، آن كسي كه اختيار مديريت و نقش آفريني را دارد، شوراي شهر و شهرداري است. پس در واقع مي خواهيم بگوييم تهران سه سطح برنامه اي دارد، ملي و فراملي ، يك نقش منطقه اي و نقش شهري به همين دليل از نظر مديريت نيز بايد شامل اين سه سطح باشد. بنابر اين سند جامع تهران از يك طرف بايد دولت و مجلس را خطاب قرار دهد و يك سري اهداف و راهبردها در طرح قرار گيرد كه تكليف دولت و مجلس را مشخص كند. به همين خاطر اين قسمت بايد با مشاركت آنها تهيه و با مشاركت آنها تصويب و در نهايت با مشاركت آنها اجرا شود.
بنابر اين، سند طرح جامع تهران در واقع بايد براي اين بخش يك سري راهبرد ارايه دهد. يك جريان براي محل است يعني پيرامون و منطقه شهري تهران و يا به تعبير ديگر استان تهران كه بايد در آن قسمت هم يك سري از تكاليف را مشخص كند. پس طرح جامعه نمي تواند تنها در محدوده تهران و توسط شهرداري و شوراي شهر تهيه شود. اين طرح در قسمت پاياني عميق مي شود تا شهرسازي تهران را درست كند و بخش هايي را كه در بعد شهري است پاسخ دهد. طرح تفصيلي اين سياست هاي اجرايي كلان را به سياست هاي اجرايي مقياس خرد تبديل مي كند، بنابر اين سند طرح تفصيلي يك سند دو هزارم است كه در آن تمام اهداف و سياست هاي طرح جامع به صورت اجرايي ملاك عمل قرار مي گيرد.طرح جامع از يك طرف سند راهبردي براي دولت و نهادهاي در مقياس منطقه اي تهران است و از يك طرف سند اجرايي براي اداره كردن توسط شهرداري و شوراي شهر.
* در حال حاضر وضعيت بررسي هايي كه در موردs اين دو طرح مي بايست اتفاق بيفتد، در چه مرحله اي قرار دارد؟
- يكي از ويژگي هاي ديگري كه در اين دوره اتفاق افتاده و كار را تا اين مسير پيش آورد، بحث همزماني تهيه طرح هاي جامع و تفصيلي است. براي اولين بار آمديم و يك تعريف از اين مطلب كرديم. هم دلايل علمي و منطقي براي اين كار داشتيم و هم دلايل مديريت زمان. طرح موفق طرحي است كه جامع و تفصيلي همزمان تهيه شود. براي اين كه تا مسايل جزيي پايين ديده نشد و در مقياس، منطقه و محله، تهران شناخته شود و از نگاه جزء به كل حركت نكنيم. سند بالا دست نمي تواند راه حل درستي ارايه دهد، از بالا نگاه كردن همه مسايل را حل نمي كند، بايد از پايين هم نگاه كرد.اين نگاه از بالا و پايين همزماني طرح هاي جامع و تفصيلي است، يعني ما مي توانيم با يك پوشش مناسب و با يك تعامل حساب شده، اين دو طرح را با هم تهيه كنيم، البته در نهايت سند طرح جامع جلو خواهد رفت و طرح تفصيلي به دنبال آن. اما لازم نيست طبق روال گذشته سند طرح جامع تهيه شود و بعد از ابلاغ آن طرح تفصيلي تهيه شود. اين حركت از نظر ما شكست خورده و ناكارآمد است.ما اين همزماني را براي كوتاه كردن زمان و افزايش سرعت انتخاب كرديم، اما فرآيندهاي بررسي اين دو طرح متفاوت است. طرح جامع در دو مرجع آغاز شده است،  بررسي اين طرح در شوراي شهر مدت هاست آغاز شده است، كميته فني شوراي عالي شهرسازي نيز تا حدودي فعاليت خود را آغاز كرده است، بعد از آن شوراي شهر طرح را تأييد و به شوراي عالي شهرسازي خواهد فرستاد و كميته استان و كميته فني، طرح را تأييد و به شوراي عالي مي فرستد و دبيرخانه شوراي عالي شهرسازي طرح را به صورت سند واحد به شوراي عالي شهرسازي ارايه مي دهد تا در نهايت در اين شورا طرح به تصويب نهايي خواهد رسيد. ما الان در مرحله ارايه طرح در شوراي شهرهستيم، بعد طرح در كميته مشترك بررسي مي شود و اميدوار هستيم با توجه به برنامه هاي زمان بندي گذاشته، ظرف 2 ماه و حداكثر تا پايان آبان ماه بررسي اين طرح ها در اين كميته ها به اتمام برسد و در آذر ماه در شوراي عالي مطرح و به تصويب آن برسد.
* طرح تفصيلي چه طور؟
- طرح تفصيلي از اواخر شهريور ماه در يك مقياس خاص ارايه و تحليل مي شود و در مهرماه بررسي طرح تفصيلي در سطوح كارشناسي مطرح مي شود و از ابتداي آبان ماه در دستور كار دبيرخانه كميسيون ماده 5 و در اول آذر ماه در كميسيون ماده 5 بررسي و تصويب مي شود. اين همزماني تصويب طرح جامع در شوراي عالي شهرسازي و طرح تفصيلي در كميسيون ماده  5، زمان را نصف كرده و به حداقل مي رسد.از طرفي بررسي طرح تفصيلي به دليل وسعت در كميسيون ماده  5 به مراتب طولاني تر از طرح جامع در شوراي  عالي شهرسازي است و اگر هم شوراي عالي شهرسازي هر چيزي را تصويب كرد كه مغايرت با طرح تفصيلي پيدا كرد و در همان جلسه بعد از گرفتن نظر شوراي عالي شهرسازي، در كميسيون ماده 5 در طرح تفصيلي اعمال مي كنيم، بنابر اين طرح تفصيلي مرتباً با طرح جامع كنترل مي شود و اميدوار هستيم از ابتداي سال 86 تهران بر مبناي طرح هاي جامع و تفصيلي اداره شود اين حركت همان نكته اي است كه مورد تأكيد شهردار محترم تهران و شوراي شهر بوده است تا از ابتداي سال 86 شهري داشته باشيم عظيم و بزرگ و با برنامه و با يك افق منطقي تا 1400 و 1404 تهران يك شهر ارزشمند جهاني، هوشمند و دانش پايه باشد.

دكتر ناصر كرمي
پس از چند سال فعاليت متمركز و مداوم گروه گسترده اي از كارشناسان صاحب نام و شماري از معتبرترين مشاوران برنامه ريزي شهري طرح جامع تهران در حال حاضر آماده ابلاغ و اجراست. اما اين طرح هم اكنون درست در همان گذرگاه دشواري ايستاده كه مي توان از آن به عنوان پرتگاه بيش از نود درصد طرح هاي جامع و برنامه هاي ملي در ايران نام برد: اين نكته كه مجريان (يعني دست اندركاران و مديران دولتي و آنهايي كه بايد از اين پس با يافته هاي طرح دست و پنجه نرم كنند) در مقابل آن موضع بدبينانه و بعضا منفي دارند و البته نكات درستي برمي شمارند از مصاديق ايده آليستي بودن بخش هايي از طرح و احيانا عدم امكان اجراي مواردي از آن. در چنين مواردي معمولا تدوين كنندگان طرح نيز بخش اجرايي را متهم مي كنند به عدم تمكين در برابر دانش نوين، روزمرگي، برنامه گريزي و احيانا ناتواني براي اجراي تغييرات بنياديني كه طرح جامع پيشنهاد كرده است.
متاسفانه تجربه نشان داده است محاجه هايي كه در اين ميان درمي گيرد، پيش از آنكه جنبه علمي پيدا كرده و به عمل گرا ترشدن مجريان و عمل گرا ترشدن مشاوران منجر شود، به برخوردهاي شخصيتي ميان هر دو گروه منتهي مي شود، كه البته حاصل آن گذشته از اتلاف همه زحمات و هزينه ها از دست رفتن فرصت سامانمندي علمي مديريت شهري و منطقه اي در كشور است.
براي اينكه طرح جامع تهران نيز به اين سرنوشت دچار نشود، در وهله اول بايد مديران اجرايي مرتبط، اعم از مجموعه معاونت شهرسازي و معماري شهرداري تهران، شهرداران مناطق و مديران ذي مدخل در وزارت مسكن و شهرسازي و وزارت كشور توجه كنند كه هر برنامه جامعي به هرحال در مرحله اجرا با كاستي ها و چالش هايي روبه رو مي شود و چاره كار نه حذف برنامه و بلكه رفع كاستي هاي آن در مرحله اجرا و بعضا حتي مماشات با شماري از نواقص است، تدوين كنندگان طرح جامع نيز بايد به تجربه مديران اجرايي احترام بگذارند و فروتنانه تر به آنچه كه درباره نواقص طرح گفته مي شود توجه كنند.
به هر رو فراموش نبايد كرد كه در حال حاضر از نظر شيوه تدوين و حجم دستاوردهاي كسب شده طرح جامع تهران يك سرمايه ملي تلقي مي شود و اين سرمايه فقط در صورتي به ثمردهي مي رسد كه تمامي دست اندركاران مرتبط هوشمندانه تر در تجربه هاي تلخ شكست برنامه هاي جامع پيشين مداقه كنند و نيز اراده اي غالب و قوي براي رهايي مديريت اجرايي شهر از روزمرگي هاي اجتناب ناپذير، وارد عمل شود.