خويشتن به گشت باز
معاصر ديني گفتمان سه در سعيدي غلامرضا سيد استاد نقش
(بخش واپسين)
برنامه سرلوحه در اسلامي ، حكومت تحقق براي تلاش موضوع *
و مستقيم كه به‌گونه‌اي داشته ، قرار استاد فكري
در.دارد وجود وي آثار در بسياري دلالتهاي غيرمستقيم ،
خانم قلم به) "خاورشناسان توطئه و خاورشناسي" كتاب مقدمه
از اسلام ، جامع‌نگري (شده مسلمان تازه مسيحي -جميله مريم
به اين‌رو از و ;مي‌شود ذكر آن منحصربه‌فرد امتيازات
مي‌گردد يادآوري ديني ، حكومت ضرورت صراحت ،
از دورنمايي به نوشتار اين بخش نخستين در :جستارگشايي
انديشمندان از نويني نسل پيدايي و معاصر ديني تحولات
جامعه در پديد نو چالشهاي به پاسخ در آنان نقش و ديني
مدرنيسم ، و سنت و غرب و اسلام برخورد جمله از ايران
.شد اشاره
در كتابهايي ترجمه و نگارش سعيدي ، با سيدغلامرضا استاد
از و كوشيده معاصر نسل روشنگري در چالش اين به پاسخگويي
براي استواري ايدئولوژيكي و سياسي فرهنگي ، بنيانهاي سويي
.آوردند فراهم پسين دوره‌هاي
سيدغلامرضا استاد نقش جستار ، اين بخش واپسين در اينك
.مي‌شود بررسي معاصر ديني گفتمان سومين و دومين در سعيدي
از ديگر بسياري مانند شده ، ياد گفتمانهاي در استاد
و نموده طرح را خويشتن به بازگشت انديشه ديني ، نوانديشان
توجه.كوشيدند اسلام ، راستين چهره تدوين و بازنمايي در
.مي‌كنيم جلب نوشتار اين دنباله به را گرامي خوانندگان
معارف گروه
با اسلام اينكه اثبات به تنها نخست ، گفتمان برخلاف اكنون
بديل چارچوب بلكه نمي‌شود ، بسنده نيست ، ناسازگار پيشرفت
.مي‌گردد ارائه نيز
داشته چشمگيري مشاركت نيز دوم گفتمان در سعيدي زنده‌ياد
ابوالاعلي نوشته) "اسلامي انقلاب برنامه" كتابهاي.است
وظيفه" ;"قطب محمد نوشته" "اجتماع و فرد" ;(مودودي
;"اسلام نهضت منشور" ;"ايدئولوژي‌ها دگرگوني در روشنفكران
;"اسلام جاذبه" ;"اسلامي جنبش براي اخلاقي مباني"
;(رفيع‌الدين محمد دكتر نوشته) "سكولاريسم با مبارزه"
و (جميله مريم نوشته) "خاورشناسان توطئه و خاورشناسي"
است استاد آثار از دسته آن زمره در ;"اخلاق و كمونيسم"
.مي‌گيرند جاي دوم گفتمان چارچوب در كه
انتشار از غرض كه) "اخلاق و كمونيسم" كتاب از جملاتي در
جديد گفتمان اين محورهاي خوبي ، به (مي‌شود داده توضيح آن
ارائه و ايدئولوژيك موجود چارچوبهاي نفي و نقد يعني
رساله ، اين نظر از مقصود":مي‌خورد چشم به بديل ، چارچوب
در كه است اسلام مقدس مكتب از دفاع و علمي تحقيق "صرفا
مقصد به وصول براي را بشر افراد همه صحيحي تربيت سايه
مشكلات حل براي بالاخره و نفس كمال و انسانيت عالي
در...مي‌كند دعوت اخلاق مكارم درك به اجتماعي و اقتصادي
مندرجات كه مي‌كنم تاكيد و تصريح را حقيقت اين حال عين
منشي دستاويز نمي‌توانند آن امثال و رساله اين
گرفته جاي اسلام سنگر در كه) محتكر و بي‌رحم سرمايه‌دار
به ما..گيرد قرار (زده‌اند صورت به مسلماني ماسك و
جهان خودشان صرفه به را آن كه غربي امپرياليزم دستگاه
به كه مي‌كنيم نگاه نظر همان با..گذاشته‌اند آزاد
(15)".كمونيسم و ماترياليسم دستگاه
با مبارزه و دين تماميت از دفاع در استاد اما
سالهاي آن در كمونيسم جمله از بيگانه ايدئولوژي‌هاي
.نداشت خويش هماواي نفر ، دو جز فكري ، مبارزه اين نخستين
سالها آن فكري بحران به اشاره با خسروشاهي ، سيدهادي آقاي
متون نشر و ترجمه و توده‌اي‌ها گسترده تبليغات و
به ،(مي‌كرد جذب خويش سوي به را جوان نسل كه) ماركسيستي
و فكري تلاش گرماگرم اين در كه مي‌پردازد مهم نكته اين
دست به قلم مسلمان ، انديشمندان از نفري چند تنها سياسي
پرچمدار.پرداخته‌اند ماركسيسم بررسي و نقد به و گرفته
در و بود طباطبايي علامه...قم علميه حوزه در گروه اين
سيدغلامرضا فرد سومين و ;انصاري سراج حاج مرحوم تهران
سپس و "اخلاق و كمونيزم" رساله نشر با كه بود سعيدي
ابوالاعلي از "اسلامي انقلاب برنامه" كتاب نشر و ترجمه
.مي‌پرداخت اسلامي رسالت قبال در وظيفه اداي به مودودي ،
از برخي كه شوم يادآور را سخن اين مي‌بايست اينجا در
گاه ولي دارد ، تعلق نخست ، گفتمان به هرچند استاد كتابهاي
در كه مي‌شود مطرح گذرا گونه به آنها در نيز مباحثي
آموزه‌ها برخي اينكه ديگر و ;مي‌گنجد دوم گفتمان چارچوب
در استاد كه "ديني حكومت" و "سياست و دين پيوند" چون
كمتر مي‌كند ، مطرح را آنها سي ، دهه همچون سالهايي
از.است پرداخته آن به ايران در حوزوي حتي ديني انديشمند
"قرآن و محمد پيشگاه به تقصير" عذر كتاب در نمونه باب
،(است شده شناخته سال كتاب و شد منتشر سال 1338 در كه)
احكام ،[مسيحيت برخلاف]":مي‌شويم روبه‌رو عبارات اين با
.است نبوده اخلاقي و ديني وظايف در منحصر قرآن ، اوامر و
قوانين مجموعه شامل است دستوري قرآن ، ":مي‌گويد "گيبون"
و جنايي قضايي ، نظامي ، تجاري ، مدني ، اجتماعي ، -ديني
."جزايي
:مي‌افزايد را جملات اين صفحه ، اين زيرنويس در استاد
مي‌كنند تصور اسلامي ، كشور همين در حتي كه بي‌خبري مردم
دستگاه كه شوند متنبه و بخوانند ;جداست سياست از دين
تاسف‌آور چقدر و است ديگر اديان از غير اسلامي تعليمات
و كرده درك "كاملا را معني اين خارجي محقق نفر يك كه است
مي‌كنند معرفي مسلمان را خود كه كساني ولي مي‌دهد ، توضيح
ياوه‌سرايي‌ها چه مغرض ، خارجيان از كوركورانه تقليد به
18)".مي‌كنند
برنامه سرلوحه در اسلامي ، حكومت تحقق براي تلاش موضوع
و مستقيم كه به‌گونه‌اي داشته ، قرار استاد فكري
در.دارد وجود وي آثار در بسياري دلالتهاي غيرمستقيم ،
خانم قلم به) "خاورشناسان توطئه و خاورشناسي" كتاب مقدمه
از اسلام ، جامع‌نگري (شده مسلمان تازه مسيحي -جميله مريم
به اين‌رو از و ;مي‌شود ذكر آن منحصربه‌فرد امتيازات
است شايسته.مي‌گردد يادآوري ديني ، حكومت ضرورت صراحت ،
:مي‌نويسد موءلف.بياورم اينجا در را كتاب اين از فرازي
كه باشد داشته توجه بايد باشد ، مسلمان مي‌خواهد كه كسي"
وظايف و كارها به توانست نخواهد اسلامي محيط در جز
حكومت يعني سكولاريسم روش اسلام (19)".بپردازد مسلماني
به متعلق همه‌چيز زيرا.نمي‌پذيرد را غيرديني و عرفي
گيرد ، قرار مقتضيات تحت‌تاثير آنچه از بيش سياست.خداست
اين معاني ، همه از بالاتر.مي‌باشد انقلابي هدفهاي تابع
كه قانوني هم آن است ، قانون حكومت به معتقد اسلام كه است
در و باشند آن تابع بايد يكنواخت شكل به هم رعيت و حاكم
معني اينوبس است حاكم مقدس شرع اسلام ، حكومت و دولت
.مي‌گيرد را مرج و هرج و بي‌قانوني و ستمگري و ظلم جلوي
نمودن مستحكم و ساختن نيرومند اسلامي ، تعليمات نتيجه
جامعه آن بدون كه است انساني رابطه‌هاي و علاقه‌ها تمام
(20).كرد خواهد سقوط
اكثريت چرا كه پرسش اين به پاسخ در كتاب همين در
آموزه‌هاي به‌ويژه اسلام بلند آرمانهاي به مسلمانان
ودقيقي زيبا تبيين به نمي‌كنند ، عمل آن اجتماعي -سياسي
كه است باور براين ويبرميخوريم مودودي ابوالاعلي از
به اسلامي ، اصول كامل درك و اطلاع با مسلمانان از عده‌اي
كه مسلماناني و گرديدند منحرف آن از به‌سرعت و زمان مرور
آيات و اسلامي عقايد با مغاير "كاملا رفتارشان و اخلاق
عده ديگر ، ازطرف.شدند بي‌بهره مي‌شده ، تطبيق قرآني
زيادي حد به نمي‌فهميدند را اصول اين درست كه مسلماناني
و فهم ونقص جهل زيان‌آور آثار از جامعه دادن نجات كه شد
دين به را خلافت درنتيجه.نداشت امكان آنها اخلاقي ضعف
به‌طول قرن چندين صورت به‌اين ما تاريخ شكل و داد راه
(21).انجاميد
حكومت سيستم با مبارزه يا سكولاريزم ، پاكسازي كتاب در
"سياست از دين جدايي" موضوع تبيين به روشنفكران ، دنيوي
تمدن چرا كه مي‌شود آغاز اينجا از بحث.است شده پرداخته
درعلوم ولي است ، نموده شگرف پيشرفتي طبيعي ، علوم در غرب
رشد كه درصورتي باختريان خود اعتقاد به كه )اجتماعي
لنگ كميتش ;(خواهدشد روبه‌رو فروپاشي با غرب تمدن نيابد
يك اصل به علم كه مي‌خوانيم پرسش اين به پاسخ دراست
به خود ذات برحسب ما كه علم آن مجموع از است جزيي شي‌ء ،
سرخي گل آن فقط سرخ ، گل "مثلا.ماست وهدف داريم تمايل آن
مذهبي ، نظريه در بلكه نباشد ، دخيل آن موجوديت در كسي نيست
را طبيعت و خدا..شده آفريده خدا وسيله به كه است گلي
تعليمات از يكي معني اين و شناخت يكديگر از جدا نمي‌توان
(22).است كريم قرآن
به علمي ، سكولاريزم پيدايش چگونگي و عوامل توضيح از پس
از پس باري ، ":مي‌رسيم سياسي و اجتماعي سكولاريزم توضيح
كه داشت انتظار نمي‌شد ديگر شد ، جدا سياست ، از مذهب آنكه
گذاشته اثري اجتماعي يا فردي جنبه‌هاي از جنبه‌اي روي
كه بود اين آمد ، به‌دست كه نتيجه‌اي لهذا.باشد
و فرد فعاليتهاي شامل فقط نه روشنفكري در سكولاريزم
تربيتي و اجتماعي و قضايي نظام شامل بلكه گرديد ، اجتماع
در كه اماعبارتي (23).فراگرفت را جنبه دو هر و گرديد نيز
است اين آن و است توجه درخور آمده ، كتاب نتيجه‌گيري بخش
از بشر ، وحدت و جهان براي (روشنفكري) سكولاريزم خطر:كه
و است بيشتر است ، (روشنفكري) سكولاريزم فرزند كه كمونيزم
نبرده‌ايم ، بين از را سكولاريزم وقت ، از قبل كه مادام
(24)."كنيم نابود را كمونيزم نمي‌توانيم
در ،"خويش به بازگشت نهضت" چارچوب در و دوم درگفتمان
اسلام" از ايران در و "اخوان‌المسلمين" از عرب جهان
استاد (25).برد نام مي‌توان "آن تحولات و حوزه ;دانشگاه
بيداري به خويش كتابهاي از زيادي بسيار تعداد در سعيدي
باب ازاست داشته توجه بسيار دانشگاهيان درميان اسلامي
را "قرآن و محمد پيشگاه تقصيربه عذر" كتاب همان نمونه
فكور و غيور اعضاي و پايه‌گذاران به" كه برد نام مي‌توان
را اسلامي علمي جديد نهضت كه دانشجويان اسلامي انجمن
(26).مي‌شود تقديم ;"دارند به‌عهده
علمي پيامدهاي دوم ، گفتمان در انديشمندان فكري فعاليتهاي
حسينيه تاسيس به مي‌توان جمله آن از كه داشت پي در نيز
از سعيدي استاد كه آن جديد ويژگيهاي با) ارشاد
"اسلام مكتب" مهم بسيار مجله نشر و (بود آن بنيانگذاران
نقطه سال 1357 ، در ايران اسلامي انقلاب.كرد اشاره
كه جديدي دوره بشارت‌دهنده و دوم دوره بر است پاياني
دعاوي قامت بر مي‌بايست اسلامي ، سياسي و ديني جريانهاي
.بپوشانند عمل جامه دوم ، گفتمان در خويش
معاصر ديني گفتمان سومين
اسلامي حكومت استقرار و اسلامي انقلاب رسيدن پيروزي به
آموزه‌هايي عملي آزمون درواقع ، اسلامي جمهوري قالب در
دو گذشت از پس اكنون بود شده مطرح دوم گفتمان در كه بود
اين با كه معارضه‌هايي اسلامي ، جمهوري استقرار از دهه
داده شكل را سومي گفتمان آن ، از دفاعيات و است شده نظام
.است
ديني آموزش‌هاي از دفاع صرف اول ، دوره در كه درحالي
نظري ادعاهاي يا مي‌نمود ، كفايت انديشه‌غيرديني درقبال
اجتماعي اقتصادي ، سياسي ، حكومتي ، برنامه داشتن براي
عملي مسئوليت سوم گفتمان در ;مي‌رسيد به‌نظر قانع‌كننده
و اول دوره در كه حالي دراست شده افزوده نظري توجيه بر
اهل و بومي داخلي ، سياسي -ديني جريانهاي مخاطبين دوم ،
اهل چارچوب از مخاطبان دامنه سوم دوره در ;بودند ايمان
نظري چارچوب آنكه به‌ويژه.است رفته فراتر باور و تقوا
و است برخوردار زيادي مادي و نظري قدرت از دنياگرايي ،
گشوده ايمان اهل برابر در را جديدي رقابت عرصه درواقع
از و است برخوردار خاصي ويژگيهاي از نيز بازي قواعد ;است
.مي‌سازد ناممكن گاه ، و دشوار حدودي تا را رقابت اين‌رو
(27)
اسلامي ، جمهوري استقرار نخستين سالهاي در كه سعيدي استاد
زادگاه -بيرجند "نوزاد" روستاي دانش‌آموزان با ديدار در
صدر از پس مسلمانان نسل خوشبخت‌ترين را آنها -استاد
سومين در تا نيافت مجال چندان متاسفانه ناميد ، اسلام
اسلامي ، حكومت استقرار از ناشي مسائل و ديني گفتمان
است پرواضح اما.آورد پديد خويش ارجمند خامه به را آثاري
چگونگي و چيستي گفتمان ، اين اساسي پرسش به پاسخگويي كه
ارجمند ميراث كه آن‌است نيازمند حكومت ، مطلوب چارچوب
روست اين از و ;شود شناخته به‌خوبي ديگر گفتمان دو فكري
خداوند درود.است خواندني نيز هنوز سعيدي ، استاد آثار كه
!باد او بر پاكان ، و
:پي‌نوشتها
موءسسه تهران ، ) واخلاق ، كمونيسم سعيدي ، سيدغلامرضا -15
.ص 35 (رسا ، 1330 فرهنگي خدمات
شرق مفخر سعيدي ، سيدغلامرضا:نك خسروشاهي ، سيدهادي -16
.اسدآبادي سيدجمال‌الدين
.ص 98 پيشين ، پورت ، ديون جان -17
.ص 100 همان ، -18
توطئه و خاورشناسي (ماركوس مارگرت) جميله مريم -19
مطبوعاتي مركز قم ، ) سعيدي سيدغلامرضا ترجمه خاورشناسان ،
.ص 19 (اول 1351 چاپ اسلامي ، دارالتبليغ
.ص 21 همان ، -20
.ص 24 همان ، -21
يا سكولاريزم پاكسازي رفيع‌الدين ، محمد دكتر -22-23
ترجمه روشنفكران ، دنيوي حكومتي سيستم با مبارزه
اول چاپ اسلامي ، فرهنگ نشر دفتر تهران ، ) سيدغلامرضاسعيدي
.ص 2218 ،(1361
.ص 55 همان ، -24
.ص 202 رجايي ، فرهنگ:نك -25
جميله ، مريم:نك همچنين ;پيشين پورت ، ديون جان -26
.پيشين
.ص 29 رجايي ، فرهنگ -27
|
