ايران ملي امنيت هاي چالش
(آخر بخش)خاكستر زير هيرمند ، آتش
عسگري محمود
كيلومتر مرزي 1050 نقطه در انشعاب از قبل تا هيرمند طول
.است شده ذكر كيلومتر حتي 1400 و منابع 1500 بعضي در و
و مي‌كند تغيير متر تا 900 بين 200 مصب نزديكي در آن عرض
كم باران هيرمند آبريز درحوزه.مي‌رسد تا 4 به 3 آن عمق
تامين هندوكش ارتفاعات برفهاي ذوب از بيشتر آن آب و است
دايمي آن آب و باراني -برفي آن رژيم بنابراين مي‌شود ،
آبريز حوزه در (8).مي‌باشد نامنظم آب اين جريان ليكن است
(1347-سال 1372 از) جوي ريزشهاي ساله متوسط 25 هيرمند
متوسط درسالهاي‌اخير ولي گرديده‌است محاسبه ميليمتر 4/107
خشك‌ترين از كه بوده ميليمتر از 100 كمتر سالانه بارندگي
رودخانه جزء 10 هيرمند رودخانهميشود محسوب كشور نواحي
خط به‌عنوان و مي‌گردد محسوب آسيا قاره بااهميت و بزرگ
رودخانه اينميباشد افغانستان و ايران بين رسمي مرزي
حياتي رگ هيرمند واقع در و بوده اهميت حائز ايران براي
با مستقيمي ارتباط استان اين حيات و مرگ بوده ، سيستان
در نيل رود با مقايسه قابل اهميت لحاظ از و دارد هيرمند
هامون درياچه آبهاي تغذيه منبع همچنين و بوده مصر
از بيش مراتب به هامون به آن آبدهي ميزان.مي‌باشد
آب كاهش نتيجه در.است ديگر رودخانه‌هاي همه مجموعه
.است يافته تنزل نيز هامون درياچه اقتصادي اهميت هيرمند ،
در مذكور رودخانه كه مستقيمي نقش از جدا گذشته ، در زيرا
آب تامين با ايفاءمي‌نمود ، منطقه وكشاورزي صنعتي توسعه
دستي صنايع و ماهيگيري مانند جانبي صنايع رونق سبب هامون
در ايران ، به ورود از پس هيرمند همچنين و مي‌گرديد نيز
"ايران مصر" زماني كه را پرنعمتي و حاصلخيز دلتاي سيستان ،
حاصلخيزي و كارايي امروزه.مي‌نمود ايجاد مي‌شد ، ناميده
حد به وارداتي آبهاي و بارشها كمبود دليل به منطقه اين
جايي به كار افغانستان اقدامات با حتي و نمي‌رسد ايده‌آل
نيز آشاميدني آب به را منطقه ساكنان نياز گاه كه رسيده
ناديده را محلي بادهاي نقش نبايد البته.نمي‌نمايد تامين
كننده تسريع زياد ، گرماي و سرعت با بادها اين.گرفت
ذكر كه همانگونه.مي‌شوند محسوب سيستان آبهاي تبخير
و پرنيان شاخه دو به مسير طول در رودخانه اين گرديد
جاري ايران در "عمدتا سيستان شاخه.مي‌گردد تقسيم سيستان
آبگيري ظرفيت با زابل در زهك و كهك انحرافي سد دو كه است
روي بر (9) ثانيه در مكعب متر و 45 معادل 23 ترتيب به
است قادر مذكور سدهاي آب.است گرديده احداث رودخانه اين
.سازد مشروب را سيستان جلگه اراضي از هكتار حدود 65000
درياچه بود ، توجه قابل آب داراي سيستان كه سالهايي در
محلي ، موسمي بادهاي وزش اثر در و بود آب پر همواره هامون
زمينهاي در مي‌باشد نيز مناسبي كيفيت كه‌داراي درياچه آب
را اراضي اين نوعي به و مي‌نمود پيش‌روي درياچه اطراف
و مي‌يافت توسعه منطقه مراتع ترتيب بدين و مي‌كرد آبياري
مي‌گرديد ، ولي فراهم منطقه دام راس هزاران تغذيه منبع
"قاعدتا مي‌باشد ، كم‌آبي دچار هامون منطقه كه امروزه
فعاليتهاي نتيجه ودر رفته بين از درياچه اطراف مراتع
.است يافته كاهش دامپروري
افغانستان و ايران روابط در هيرمند رودخانه تاريخي نقش *
افغانستان و ايران اصلي مشكل كه گفت مي‌توان كلي طور به
حمايت تحت افغانستان سياسي رهبران كه شد آغاز آنجا از
رودخانه يك را هيرمند رودخانه قرن 20 اوايل در بريتانيا
حق را آن آب از استفاده هرگونه و كردند فرض داخلي
تغيير هيرمند رودخانه بستر در 1896.دانستند خود انحصاري
و خود حكميت با انگليس.شد طرفين اختلاف باعث و نمود
به رود آن آب دوسوم كه ترتيب بدين -هيرمند آب تقسيم
بر بالغ كه باشد داشته تعلق ايران به سوم يك و افغانستان
به لازمداد فيصله را مساله بود ، ثانيه در مكعب متر 60
آبهيرمند %تنها 16 افغانها حكميت ، اين از قبل است ذكر
.مي‌كردند استفاده را
حق دوسوم از بيشتر جهاني جنگ دو بين افغانستان چند هر
نيز (1318) در 1939.كرد استفاده هيرمند آب از خود ،
قراردادي موجب به.گرديد ايجاد كشور دو بين اختلافاتي
طور به آبرودخانه شد ، منعقد مساله اين رفع كه‌براي
نگرديد حل اختلافات هم باز ليكن تقسيم ، طرفين بين مساوي
روي بر را كانالهايي و سدها امريكاييها كمك با وافغانها
آبهاي از نيمي از بيش شد باعث كه نمودند احداث هيرمند
تا 1351 قرارداد اين.شود سرازير افغانستان به هيرمند
و ايران مقامات بين مذاكراتي سال اين در (10).بود پابرجا
كه گرديد آغاز رودخانه آب تقسيم به راجع افغانستان
ايران سهم آن ، موجب به كه شد پيماني عقد به منجر "نهايتا
متن از مي‌توان كه را نكته‌اي.شد ثانيه در مكعب متر 26
نرمال سال يك آمده "ج" بند در كه است اين دريافت قرارداد
متر ميليون هيرمند 7/5661 آب مجموع كه است سالي آبي ،
طبق ايران آب حق كه حالي در حساب اين با باشد مكعب
كمتر برابر معاهده 5/3 اين طبق بود دوم يك قرارداد 1317 ،
معتبر مذكور قرارداد همچنان كه است ذكر شايان.شد
(11).مي‌باشد
تعيين از ناشي مرزي اختلافات انواع از يكي كلي طور به
:است ذيل مورد دو از يكي حاصل كه است مرز دقيق مكان
اسناد از متضاد "بعضا و گوناگون تفسيرهاي اثر در -1
قانوني
طبيعي مرز مكان تغيير -2
قرون طي در هيرمند رودخانه مسير اينكه به توجه با
در آب شدن زياد و كم جمله از مختلف دلايل به متمادي
اختلاف مي‌رسد نظر به داده ، مسير تغيير سيستان ، منطقه
.مي‌باشد دوم نوع از رود ، اين سر بر افغانستان و ايران
كشور امنيتي سيستم در هيرمند جايگاه و نقش *
هزار حدود 181 وسعتي با بلوچستان و سيستان استان
ما كشور مساحت كل %ايران 4/11 شرقي درجنوب مربع كيلومتر
نفر سيستان 8/33 منطقه در جمعيت تراكم.مي‌دهد تشكيل را
اصلي معضلات از يكي آبي كم مسالهميباشد كيلومتر هر در
در سيستان ديگر طرف از.مي‌شود محسوب استان اين توسعه
خلاء علت به كه گرفته قرار افغانستان كشور با مجاورت
گرفتار -(سابق) شوروي نيروهاي خروج از پس بخصوص -قدرت
زيادي ناامني‌هاي سبب و مي‌باشد بي‌ثباتي و داخلي جنگ
ديگري و مخدر مواد قاچاق زمينه ، دو در خاصه كشورمان براي
در كشور براي زيادي هزينه كه است شده نظامي تهديدات
ايران به هيرمند آب ورود از طالبان اگر (12).است برداشته
اين به اقدام يكبار قبل ماههاي در چند هر -نمايد جلوگيري
بود خواهيم روبه‌رو جدي بامشكلات ما آنگاه -(13)نمود عمل
"تقريبا آنكه از پس كه دارد جريان صورتي به هيرمند زيرا ،
جنوب سمت به نموده جمع‌آوري را افغانستان آبهاي تمامي
سمت به شلاق شيله راه از دوباره و حركت (ايران)
.مي‌ريزد گودزره داخل به و برمي‌گردد افغانستان
است ، شده واقع كوه رشته يك فقط هيرمند و گودزره ميان
سمت به هيرمند آب تمامي شود كشيده تونل يك زيركوه اگر
ايران سمت به آبي ديگر آنگاه و شد خواهد جاري گود اين
آبهاي و شد خواهد فلج سيستان صورت آن در كه آمد نخواهد
رفت خواهد پايين جنوبي وخراسان بلوچستان تمامي زيرزميني
حركت آنجا از را منطقه شهرهاي جمعيت تمامي بايد ما و
با است ذكر به لازم.است وحشتناك آسيبپذيري يك كه دهيم
چنين شاهد ما نيز خان كمال سد پروژه رسيدن انجام به
به هيرمند آب ورودي حجم شدن كم مساله.بود خواهيم وضعيتي
بين در آمار طبق كه ، مطلب اين به توجه با كشورمان
از يكي داراي هيرمند -هامون حوزه كشور ، آبي حوزه‌هاي
واجد مي‌باشد ، (سال حدود 8) آبي كم دوره‌هاي طولاني‌ترين
روي بر سدسازي در افغانها اقدامات.مي‌شود فراوان اهميت
رودخانه ورودي آب متوسط ميزان شديد كاهش باعث هيرمند
در هيرمند سالانه دبي متوسط.است گرديده ايران به مذكور
اين مي‌شود ، برآورد مترمكعب ميليارد تا 3 بين 2 دهه 1990
در 1993 ، 3000 و مكعب متر معادل 6000 سال 1990 در دبي
متر به 45 مقدار اين سال 1994 در.بود ثانيه در مكعب متر
وارد ثانيه در مكعب متر تنها 15 كه رسيد ثانيه در مكعب
سال در مي‌دهد نشان آمارها (14)شد ايران سيستان منطقه
و ميليارد هيرمند 1 -هامون حوزه آبي مصارف كل مجموع 1372
متر ميليون مقدار 140 اين از كه بود مكعب متر ميليون 75
بود ، سطحي آب مكعب متر ميليون و 935 زيرزميني آب مكعب
به توجه با سال 1400 در حوزه اين جمعيت مي‌گردد پيش‌بيني
مي‌شود برآورد همچنين برسد نفر به 1216728 فعلي رشد روند
ميليون و 732 ميليارد منطقه 1 آبهاي مجموع سال اين در كه
ميليون و 538 ميليارد مذكور 1 مقدار از كه باشد مكعب متر
سهم مكعب متر ميليون و 194 سطحي آبهاي سهم مكعب متر
در اينكه به توجه با اين بنابر.مي‌باشد زيرزميني آبهاي
صنعتي و شرب كشاورزي ، روستايي ، و شهري مصارف سال اين
تخمين مكعب متر ميليون و 131 ميليارد حدود 4 مذكور حوزه
ميليون و 400 ميليارد معادل 2 كمبودي با ما مي‌شود زده
(15).شويم مواجه منطقه اين در مكعب متر
است آن آورد بدست فوق ازآمار مي‌توان كه توجهي قابل نكته
نظير سطحي آبهاي حوزه اين در كشور آبي منبع عمده‌ترين كه
هيرمند ويژه جايگاه بر تاكيدي كه مي‌باشد رودخانه‌ها
در قدرت مفهوم امروزه كه بپذيريم اگر.مي‌گردد محسوب
مانند) "سخت قدرت" يك كننده تداعي جوامع عامه اذهان
-كه گفت بتوان شايد مي‌باشد (نظامي توان يا و زور ارعاب ،
بويژه ;نزديك درآينده‌اي مي‌شود گفته اينكه به توجه با
به دسترسي ;خاورميانه مانند جهان خشك "تقريبا مناطق در
-شد خواهد محسوب قدرت فاكتورهاي از يكي خود آبي منابع
در خوب كيفيت با آب ملاحظه‌اي قابل ميزان به كه كشوري
بود خواهد "نرم قدرت" نوعي داراي باشد داشته اختيار
داشته اختيار در را رودهايي سرچشمه كه كشورهايي بخصوص
نتيجه مي‌توان پس.باشد مشترك كشور چند بين كه باشند
مزيت نوع يك داراي خاص مورد اين در افغانستان كه گرفت
كه افزون‌طلبي‌هايي از جدا ديگر عبارت به.مي‌باشد نسبي
ازخارج ما امنيت واقع در كه داشت خواهد ما از مقابل طرف
داخلي امنيت مساله ، اين رخداد صورت در شد خواهد تهديد
.مي‌شود مواجه مخاطراتي با نيز
و مختلف اقوام بين در قوميتي تنشهاي هرچند ديگر طرف از
بايد ولي مي‌باشد نادر -كشور شرق در بخصوص -ايران متنوع
و مي‌باشد موجود اختلافات اين پتانسيل كه نمود اذعان
آن نداشتن خارجي وجود معناي به مسايل ، اين نشدن بحراني
همانگونه استان ، شديد آب كمي به توجه با اين بنابر.نيست
اين مردم براي بخشي حيات نقش هيرمند گرديد بيان "قبلا كه
عنوان به آن از مي‌توان واقع در و دارد كشور از قسمت
به سيستان وابستگي ضريب زيرا برد نام منطقه ثبات عامل
جريان روند در اختلال هرگونه كه است %100"تقريبا هيرمند
.داشت خواهد پي در را جبران‌ناپذيري ضايعات آن آب
رژيم.است تامل قابل مساله اين نيز زيست‌محيطي لحاظ از
همين و است نامنظم هامون درياچه به وارداتي رودخانه‌هاي
آب پوشش گستره و ميزان در فراواني نوسانات سبب امر
مذكور نوسان.است گرديده متمادي ساليان طي در درياچه
تا 3200 كم‌آبي مقاطع در مربع كيلومتر معادل 1200 طيفي
بالاست ، منطقه آب موجودي كه مواقعي در را مربع كيلومتر
عمق و بوده مربع كيلومتر هامون 4600 مساحت.برمي‌گيرد در
آب درياچه بزرگترين هامون ضمن در (16)مي‌باشد متر آن 5
گذشته در درياچه اين.مي‌باشد ايران فلات در شيرين
و حجم از روزبروز اخير سالهاي در ليكن بود حال از بزرگتر
آنچه تمامي اقتصادي لحاظ از بطوريكه شده كاسته آن وسعت
داده قرار تاثير تحت را قراردارد خود اطراف محيط در كه
منبع تنها نه هيرمند رودخانه همراه به هامون درياچه.است
ايران شرق كشاورزي اراضي آبياري مصرف مورد آب تامين واحد
.دارد بسزايي نقش نيز قسمت اين مردم زندگي در بلكه است
حال در هيرمند از افغانستان روزافزون بهره‌برداري موضوع
سوي از.است ايران در زيست‌محيطي فاجعه يك به شدن تبديل
با مي‌تواند دست بالا كشور عنوان به افغانستان ديگر ،
(كشورمان) دست پايين در كم‌آبي بحران آب ، بي‌رويه مصرف
احتمال جنگلي درختان قطع يا و شهرسازي با يا و كند ايجاد
فاضلابهاي تخليه با يا و دهد افزايش را رودخانه طغيان
.شود آب آلودگي باعث شهري
ايفاء منطقه اكوسيستم تنظيم در مستقيمي نقش هامون درياچه
و مراتع توسعه در مي‌تواند هامون ديگر سوي از.مي‌نمايد
كشاورزي ، رونق دامداري ، توسعه و گسترش آن متعاقب
واقع موءثر بخشها ، اين به مربوط جانبي صنايع و ماهيگيري
مسائل درياچه حجم كاهش كه نمود توجه بايد البته.شود
هامون گرديده باعث و نموده ايجاد زمينه اين در را مهمي
(17).شود تبديل هم از جدا بركه چهار به
كه صابري به معروف هامون اصلي آبگير آب ملاحظه قابل كاهش
ميزان افزايش نيز و دارد قرار افغانستان و ايران مرز در
است ، آن ورودي آب ميزان كاهش نتيجه در كه درياچه آب شوري
.است شده منطقه پرندگان مرگ به منجر
:نتيجه *
امنيت را ملي امنيت جنبه جديدترين عده‌اي كلي طور به
ريشه‌هاي تحليل با رابطه در و مي‌دانند محيطي منابع
بر زيست محيط امنيت به مربوط ملاحظات به نسبت درگيري ،
اين در (18).مي‌نمايند بيشتري تاكيد منابع امنيت مساله
در كشوربخصوص مرزي رودخانه‌هاي پراهميت نقش بر مقاله
به توجه با.گرديد تاكيد امنيت و توسعه مانند مقولاتي
مذكور نواحي در جمعيت رشد نشاندهنده كه آمارها برخي
از.يافت خواهد افزايش درآينده حساسيتها اين مي‌باشد ،
و هيرمند از ايران آب سهم كاهش به نسبت بايد ما ديگر سوي
جديت با رودخانه اين روي بر افغانستان پروژه‌هاي نيز
.نماييم برخورد بيشتري
براي بخصوص -هيرمند رودخانه نقش و اهميت به توجه با
بحراني و رخداد هرگونه از جلوگيري براي -كشور شرق منطقه
بر افغانستان ، با خود مرزهاي دقيق ازشناخت پس بايد
و نموده پافشاري و تاكيد فيمابين منعقده قراردادهاي
نكته اين و باشيم مورد اين در قاطع و روشن مواضع داراي
و كوتاهي هرگونه كه دهيم قرار مدنظر بايد نيز را
براي زيانباري و منفي عواقب مساله اين به نسبت بي‌توجهي
اين نمودن ، برخورد ضعيف صورت در داشت برخواهد در كشور
و شد خواهد تبديل نظام عليه فشاري اهرم به "عملا رودخانه
ايجاد نيز آسيبپذير منطقه يك كشور ، حساس شرايط اين در
، گردد امتيازات برخي اعطاي سبب است ممكن كه شد خواهد
چالشهاي و فشارها برابر در مي‌رسد نظر به منطقي فلذا
از پس نيز ما سيستم ، نهاده‌هاي عنوان به بالفعل و بالقوه
متناسبي داده‌هاي مساله ، گوناگون جنبه‌هاي و ابعاد سنجش
.نماييم تامين را خود ملي منافع بيشتر هرچه تا داده ارائه
پانوشتها و منابع
:تهران ;اول جلد ;ايران رودخانه‌هاي ;افشين يدالله -8
صص ، 1373 ،(نيرو وزارت) جاماب مشاور مهندسين شركت
.546- 547
:تهران ;ايران در آب مسايل و منابع ;كردواني پرويز -9
.ص 83 تهران1368 ، دانشگاه انتشارات
شماره گفتگو ، ،"ايران شرقي مرزهاي" مجتهدزاده ، پيروز -10
.صص 3735 ،(پاييز 1377) 21
قراردادهاي و هامون هيرمند ، " كوهستاني‌نژاد ، مسعود -11
صص ،(بهمن 1377) شماره 96 نهم ، سال گزارش ، ،"استعماري
.25-28
كنترل با دررابطه ايران گفت مي‌توان نمونه عنوان به -12
ميليون حدود 561 مبلغي مخدر ، مواد ورود به نسبت مرزها
و مخدر مواد قاچاق" حق‌پناه جعفر.است نموده هزينه دلار
مطالعات فصلنامه ،"ايران.ا.ج ملي امنيت بر آن تاثير
.ص 151 ،(تابستان 77) شماره 2 ، پيش اول ، سال راهبردي ،
.ص 25 پيشين ، ،"استعماري قراردادهاي و هامون هيرمند" -13
بر افغانستان بحران پيامدهاي" حسيني ، كيوان سيداصغر -14
شماره 2120 دفاعي ، سياست ،"ايران اسلامي جمهوري امنيت
.صص 4645 ،(زمستان 1376 و پاييز)
در آبي نيازهاي و مصارف منابع ، " قدرت‌نما ، قهرمان -15
18 شماره 19 ششم ، سال توسعه ، و آب ،"آينده و حال:ايران
.ص 30 ،(پاييز 1377 و تابستان)
سمت ، انتشارات:تهران ;سياسي جغرافياي ;ميرحيدر دره -16
.ص 152 1371 ،
چشم‌انداز در هامون و هيرمند" مجتهدزاده ، پيروز -17
سال اقتصادي ، -سياسي اطلاعات ،"ايران خاور هيدروپوليتيك
.ص 33 ،(ارديبهشت 1376 و فروردين) شماره 102101 دهم ،
پژوهشكده ترجمه ;ملي امنيت متغير چهره ;مندل رابرت -18
راهبردي ، 1377 ، مطالعات پژوهشكده:تهران ;راهبردي مطالعات
.126-صص 127
|
