عكس :گلناز بهشتي
مهدي قمصريان - محسن پيريايي
قرار ملاقات ما با محمد شريعتمداري با كمي هماهنگي و زودتر از آنچه پيش بيني مي كرديم تعيين شد. نزديكي هاي خيابان پاستور، در ساختماني قديمي با اتاق هاي بزرگ با عضو شوراي راهبردي روابط خارجي به گفت وگو پيرامون اين شوراي جوان اما مهم و كليدي پرداختيم. وزير سابق بازرگاني با روي باز به ما اين فرصت را مي دهد كه از عدم اطلاع رساني درخصوص عملكرد و ماهيت اين شورا انتقاد كنيم و او هم مي پذيرد. شريعتمداري اندكي در مورد پيشينه شوراي راهبردي و تشكيل آن سخن مي گويد. او تأكيد مي كند كه جلسات شورا از بدو تشكيل و به طور منظم هر چهارشنبه تشكيل شده البته به غير از چهارشنبه تعطيل پس از عيد فطر. او كه امروز رئيس كميسيون اقتصادي اين شوراست تصريح مي كند كه برون داد شوراي راهبردي روابط خارجي تنها ارائه راهبرد به مقام معظم رهبري است. شريعتمداري كار موازي را در حوزه فكر و انديشه مي پسندد.
* شما عضو شوراي راهبردي روابط خارجي هستيد؛ اولين سؤال من اين است كه ايده تشكيل شورا از آن چه كسي بود؟
- بحث شوراي عالي روابط خارجي و تشكيل آن، ايده اي بوده است كه سالها در ذهن مقام معظم رهبري وجود داشته است از مشكل تشكيلات تا ضرورت به وجود آمدنش. از اين حيث كه به لحاظ شرايط خاص كشورمان و فعاليتهاي اجرايي گسترده اي كه در روابط خارجي ضرورتاًً بعداز پيروزي انقلاب اسلامي بايد صورت مي گرفت و عقب ماندگيهايي كه در عرصه هاي گوناگون فرهنگي، سياسي، نظامي، امنيتي و اقتصادي در حوزه روابط خارجي وجود داشت وبه اين دليل كه مسئولان اجرايي هر يك از اين عرصه ها هم به طور جدي درگير پيشبرد فعاليت هاي عرصه تحت مديريت خود در حوزه روابط خارجي بودند. لذا تشكيل يك نهاد با نگاه راهبردي از بالا و جامع و به دور از فعاليت هاي اجرايي و البته مطلع از نيازهاي كشور و چشم انداز فعاليت هاي آتي، از گذشته نه چندان دور در نظر ايشان ضرورت داشته است. در ماه هاي پاياني دولت آقاي خاتمي، مقام معظم رهبري موضوع را با آقاي كمال خرازي كه آن زمان مسئوليت وزارت خارجه را داشتند مطرح كردند.
* چرا اين موضوع با آقاي خرازي مطرح شد؟
- چون ايشان آخرين فردي بود كه درحوزه فعاليت اجرايي در حوزه روابط خارجي و در بخشي كه جزء با اهميت ترين بخشهاي آن بود يعني در جايگاهي كه تنظيم كننده سياست خارجي كشور است قرار داشت. از سوي ديگر ايشان در ماه هاي پاياني فعاليت دولت هشتم در حال فراغت از فعاليت هاي اجرايي بود. لذا پس از طرح موضوع از سوي مقام معظم رهبري بررسي هايي به صورت مشترك در دفتر مقام معظم رهبري آغاز شد.
* با مسئوليت آقاي خرازي؟
- آن موقع مسئوليت مشخصي نبود ولي بررسي ها با محوريت آقاي خرازي انجام مي شد. اين مباحث ادامه پيدا كرد و بعد از مدتي پشنهادات اوليه خدمت مقام معظم رهبري تقديم شد و پس ازآن در چارچوبي كه ايشان تعيين فرمودند شوراي راهبردي روابط خارجي در جمهوري اسلامي ايران متولد شد.
*قرار است براي اين شورا جايگاه قانوني تعريف شود؟
فعاليت هاي اجرايي كه در عرصه هاي گوناگون پراكنده است در حوزه سياست گذاري وقتي نياز به اقدامات تقنيني پيدا مي كند، در مجلس شوراي اسلامي مطرح مي شود. در آنجا هم يك كميسيون مشخصي با نام امنيت ملي و سياست خارجي نقش خود را ايفا مي كند. اما در حوزه فكر و انديشه، در حوزه بسترسازي براي ظهور و بروز افكار و انديشه هاي نو، در حوزه نظارت بر عملكرد و فعاليت روابط خارجي جاي مشخصي وجود ندارد. اين نظارت يا همان مونيتورينگ غربي ها به اين معنا است كه هر كدام از بخشها اعم از دولتي، خصوصي و تعاوني، نهادهاي عمومي و غيردولتي حتي مردم چه تأثيري بر روابط خارجي دارند. اين نظاره كردن و بررسي امروز متولي واحدي ندارد.
* شما مي خواهيد نظارت كنيد؟
- ببينيد يك حوزه هايي از روابط خارجي كه حد فاصل بين چشم انداز بيست ساله كشور و سياستهاي كلي نظام با آنچه كه به برنامه تبديل مي شود و اسمش را مي گذارند راهبرد ، امروز كاملاً به صورت يك حلقه مفقوده احساس مي شود.
* و شما مي خواهيد آن حلقه را پيدا كنيد.
- ما در اين شورا به منظور ارائه پيشنهادات راهبردي به مقام معظم رهبري براي پر كردن اين فاصله اي كه امروز مشاهده مي شود ايفاي نقش مي كنيم.
* به هر حال قواي مجريه و مقننه مشتركاً موظف اند اين راهبردها را تعريف و پيگيري كنند...
- البته در حوزه سياست هاي كلي، مقام معظم رهبري تعيين كننده هستند.
* حتماً همين طور است. اما سؤال من اين است كه چرا اين شورا در قوه مجريه شكل نگرفت؟
- خوب قوه مجريه هم به اين موضوع پرداخته و برنامه ريزي هم كرده است. مثلاً من شنيدم در وزارت امور خارجه در دولت نهم، شورايي حتي با نام مشابه تشكيل شده است. در دولت سابق هم يادم هست كه آقاي خاتمي به صرافت افتادند كه مسائل استراتژيك خارجي را در يك شورا متشكل از تعدادي از اعضاي كابينه طرح و بررسي كنند. حتي فارغ از كميسيون هايي كه در آيين نامه داخلي هيأت وزيران تصويب شده بود، اين شورا تشكيل هم شد.
* پس مشابه اين شورا در جاهاي ديگري هم هست؟
- بله هست ولي فكر مي كنم هيچ كدامشان مستقلاً نقش ارائه نظر و پيشنهاد به مقام معظم رهبري و ارتباط و تعامل مستقيم با ايشان را ندارند.
* سپس به طور واضح وظيفه شورا مي شود...؟
- طبق قانون اساسي وظايفي نظير تعيين سياست هاي كلي نظام، تصويب چشم انداز و حركت هاي كلي در عرصه هاي مختلف بر عهده رهبري است. خوب در اين گونه مسائل هم هر گاه ايشان مناسب بدانند، در اين عرصه ها خدمتشان نظر مشورتي ارائه مي گردد.
در روابط خارجي ارائه مشورت به ايشان از وظايف اين شورا است پس در واقع اين شورا در طول يا عرض فعاليت هاي قوه مجريه يا مقننه نيست. هيچ چيزي را هم مستقيماً به دستگاه ها ابلاغ نمي كند بلكه اگر هر نظري در اين شورا مطرح شود و نهايتاً به تصويب برسد، خدمت مقام معظم رهبري تقديم مي شود. ايشان هم اگر ضرورت بدانند، به عنوان يك نظر قابل اجرا به دستگاه اجرايي يا مراجع قانونگذاري و يا ذي ربط ديگر ارجاع مي دهند.
* نقش شورا در فرآيند تصميم چيست؟
- تصميم سازي نه تصميم گيري.
* پارادايم شوراي راهبردي روابط خارجي چيست؟
- سند چشم انداز و طي مسير به سمت آن و تحقق اهدافش به عنوان سندي محكم، الگوي پيش روي ماست لذا يكي از بحث هايي كه در ابلاغيه مقام معظم رهبري به آن توجه شده، اين است كه شورا نظرات خودش را در اين حركت و در حوزه روابط خارجي به ايشان ارائه كند كه آيا حركت به درستي انجام مي شود و يا خداي ناكرده در دورشدن از افق هاي چشم انداز است.
* به نظر شما حركت كند كشور و دستگاه ديپلماسي پس از ابلاغ سند چشم انداز، دليل تشكيل اين شورا از سوي مقام معظم رهبري بود؟
- نه الزاماً ! به نظر من در دوره هاي مختلف نظام جمهوري اسلامي، ضرورت ايجاد برخي از تشكل ها، ادغام يا اصلاح آنها احساس و اعمال شده است. البته ممكن است يكي از مهمترين دلايل پرداختن به اين اصلاحات، برخي از اين ناكارآمدي ها و كاستي ها در عرصه هاي گوناگون باشد ولي تشكيل شوراي راهبردي الزاماً جبران نواقص نبود بلكه تشكيل يك نهاد مشورتي در مسير تكاملي جمهوري اسلامي ايران بود.
* سازوكار تعامل شورا با نخبگان چگونه تعريف شده است؟
- شورا در قالب 4كميسيون فعاليت خود را دنبال مي كند؛ فرهنگي، دفاعي، اقتصادي و سياست خارجي. در هر كدام از كميسيون ها، نخبگاني كه در عرصه فكر و انديشه در دانشگاه ها تئوري پردازي مي كنند، به همراه مجرياني كه ساليان متمادي مسئوليت اجرايي در عرصه هاي مرتبط با روابط خارجي داشتند، همفكري و مشاركت مي كنند. علاوه بر اينها، اشخاص حقيقي و بنگاه هايي هم هستند كه نه در حوزه آكادميك و نه در حوزه فعاليت اجرايي مربوط به حكومت و دولت حضور نداشته اند اما در فعاليت شخصي خودشان به لحاظ تجربي، سال هاي متمادي در فعاليت هاي مرتبط قلم و قدم زدند هم ارتباط مستقيمي با كميسيون هاي شورا دارند.
* نخبگان خارج از كشور چطور؟
- فعلاً كار در حوزه داخل آغاز شده و طبيعتاً گستره فعاليت شورا به داخل ختم نمي شود و مي تواند با نخبگاني كه در عرصه مسائل مشرق زمين و جمهوري اسلامي ايران صاحب فكر و انديشه هستند، ارتباط برقرار كرده و از نظراتشان بهره مند شود. البته متناسب با اولويت بندي هايي كه فعلاً وجود دارد، ما نخبگان داخلي و ايجاد بانك اطلاعاتي براي آنها را در دستور كار خود داريم.
* نقش عمده كميسيون ها و شورا چيست؟ اعضاي شورا چه كساني هستند؟
- كميسيون ها هماهنگ كننده اند. در واقع يك نوع حلقه اتصال ميان بخش هاي گوناگون مرتبط. طبيعتاً با اين تعريف، مثلاً در حوزه اقتصادي، وزرايي كه نقش راهبردي در فعاليت هاي اقتصادي مرتبط با روابط خارجي دارند، در كميسيون اقتصادي عضو هستند؛ مثلاً وزير اقتصاد و دارايي، وزير بازرگاني، رئيس كل بانك مركزي، رئيس سازمان مديريت و برنامه ريزي و... اينها عضو اصلي هستند و بنا به موضوع، ممكن است افراد ديگري هم در كميسيون حضور پيدا كنند. در كميسيون هاي ديگر هم به طور مشابه همين طور است.
* فهرست مشخصي از اعضاي همكار در كميسيون هاي شورا وجود دارد؟
- بله!
* قابل ارائه به رسانه ها هست؟
- فكر نمي كنم محرمانه باشد.
* شورا و كميسيون ها تا به حال چند بار تشكيل جلسه داده اند؟
- خود شورا به طور لاينقطع از سوم خردادماه امسال به طور مرتب و هر هفته تشكيل جلسه داده است؛ به غير از يك بار كه جلسه به تعطيلات خورد. البته كميسيون ها مدتي طول كشيد تا تركيب و ساختار آن مشخص شد.
* مي گويند قبل از انتشار حكم رهبر معظم انقلاب، شورا كار خود را آغاز كرده بود.
- اعلام صدور حكم توسط رسانه ها با كمي فاصله از سوم خردادماه انجام شد؛ بنابراين اين اطلاع رساني در مورد شورا كمي با تأخير صورت گرفت نه اين كه شورا قبل از حكم فعاليت مي كرد.
* نتيجه كار شوراها هم قرار است دير اعلام شود؟
- ببينيد! اصلاً از اين شورا نبايد انتظار يك فعاليت خلق الساعه و تصميم گيري فوري در مورد مسائل تاكتيكي كه امروز نظام در اثر روابط خارجي در گروي آن است، داشت. ما گزارش هايي به رهبري داديم و حتي ممكن است اطلاع رساني عام هم داشته باشيم كه البته زمان مي برد و بايستي متكي به مستندات و پژوهش هاي علمي و كارشناسانه باشد.
* اشاره كرديد كه تلاش شورا بر اين است كه در حوزه مسائل تاكتيكي ورود نداشته باشد اما اين شبهه وجود دارد كه بالاخره ارتباط بين مسائل راهبردي و مسائل كلان نظام و تصميم گيري در مورد آنها در تعامل مستقيم با مسائل تاكتيكي است؛ در اين مورد كمي بيشتر توضيح دهيد.
در ابلاغيه دو صفحه اي كه شورا به عنوان راهبرد خودش براي تشكيل به آن نگاه مي كند، ارائه پيشنهاد در عرصه روابط خارجي و در بخش هاي گوناگون است اعم از اين كه پيشنهاد يك راهبرد، يك سياست يا يك راهكار باشد، ممكن است در يك تاكتيكي هم بر اساس يك بررسي جامع كارشناسانه اي به تصميم برسد كه بايد آن را خدمت مقام معظم رهبري پيشنهاد كند اما همان طور كه عرض كردم، از شورا انتظار نمي رود در تمام فعاليت هاي اجرايي در عرصه روابط خارجي دخالت كند. البته شورا در ارائه توصيه هاي سياستي در بخش هاي گوناگون محدود نيست. بيشتر حرف من هم ناظر به اين بود كه فعاليت دستگاه هاي اجرايي متوقف به اظهار نظر شورا نيست، شورا هم هيچ مسئوليتي در خوب و بد فعاليت هاي جاري ندارد.
* قبول داريد كه اين شورا موازي كاري مي كند؟
- به نظرم در بعد فكر و انديشه موازي كاري ايرادي ندارد. مراكز تحقيقاتي گوناگون در كشور هستند، اما ارتباط نامناسب بين اين مراكز آن چيزي است كه ما از آن مي ناليم. نبايد اين مراكز توليد فكر مثل جزايرمستقل بدون ارتباط باشند.
* يعني الآن شوراي راهبردي به عنوان مغز متفكر و هماهنگ كننده آن جزاير از بالا عمل مي كند يا كار خودش را براي رهبري مي كند؟
- ضمن احترام به نگراني شما، عرض مي كنم كه در حوزه فكر و انديشه تا هر جا كه به اجرا درنيامده هر چه قدر تنوع و تكثر باشد خوب است، امكان مقايسه را هم براي تصميم گيران فراهم مي كند.
متن كامل اين مصاحبه را در همشهري آن لاين بخوانيد.
www.hamshahri.onlin.ir
