كنوني عصر در اسلام‌شناسي
(بخش واپسين) ايمان و اسلام
رضوي مسعود :نوشته
يانگرش اسلام به دروني نگرش از گوشه‌هايي شد ، گفته آنچه
اين در كه وحدتي علي‌رغم كه است ، اسلام به مسلمان يك
فراوان آراء اختلاف و افتراقات داراي دارد ، وجود نگرش
.هست نيز
دين اينكه اول:متفق‌اند مسلمانان همه نكته چهار در اما
اسلام از چهره‌اي شده ، نازل الهي انبياء همه بر كه حق
و اختتام و (آل‌عمران 19-فوق‌الذكر آيه مطابق) بوده
متحقق اسلام نازله شريعت و اكرم پيامبر توسط آن استكمال
و مسلمانان بر وحي ابلاغ واسط پيامبر اينكه دوماست شده
به قرآن طريق از را الهي بي‌خدشه وحي و بوده جهانيان
اينكه سوماست فرموده ابلاغ كمال و تمام صورت به بشريت
به اذعان و بندگي ظهور كه است اعتقاد از مرتبه‌اي اسلام
آغاز مرتبه ايمان اينكه چهارم و است الهي دين اين حقانيت
در مطلوب مرتبه‌اي و است مسلمانان افعالي و قلبي استعلاي
.مي‌شود محسوب عبوديت مراتب سلسله
همه براي شايد اسلام ، به نسبت برداشتي و برخورد چنين
چنين غيرمسلمانان ، براي اما برسد ، نظر به بديهي مسلمانان
فاصله‌اي با آنان.است ناممكن بلكه دشوار تنها نه دركي
و دارند قرار پديده اين از بيرون در اعتقادي ، و تاريخي
حقيقتي عنوان به آن نفي پيش‌فرض با اگر حالت ، بهترين در
و هستند بي‌طرف "كاملا بدان نسبت برندارند ، گام الهي
ايمان اعتلاي يا تقرب قصد به نيز ايشان مكتسبه معرفت
"احيانا و مشخص‌تر و عيني‌تر شناخت جستجوي در بلكه نيست ،
كه است نقطه همين در.هستند ابهامات رفع و شناخت تجديد
يا تاريخي واقعيتي با غيرمسلمان فرد معرفتي رويارويي
تاريخي ، نظر از.مي‌گيرد صورت اسلام نام به الهي حقيقتي
اينكه نظر از اما است ، انكار غيرقابل اسلام واقعيت
و بشر نجات مدعي اسلام ، نام به قدسي و الوهي حقيقتي
آغاز عظيم چالشي است ، رهايي‌بخش و كامل ايمان داعيه‌دار
شديدترين شويم ، دقيق آن محتواي در اگر كه چالشي.مي‌شود
پديد آن رهگذر از بشر تاريخ طول در ديني منازعات و بحثها
.دارد ادامه همچنان و آمده
از منتزع مفاهيم درك و كلي معناي به اسلام ، مفهوم شناخت
سيستم يك و ايماني دستگاه يك و شريعت يك عنوان به اسلام
...و تاريخي واقعيت يك و فقهي و حقوقي روش يك و كلامي
مفاهيم پژوهندگان برعهده كه است مسئوليتي دشوارترين شايد
غيرمسلمان ، پژوهندگان يا اسلام به معتقدان از اعم اسلامي ،
ظريف ، مسئوليت اين كه گفت بتوان جرات به شايد.دارد قرار
ايجاد و اسلام عالم در اخير دهه‌هاي اتفاقات به توجه با
ريزش و ارتباطات افزايش و سو يك از سياسي حساسيتهاي
هيچگونه و يافته غول‌آسا ابعادي ديگر ، سوي از اطلاعات
كه همچنان.نيست پذيرفتني زمينه اين در مسامحه‌اي
جهان در فكري عظيم واقعيتهاي نمي‌توانند ديگر مسلمانان
آسياي و آسيا شرق دين‌هاي در يهوديت ، عالم در مسيحيت ،
جديد مباحث عظيم حجم و بگيرند ناديده را...و شرقي جنوب
دين‌شناسي اديان ، تاريخي مطالعات جديد ، كلام دين ، فلسفه
را...و شناسانه مردم مطالعات دين ، جامعه‌شناسي تطبيقي ،
-شوند متاثر آن از "احيانا و -دهند قرار توجه مورد بايد
سطحي و بسيط درك در مي‌بايد نيز معاصر غيراسلامي جهان
تجديدنظر دين اين به مربوط حقايق و اسلام حقيقت از خود
.بگشايد عرصه اين در را تازه‌اي راههاي كندو
از شاخه‌اي مثابه به اسلام‌شناسي اخير ، سده‌هاي در
قرار غربي برجسته متفكران از بسياري نظر مطمح شرق‌شناسي ،
در كه تاريخي واقعيت اين با تا كوشيده‌اند آنان و گرفته
مثابه به دارد حضور امروز جهان از وسيع جغرافيايي
.كنند برخورد شناسايي ، مورد پديداري
كشورهاي در مسلمان مهاجران شمار افزايش با بيستم قرن در
شمال و خاورميانه كشورهاي در نفوذ استمرار نيز و غربي
به.شد بدل انكارناپذير ضرورتي به شناسايي اين افريقا ،
مراكز و دانشگاهها سطح در اسلام‌شناسي كرسي‌هاي تدريج
استعدادها از توجهي قابل گروه و يافت بسيار رونق پژوهشي
نتوانست نيز چشمگير حضور اين حتي اما كرد ، جلب خود به را
رسوب اذهان در گذشته روزگاران از كه را نادرستي بنيادهاي
جديد تمدن داعيه‌دار كه مسيحيت دنياي.كند پاك بود كرده
جنگهاي روزگار شناختي و معرفتي صليب بود ، زمين مغرب در
تاريخ رقابتي و تنازع منظر از و گرفته دوش بر را صليبي
جهان -داشت1 وجه دو شناخت اين.مي‌نگريست اسلام به
به اسلام -مسيحيت ، 2 ديرينه دشمن و رقيب عنوان به اسلام
مسيحيت همچون ديني ويژه تبعات و نهادها با دين ، يك عنوان
بلاواسطه درك و نگرش امكان "اساساوسطا قرون در كليسا و
از ناشي پيش‌فرضهاي گستردگي و ثقل دليل به واقع‌نگر و
تا جريان اين.بود يافته كاهش تاريخي ذهنيت دو اين
برخي جز به و داشت تداوم بيستم قرن دهه‌هاي واپسين
ملاحظه‌اي قابل رقيب ناپيدا ، "كاملا و منفرد تلاشهاي
.نبود متصور آن براي
در مهم عنصري مثابه به اسلام جهان ديگر ، سوي از اما
نيز امر اين و يافت چشمگير ظهوري نيز سياسي ژئوپوليتيك
اين همهميشد منجر سياسي اهداف به معطوف مطالعات به
نام به كه خردي و كلان مجموعه‌هاي در اهداف ،
رشته ، اين تا مي‌كرد ياري داشت وجود غرب در اسلام‌شناسي
بلكه خود ، پيوسته و دروني مسائل و مفاهيم به توجه با نه
به آن ماهيت با مغاير اهدافي و ديگر سنخ از ابزارهايي با
و كتابها كثير حجم به نگاهي.شود كشيده شناخت رشته
نيمه تا هفدهم قرون طول در اسلام‌شناسي به مربوط مطالعات
.مي‌دهد نشان وضوح به را اقعيت و اين بيستم ، قرن
عرصه در شناختي ، اهداف و روشها اين ناكارآمدي
در اصول‌گرايي و اسلام‌گرايي رشد بر افزون اسلام‌شناسي ،
به تازه نگاهي آمدن پديد موجبات تدريج ، به مسلمانان ميان
اين.شد سبب را روشها بهبود و نگرشها تعديل و اسلام
اسلام‌پژوهان ، از توجهي قابل عده امروزه كه واقعيت
اسلامي مسائل و مفاهيم با نزديكتر رابطه‌اي تا مي‌كوشند
مطالعات بر را جا كنند ، برقرار اسلام جهان واقعيات و
مطالعات اينكه ويژه به.است كرده باز سالم‌تر و جدي‌تر
در بازانديشي با همراه جامعه‌شناسانه ، و معني‌شناسانه
از تازه‌اي نسل اسلامي ، متون ناقص ترجمه‌هاي
دليل به گروه ، اين.است آورده پديد را اسلام‌شناسان
مستمر گفتگوي و غرب در مسلمان متفكران فعاليت افزايش
سنتي سوءفهم‌هاي برخي بر خود ، غربي همتايان با ايشان
كاهش و بنيادين مسائل به پرداختن امكان و يافته وقوف
.يافته‌اند را اسلام به مربوط مفاهيم و مقولات با فاصله
متون و نصوص از بسياري و قرآن نص از مجدد ترجمه‌هاي
فراهم را شرايطي آنها ، مجدد تفسير ضمن اسلامي ، كلاسيك
.نبود موجود وجه هيچ به گذشته در كه آورده
صحيفه" همچون عابدانه‌اي و عارفانه متن ترجمه مثال ، براي
شناخت در را مهمي خلا شايد چيتيك ، ويليام سوي از "سجاديه
در كه باشد پركرده اسلامي مذهب اين خاص رويكردهاي و شيعه
تازه ، راههاي ترتيب اين به.بود نينديشيده بدان كسي گذشته
سوء و فهم‌ها سوء و مي‌شود گشوده ديگري از پس يكي
و دقيقتر افادات و شرحها به را خود جاي تعبيرها ،
پيش يا غيرشناختي اهداف از فارغ كه مي‌دهد علمي‌تري
و دقيق و عيني پژوهش به "صرفا غيرعلمي ، فرضهاي
و امكانات ساختن فراهم بي‌ترديد ، .مي‌پردازند مع‌الواسطه
در زماني هر از بيش مقصد ، اين براي راهها ساختن هموار
گفتگويي.است ميسر مسلمان پژوهندگان سوي از و ما دوران
عرضه امكان آن ، در كه درگيرد مي‌تواند جهاني و بزرگ
و ذهنيتها از دور به معنوي ، ميراثهاي و داشته‌ها بهترين
و امكان‌پذير غيرعلمي غرضهاي و تاريخي آشوبهاي
.است ممكن‌الحصول
ساچيكو اثر ،The Vision of Islam -"اسلام سيماي" كتاب
آثار از مفيد نمونه‌هاي از يكي چيتيك ، ويليام و موراتا
اسلام باب در غربيان سنتي پيشداوريهاي از فارغ و محققانه
باب در موءلفان درسنامه‌هاي مجموعه "ظاهرا كتاب ، اين.است
برنامه" در بعد به سال 1983 از كه است اسلام با آشنايي
.كرده‌اند تدريس نيويورك ايالتي دانشگاه "اديان مطالعات
مبناي بر كلي ، دركي كوشيده‌اند آنان دوران ، اين طي در
مختلف مخاطبان به اسلام ، مفاهيم و آموزه‌ها و متون
متفاوت ذهني تعلقات با مختلف مخاطبان چنانكه عرضه‌كنند ،
اصلي منابع براساس را اسلام كلي خطوط و رئوس باشند ، قادر
و دقيقتر مطالعات به دست بتوانند سپس و دريابند دين اين
كه مهمي بسيار و جالب مسئلهبزنند خاصتر پژوهشهاي
طيف" كه است بوده اين بوده‌اند روبرو آن با موءلفان
مسئله اين شدن پيچيده‌تر باعث مستمعين متنوع و گسترده
اعوجاج هيچگونه بدون را اسلام مي‌توان چگونه كه است شده
چگونه.كرد عرضه پراكنده بسيار جمع اين به انحراف و
قاعده يك عنوان به كه مسلمانهايي براي را اسلام مي‌توان
نسبت تدافعي اماحالت نمي‌دانند خود دين از چيزي كلي ،
آن از چيزي هم آنها كه غربيهايي "ايضا و دارند آن به
خصومت بدان نسبت "فطرتا اول گروه برعكس اما نمي‌دانند ،
(ص 2 مقدمه ، ) "داد؟ شرح دارند ،
حقيقت در.هستند جاندار و اساسي بسيار ساده ، پرسشهاي اين
يك صورت سنتي‌به جريان يك از اسلام مطالعه سوي به حركتي
درك امروزه حتي.است شده آغاز "معاصر و زنده جهان‌بيني"
از دور به اسلام كه شده ميسر بخوبي نيز مسئله اين
و است تاريخي و كلامي ديني ، دستگاهي روز ، سياسي جريانات
مي‌بايد آنها مبناي بر كه دارد خاصي و مهم منابع و متون
درباره‌اش فرسوده پيشداوريهاي از فارغ و علمي مطالعه‌اي
"نسبتا دانش مستلزم مطالعه‌اي چنين البته.گردد متحقق
منابع و متون با عميق و طولاني آشنايي و اسلام از گسترده
و اسلام نقش روزافزون اهميت به توجه با و.است اول درجه
آوردن فراهم نداند ، كه كيست امروز ، جهان در مسلمانان
انگيزه‌هاي و منابع و متون اين با آشنايي براي امكانات
سيماي" موءلفان.است آمده فراهم "كاملا آن براي لازم
از اجتناب عين در منابعي ، چنين به استناد با "اسلام
خوانندگان اختيار در دقيق اثري انتزاعي ، و فني بحثهاي
.دهند قرار
اسلام فكري سنت" كه باورند اين بر صادقانه موءلفان ،
به توجه درخور و بزرگ پاسخهاي از فراواني نمونه‌هاي
و عظيم سوءالات اين.مي‌دهد دست به اساسي و عمده سوءالات
بايد انسانها و افراد همه كه هستند همانهايي اساسي
عقلاني تمايلات كه هرچند بپرسند ، خود از وقت يك بالاخره
نامربوط مطالبي عنوان به را آنها تا مي‌كنند سعي معاصر
ص) ".نمايند طرد مخرب "ذاتا يا و پاسخ بدون يا ناقص ، يا
"كاملا شيوه‌اي به "معمولا اسلام به راجع غربي متون" (5
مسلمان متفكرين كه مي‌گويند خوانندگان به سطحي و عجولانه
دست نتايجي چه به مباحث و مسائل اينگونه زمينه در
قرار خطاب و توجه مورد كه را مطلبي اما يافته‌اند ،
از خبر كه است مجادله‌اي و بحث فضاي از عبارت نمي‌دهند
مي‌آورد وجود به زمينه‌اي و مي‌دهد اسلامي خاص تفكر آن
كه مطالعاتي.مي‌آيند دست به فضا آن در خاص نتايج آن كه
و افتراق نقاط كردن برجسته به "معمولا مي‌شوند انجام
نمي‌سازند روشن را نكته اين اما.مي‌پردازند نظر اختلاف
ذهني تصورات.ندارد كاربرد همواره "آن يا اين" منطق كه
اين و متفاوت‌اند اصلي منابع تفاسير اختلاف حسب به
.نيستند يكديگر منافي "ضرورتا فكري چشم‌اندازهاي و تصورات
اختيار ، و جبر موضوع در "مثلا گذشتگان ، كه مي‌خوانيم ما
.گرفته‌اند را نظر آن يا اين جانب
اين در اصلي منابع از تعدادي دقيق مطالعه هرگونه اما
كه است بوده اين رايج و عام برداشت كه مي‌دهد نشان زمينه
هيچكدام ، و دو هر يا آن ، يا و اين مقوله از حقيقي موضع
به بيشتر قضيه سوي دو هر در افراطي مواضع "غالبا.نيست
توسط انكار ، و بحث عقلاني تمرينهاي سلسله يك ابزار عنوان
و شاگردان ناحيه از صورت اين غير در و عالم شخص آن خود
(و 6 ص 5) ".است مي‌شده اتخاذ پيروانش ،
همه و است انكار غيرقابل واقعيتي شده ، تصوير فضاي اين
مورد كتاب نوع از كتابهايي.است فضايي چنين تغيير در بحث
نگاشته فوق فضاي در كه است آثاري به پاسخ حقيقت در بحث ،
تمايلات بازار در "عمدتا و دارند غيرشناختي اهداف و
بايد امروزه تصورات ، نوع اين برعكس.دارند خريدار افراطي
مبناي بر اسلامي سنن و قرآن شناخت به معطوف كوششها
در منابع اين اهميت و گيرد صورت معاصر و عالمانه تفسيري
ديگر عبارت به.شود فهميده درستي به بشريت معاصر حيات
آگاهانه‌ترين كه اسلام درون از ديدگاههايي براساس بايد
مي‌دهند ، دست به فكري -ديني سنت اين مورد در را بازتابها
دغدغه همان دست ، اين از ديدگاهي.گيرد صورت اسلام معرفي
اسلام ، مطالعه در چيتيك و موراتا كه است مباركي و مهم
و منظر يك بايد چرا":كرده‌اند اذعان بدان بالاخره
در كه دروني چشم‌انداز يك بر را اجنبي (پرسپكتيو) برداشت
به داد؟ ترجيح است داده را خود امتحان اعصار و قرون طي
روش‌شناسي يك از انسان كه نيست عاقلانه چندان اين ما نظر
كند استفاده مي‌برد سر به مد حالت در هنوز خود كه جديد
گذشت رغم به كه عقلاني و فكري سنت يك اصيل منابع از اما
".كند چشم‌پوشي پابرجاست و زنده هنوز سال صد چند و هزار
فصل در 10 "اسلام سيماي" كتاب اصيلي ، برداشت چنين با
و كلي معناي به اسلام فهم براي مهم مدخلي و شده نگاشته
كه شده تنظيم بخش در 4 دهگانه فصول اين.است كلمه اعم
اركان ،"اسلام" عنوان با اول بخش.است دقيق و بجا "كاملا
تاريخي تجسم در را دين اين مذاهب و منابع و اسلام اصول و
معاد و نبوت توحيد ، "ايمان" دوم ، بخش در.مي‌دهد نشان آن
كلام و عرفان و فلسفه در مذهبي و كلامي عقلي ، بحثهاي و
در احسان مفهوم سوم ، بخش در.است گرفته قرار توجه مورد
عبادت ، جمله از آن ، با كليدي و پيوسته در مفاهيم و قرآن
ديگر سوي از و سو يك از صلاح محبت ، و عشق تقوي ، اخلاص ،
تجسم و عرفان و هنر و مناجات و دعا ;احسان تاريخي تجليات
.است گرفته قرار توجه مورد آن روحاني
تاريخ ، تفسير به ،"تاريخ در اسلام" چهارم بخش در بالاخره
اسلام سرانجام و قيامت نشانه‌هاي گذشته ، اسلامي تفسير
مجموعه‌اي.است بوده موءلفان توجه مورد معاصر جهان ظرف در
كه كلي بسيار و عام مفهوم يك از است كوشيده كه نظام‌مند
براي دقيق و فهم قابل بنيادهايي است ، عظيم فرهنگي شامل
مي‌توان بنابراين.دهد ارائه ناآشنا يا آشنا مخاطباني
كه نمونه‌اي عنوان به و شد قائل اثر اين براي خاص ارجي
دقيقتر ، و مناسبتر آثار ارائه و شدن كاملتر با مي‌تواند
قدمتي كه را آن از پيرايه‌ها و سوءفهمها رفع و اسلام فهم
اثر اين ترجمهساخت امكان‌پذير دارد ، آن ظهور تاريخ به
به كه مقدمه زوائد اما دارد خوشخوان و سليم نثري و روان
نوع اين سنخ‌شناسي و هدف‌شناسي و روش‌شناسي در بحث جاي
همچنان مي‌پردازد ، شخصي حواشي به آنها مخاطبان و كتابها
از يكي ناقص يادداشتهاي.است محترم مترجم كار زوائد از
نمي‌كند ، مسلمان خواننده عايد چيزي نيز برجسته عالمان
نيست استفاده قابل نيز غيرمسلمان خواننده براي آنكه ضمن
بيان كيفيت و لحن به توجه با نيز آن علمي اعتبار شايد و
.نيايد چشم به چندان
|
