ابوالقاسم جعفري
تمدن بابل در حدود سه هزار و هفتصد سال پيش كه حضرت ابراهيم در آن زندگي مي كرد دو ويژگي عمده داشت؛ نخست اين كه انجام آداب و مراسم و اجراي شعاير جمعي، بيش از عمل صالح، تقوا و فضايل اخلاقي اهميت داشت و كسي كه مي خواست به وظيفه خود در برابر خدايان عمل نمايد مي بايست قرباني هاي شايسته اي به معابد تقديم كند و اوراد مخصوصي بخواند. دوم اين كه، گفته اند: هيچ تمدني از لحاظ پايبندي به اوهام و خرافات، به پاي تمدن بابلي نمي رسيد. كاهنان، هر حادثه را از ولادت غير طبيعي فرزندان گرفته تا اشكال مختلف مرگ، با تعبيرات سحري و فوق طبيعي مورد تفسير و تاويل قرار مي دادند .(1)
تصميم نمرود براي انداختن حضرت ابراهيم در آتش، خود نمونه اي از قرباني انساني و تقديم سنت شكنان به پيشگاه خدايان بود. زماني كه آتش بر ابراهيم سرد و گلستان شد، آن هم در حضور هزاران تماشاگر معتقد به خدايان بابل و به ويژه اين كه اين آتش به احترام بت ها و براي عقوبت دشمن خدايان بابل افروخته شده بود، اين خبر عجيب به سرعت در سرتاسر بابل پيچيد و به مرور زمان به نواحي ديگر نيز رسيد. طبعا با اتفاق چنين معجزه اي و تحقير خدايان بابل، مردم آن زمان منتظر شنيدن خبرهاي بيشتري از اين پيامبر بودند و نمي توانستند نسبت به آن بي تفاوت باشند. از اين رو، هنگامي كه ابراهيم عليه السلام، به دستور خداوند فرزند را به قربانگاه برد ولي خداي سبحان، گوسفندي را به جاي انسان براي قرباني برگزيد، اين اتفاق نقطه عطفي در سنت شعايري آن روزگاران شد. به طوري كه بعدها حتي وقتي امپراطوران تصميم به قرباني كردن انساني مي گرفتند، مورد اعتراض كاهنان دربار قرار مي گرفتند كه تاريخ، نمونه هايي را ثبت كرده است.
اصطلاح قرآني مبارزه با عادات و سنت هاي غلط اجتماعي، اصلاح است و خداوند پيامبران را براي اصلاح عقايد و عادات جامعه مبعوث فرمود. امام حسين عليه السلام هم كه در دعاي عرفه، خود را فرزند ابراهيم مي خواند در ابتداي حركت خود به سوي كربلا مي فرمايد: من فقط به خاطر اصلاح در امت جدم خارج شدم و مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر نمايم و به سيره و سنت جدم ( رسول خدا) و پدرم (امير المومنين) عمل نمايم. (2)بدين ترتيب، ابراهيم و فرزندش حسين (ع) هر دو الگوي خط شكني بودند و هر دو، با وجود تنهايي و بدون داشتن يك لشكر و مانند آن، شكوه پوشالين و ابهت دروغين حاكمان زمان خود را شكستند و راه را براي مجاهدان بعد از خود هموار نمودند. خداي سبحان، اين ويژگي ابراهيم خليل را به عنوان اسوه و الگو به پيامبر خود معرفي مي كند و مي فرمايد: براي شما در ابراهيم و همراهان او سرمشقي نيكوست، آنگاه كه به قومشان گفتند ما از شما و آنچه به جاي خداوند مي پرستيد، بري و بركناريم و ما منكر شماييم و هميشه ميان ما و شما دشمني و عداوت و كينه خواهد بود تا وقتي كه به خداي يگانه ايمان بياوريد. (ممتحنه:4) عبارت قرآني (بدا بيننا و بينكم العداوة و البغضاء ابدا حتي تومنوا بالله وحده)
ناخود آگاه، فرازهاي معروف زيارت عاشورا را به ياد مي آورد (اني سلم لمن سالمكم و حرب لمن حاربكم) و يا فرازي از زيارت جامع كه مي فرمايد: ( مبغض لاعداءكم) اين فرازها به مسلمانان مي آموزد كه كينه و دشمني با دشمنان دين خدا، در واقع متمم و مكمل محبت الهي است و بدون آن عشق به خداوند، كامل نمي شود.
شباهت ديگري كه ميان حضرت ابراهيم و امام حسين (ع) بسيار برجسته است، سر افرازي در آزمون الهي است. قرآن كريم مي فرمايد: و چون ابراهيم را پروردگارش به كلماتي (شعايري) چند آزمود، و او آنها را به انجام رساند، فرمود من تو را پيشواي مردم مي گمارم (بقره:421) هر دوي آن بزرگواران در انجام آزمون الهي، به همراه خانواده و اهل بيت خود بودند. هر دو، فرزند به قربانگاه بردند با اين تفاوت كه ابراهيم خليل فرزند خود را صحيح و سالم پس گرفت اما امام حسين (ع) فرزندان خويش را تقديم كرد، به جز امام سجاد عليه السلام كه به قضاي الهي ميراث نبوت را حفظ كرد. حضرت هاجر در كنار حضرت ابراهيم بود و حضرت زينب سلام الله عليها در كنار حسين ابن علي عليه السلام. هر دو در وادي طلب، سرگرداني و حيرتي را تجربه كردند كه خداوند براي آنها مقرر كرده بود. هر دو راضي به قضاي الهي بودند و همين رضايت و شهامت در اجراي رسالت، از هر دو بانوي نمونه، سرمشقي جاودانه ساخت. اعمال حج ابراهيمي بدون سعي و صفاي حضرت هاجر كامل نيست، همانگونه كه پيام كربلا در كربلا مي ماند اگر زينب نبود. در هر دو نهضت، خانه كعبه محور عمليات است. حضرت ابراهيم، خانه كعبه را بنا نهاد تا مركزيتي براي يكتا پرستي به وجود آيد و حرم امن الهي باشد: و ياد كنيد كه خانه [كعبه] را بازگشتگاه و حرم امن براي مردم قرار داديم و [گفتيم] از مقام ابراهيم نمازگاهي بسازيد و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه خانه ام را براي غريبان [مسافران] و مقيمان و نمازگزاران پاكيزه گردانيد.(بقره: 521) قرآن كريم داستان راز و نياز حضرت ابراهيم و اسماعيل را نقل مي كند تا فلسفه بنيان كعبه روشن شود: و چون ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه [كعبه] را بر آوردند [گفتند] پروردگارا از ما بپذير كه تويي شنواي دانا.
پروردگارا ما را فرمانبر خويش بگردان و از ذريه ما امتي فرمانبردار خويش پديد آور و مناسك ما را به ما بنما و از ما در گذر كه تويي توبه پذير مهربان. پروردگارا و از ايشان در ميانشان پيامبري كه آيات تو را بر آنان بخواند و به آنان كتاب آسماني و حكمت بياموزد و پاكدلشان سازد بر انگيز كه تو پيروزمند فرزانه اي. (بقره:128-127) حسين بن علي (ع) نيز به هنگام حركت به سوي كربلا، يك روز مانده به عيد قربان، شهر مكه را به سوي كربلا ترك كرد تا نشان دهد، حرمي را كه خداوند فرمود تا حرم امن الهي براي موحدان باشد، حتي براي فرزندان رسول خدا نيز امن نيست.
در قرآن كريم بر دو ويژگي بردباري و دردمندي حضرت ابراهيم عليه السلام تاكيد مي شود (هود:67) كه هر دو به بُعد اجتماعي و رسالت حضرت ابراهيم بازگشت مي كند. بدين معنا كه حضرت ابراهيم، درد جامعه را داشت و از انحرافات موجود در آن به شدت رنج مي برد؛ همچنان كه حسين بن علي (ع) نيز وقتي به سرزمين شراف رسيد، براي اتمام حجت با كوفيان فرمود: مردم! من بسوي شما حركت ننمودم مگر آنگاه كه دعوتنامه ها و پيك هاي شما به سوي من سرازير گشت كه ما امام و پيشوا نداريم. دعوت ما را بپذير و به سوي ما حركت كن تا خداوند به وسيله تو ما را هدايت و رهبري نمايد. ... آيا نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود؟ و از باطل نهي نمي گردد؟ پس سزاوار است كه در چنين وضعي انسان با ايمان، مرگ و ملاقات با خداوند را آرزو كند. آري، من مرگ را جز سعادت و خوشبختي نمي بينم، و زندگي با ستمگران را جز خواري و ذلت نمي دانم. (3)
ابراهيم به تنهايي يك امت بود ان ابراهيم كان امة قانتا لله حنيفا (بيگمان ابراهيم پيشوايي فروتن در برابر خداوند و پاكدين بود)(نحل:021) و در عين حال به تنهايي در برابر نمرود و درباريانش ايستاد و ناتواني ها و زبوني هاي او را بر شمرد. حضرت ابا عبدالله (ع) نيز، هنگامي كه معاويه از خلفا و يزيد تمجيد كرد و از امام خواست تا با يزيد بيعت كند، امام خطاب به او فرمودند: ... اي معاويه! آنچه دربار? كمالات يزيد و لياقت وي براي امت محمد (ص) برشمردي شنيديم. قصد داري طوري وانمود كني كه گويا فرد ناشناخته اي را توصيف مي كني، يا فرد غايبي را معرفي مي كني... در حالي كه يزيد ماهيت خود را آشكار كرده و موقعيت سياسي و اجتماعي و اخلاقي خود را شناسانده است. از يزيد آن گونه كه هست بگو! از سگ بازيش بگو، وقتي كه سگ هاي درنده را به جان همديگر مي اندازد. از كبوتر بازيش بگو... از بوالهوسي و عياشي او بگو ... از خوشگذرانيش بگو كه از ساز و آواز سرمست مي شود. آنچه در پيش گرفتي كنار بگذار، آيا گناهي كه تا كنون درباره اين امت بر دوش خود بار كرده اي تو را كافي نيست؟... (4)
در حديثي آمده است كه رسول مكرم اسلام از خداوند درخواست كرد: الهي ارني الاشياء كما هي. (خدايا حقايق اشيا را آنچنان كه هستند به من نشان ده). خداوند پيش از آن با حضرت ابراهيم چنين عملي انجام داد و باطن و حقايق اشيا را به او نشان داد: و بدينسان ملكوت آسمان ها و زمين را به ابراهيم مي نمايانيم تا از اصحاب يقين گردد. (انعام:57) و در جاي ديگري حضرت ابراهيم از خداوند مي خواهد تا زنده كردن مردگان را به او نشان دهد. امام حسين عليه السلام نيز در دعاي عرفه عرضه مي دارد: فهمتني ما جاءت به رسلك. ( خداوندا! تو به من هر آن چه را كه پيامبرانت آورده بودند آموختي) و همچنين عرضه مي دارد: خداوندا تويي كه در همه موجودات، خود را به من نشان دادي تا در هر چيز آشكار تو را ديدم. تويي كه در هر چيز آشكاري . به نظر مي رسد تاكيدي كه امام حسين(ع) بر توحيد داشته و از خداوند، شناخت معرفت خويش را مي طلبد بيش از حضرت ابراهيم( ع) است و حضرت ابراهيم(ع) بيشتر طالب شناخت معاد و جلوه هاي ديگر خداشناسي بوده است.

پانوشت ها:
۱ - اديان جهان باستان، يوسف اباذري و جمعي از نويسندگان، ج،۲ص۲۳۶.
۲ - بحارالانوار، ج،۴۴ ص۳۲۸.
۳ - تاريخ ابن عساكر، ص۲۱۴.
۴ - تاريخ طبري، ج،۳ ص 248

گروه انديشه- براي درك موجود زنده بايد دانست مرده هاي او كيستند و نيز بايد دانست كه آرزوهايش چگونه پايان يافته اند؛ آيا به آرامي ناپديد شده اند يا اين كه كشته شده اند؟ .هر چند به نظر مي  رسد دنياي مردگان، امري مربوط به گذشته است، اما اين جمله اشپربر كه در كتاب قطره اشكي در اقيانوس وي منتشرشده، حكايت از آن دارد كه گويي مردگان در زندگي امروزين ما نقش بيشتري ايفا مي  كنند تا آنچه اصطلاحا زندگان نام گرفته اند. اما براي درك يك موجود زنده به كدام يك از آدمياني كه در قيد حيات نيستند بايد مراجعه كرد؟ كدام را بايد در معرض بررسي و باز تعريف قرار بدهيم؟ مثلا ما به كدام يك از مقبره ها، امامزاده ها يا آثار تاريخي كه در آن جايي از رد رفتگان يافته مي  شود بايد برويم؟ به عبارت ديگر مراكز تجمع مردم در كنار كدام يك از مقبره ها شكوهمند تر به نظر مي  رسد؟ رمز حاضرشدن بر سر چنين مقبره هايي چيست؟ آنان بر سر اين مقبره ها با رفتگان خود چه مي  گويند؟ چرا براي سوگ عزيزانشان تا اين اندازه به آنان متعهدند؟ اين تعهد آنان را به سوي چه مرزهايي سوق مي  دهد؟
شگفتا كه پاسخ دادن به اين سئوالات، سر پرشور و پر عقلي طلب مي  كند. در مراسم سوگواري امام حسين(ع) در هر عاشورا مردم چرا اين گونه با وي همراه مي  شوند؟ جوانان از هر طبقه و گروهي به چه انگيزه اي در اين مراسم شركت مي  كنند؟ چرا عزاداران حسيني به دنبال زنجير زنان راه مي  افتند؟ كدام اراده آنان را به اين وادي مي  كشاند ؟ چرا اين چنين مويه مي  كنند؟ گريه كردن براي چيست ؟ براي زنده نگاه داشتن اسطوره هاي شهادت يا براي حيات يافتن دوباره خودمان؟ چرا علمدار اين چنين سنگين حركت مي  كند؟ چرا علمدار بايد زير بار بيرق ها بايد چنين سنگين حركت كند؟ آيا مي  توانيم تصور كنيم كه اگر منافع مان به خطر بيفتد و شرط حفظ آن روي برگردندان از حق باشد ما كدام را انتخاب خواهيم كرد؟ اگر قرار باشد...؟
پاسخ به اين سئوال ها نياز به تامل و تحمل دارد؛ تحمل تنهايي، تحمل دوري، تحمل رنج؛ رنجي كه از دل آن گل سرخ توحيد، شاداب و سرزنده رشد خواهد كرد. درك عزاداران با مراسم آنان براي كمك به مظلوم معنا مي  دهد. مورد ظلم واقع شده هرجا كه باشد، در اين مراسم مورد توجه است. چه كسي كه در فلسطين به گلوله ستم در خون خود مي  غلتد و چه در هر جاي ديگر جان سپرده باشد. اين، جان مايه مراسم عزاداري تاسوعا و عاشورا است.   مردم در اين مراسم در هر كوي و برزن به كنشي اقدام مي  كنند كه گويي هم اكنون زمان تصميم رسيده؛ بمانند يا بروند؟ اين كنش تمريني است براي آزادي يا اسارت. تمريني كه براي درك عظمت حسيني سهم بزرگي در تحولات صد ساله اخير ايران و انقلاب اسلامي دارد.