تفسير علم در مهم مكتب چهار
بخش واپسين - معاصر بزرگ مفسران آثار ر د وعلم عقل
علم و قرآن ، اسلام رابطه دقيقا مي‌بايد برجسته مفسران *
آنان.مي‌دادند قرار تحليل و بازفهمي مورد را
نوين علوم پرتو در كه جديد عقل به نسبت نمي‌توانستند
همين از باشند ، بي‌تفاوت بود گرفته شكل و شده پرورده
و اشارات از مالامال و سرشار معاصر ، بزرگ منظر ، تفاسير
شد علمي و نوين مسائل
رضوي مسعود
به و شد آغاز عرصه اين در كه جرياني مهمترين و برترين
فهمي ، باز براي تلاش و درقرآن دوباره تعمق نشست ، بار
.بود قرآني مفاهيم علمي درك و وحي مفاهيم عصري تبيين
از متفاوت كلي به تفسيرهايي و آمدند پديد تازه مفسراني
نگرش اين در.نهادند مسلمانان همه پيش‌روي را قرآن آيات
و مي‌شود محسوب "ارشاد و هدايت" كتاب كريم قرآن تازه ،
آن محك با و فهميده آن مبناي بر اسلامي فرهنگ اجزاي ساير
كتاب قرآن نيست ، تضاد در علم با قرآن.مي‌شود سنجيده
عنوان به مسلمانان همه زندگي متن به بايد و است هدايت
باره دراين سيدجمال.شود وارد زندگي آيين‌نامه كلي‌ترين
:دارد جالبي سخن
به و فرستاده راهنمايي و هدايت براي كه خداست كتاب قرآن"
و آيد كار به را خلق آنچه ;فرموده بيان ساده عربي زبان
درد شفاي ;نموده ذكر او در باشد لازم معاش و معاد در
محكمات در اشاره و رمز...ناداني مرض درمان و است گمراهي
تا كه است ادبي راهنماي و دائمي مرشد يك...نگفته آياتش
(ص 70)".اشتباه رافع و است قرار بر قيامت روز
مسلمان مفسران و متفكران از بسياري جانب ديدگاه ، از اين
پذيرفتند ، را نظر اين غالبا اندكي ، جز وبه شد پذيرفته
طباطبايي علامه.ديگران و سيدقطب مفسرالمنار ، :ازجمله
جمله از و كرده تصريح بارها نكته اين بر الميزان در نيز
و است مردم عموم براي هدايت كتاب كريم قرآن...":مي‌گويد
"...ندارد شاني و كاري اين جز
قرآن ، رابطه دقيقا مي‌بايد برجسته مفسران همه ، اين با
.مي‌دادند قرار تحليل و بازفهمي مورد را علم و اسلام
علوم پرتو در كه جديد عقل به نسبت نمي‌توانستند آنان
از باشند ، بي‌تفاوت بود گرفته شكل و شده پرورده نوين
اشارات از مالامال و سرشار معاصر ، بزرگ منظر ، تفاسير همين
برخي و افراط به مفسران برخي.شد علمي و نوين مسائل و
"عقلگرايي" رساله هدف.پرداختند آن به معتدل درموضعي
بوده جديد علم و عقل به مفسرانه همين‌پردازش دامنه تحليل
و تحليل مورد زاويه همين از يادشده تفسير چهار و است
تفسير چهار اين مفسران.گرفته‌اند قرار تفصيلي وارسي
عليرغم و بودند مسلمان متفكران برجسته‌ترين از جملگي
موضوع به پرداختن ضرورت بر متفاوت ، نسبتا ديدگاه‌هاي
.نداشتند ترديد مذكور
محمدرشيدرضا و محمدعبده شيخ اثر ،"المنار"، تفسير نخستين
،(ق.(عبده13231266ه.بود سوري و مصري نامدار متفكران
گذشتگان با كه است قرآن تفسير در نويني مكتب بنيانگذار
سالهاي 1317 طي نوين شيوه و مكتب اين.دارد تفاوت كلي به
دانشگاه در عبده توسط قرآن درس صورت به قه تا 1323
به و اتكا يكي شيوه اين مميزه دو.مي‌شد تدريس الازهر
تلاش وديگري بود قرآن نصوص فهم عقل ، در گسترده كارگيري
جديد شيوه‌هاي و ارزش‌ها و مسلمانان بين آشتي براي بسيار
توسط تفسيري مكتب اين.بود غرب تمدن از برگرفته كه زندگي
-1354)رضا محمدرشيد عبده ، راه تداوم‌دهنده و شيفته شاگرد
عبده از مفصلي و مهم زندگينامه او.يافت ادامه (ق1282ه
نام.مي‌شود محسوب شيخ درباره اثر مهمترين كه ساخت منتشر
كه بود "محمدعبده الشيخ الاستاذالامام تاريخ" رساله اين
.بود سپرده چاپ دست وبه نگاشته جلد درسه را آن رشيدرضا
فضل از را بهره بيشترين و بود مصر سوري مهاجران از وي
انتشار رشيدرضا ، فعاليت مهمترين.بود برده استاد
درباره عنايت حميد.بود سال 1315 در "المنار"مجله
سخني چندان رشيدرضا نظريات درباره":مي‌نويسد رشيدرضا
از پيش كه نمي‌يابيم چيزي او نوشته‌هاي در زيرا نداريم ،
عقايد كه نكته‌اي تنها.باشند نگفته عبده و سيدجمال او
بر اوست اصرار مي‌كند ، ممتاز ديگر تجددخواهان از را او
اسلام صدر در كه شكلي به آن اعاده و سني خلافت اصلاح سر
افراطي گرايش در نيز عبده با او ديگر تفاوت..بود معمول
.است تشيع با عناد و وهابيگري واقع در سلفيگري ، يعني به او
(و 259 صفحات 157 جيبي 1356 ، عرب ، سياسي انديشه در سيري)
جامع در را وي تقريرات و استاد درس‌هاي محمدرشيدرضا ،
علت به عبده را آنچه فراوان وسواس با و گردآورده الازهر
داد ادامه شيوه و سبك همان با بود نهاده ناتمام خود وفات
را ديگر پژوهي قرآن آثار برخي و"تفسيرالمنار" مجموعه و
.كرد منتشر
(ق.(13581287ه جوهري طنطاوي‌بن رشيدرضا ، و عبده از پس
شيخ تفسيري مكتب پيروان مشهورترين از و ايشان ازمعاصران
در كه بود اين در استادش با وي تفاوت وليبود عبده
در چنان و پيمود افراط راه جديد ، علوم به توجه و گرايش
اسلام و قرآن مسلم اصول از بسياري كه درغلتيد ورطه اين
الجواهر" عنوان با وي كه تفسيري.فهميد باز ديگرگونه را
منحصر تفسيري نوشته ، جلد در 26 "الكريم القرآن تفسير في
است عمومي و علمي اطلاعات و اشارات از آكنده و فرد به
تثبيت و توفيق براي تضميني نتوانسته مساله اين ولي
همواره ،"الجواهر تفسير" انتشار از پس باشد ، وي نظريات
و گرديده ابراز آن به نسبت منتقدانه‌اي نظريات و نقدها
.است شده نگاشته
اين رهبران از و المسلمين اخوان گروه اعضاي از قطب سيد
از اواست معاصرمسلمان متفكران بزرگترين از يكي جمعيت ،
رژيم توسط ق.ه سال 1386 در كه بود حسن‌البنا نزديكان
و داشت حفظ از را قرآن قطب سيد.شد اعدام به محكوم مصر
.دهد ارائه قرآن از را تازه و معتدل دركي مي‌كوشيد همواره
فراوان تمايل و است ممتنع و سهل بسيار وي تفسيري زبان
و فهم با متناسب قرآني مفاهيم بازگرداندن و واضح‌گويي به
"القرآن ظلال في" وي مشهور تفسير.دارد مردم توده دانش
.است نگاشته زندان در را آن از نيمي كه دارد نام
فقيد استاد توسط (جزء دوازده) تفسير اين از بخش‌هايي
مورد نسبتا و شده منتشر و ترجمه فارسي به آرام احمد
.بود گرفته قرار استقبال
و برجسته‌ترين بي‌گمان تشيع ، جهان ودر ايران در اما
محمدحسين علامه استاد به متعلق قرآن تفسير مهمترين
بي‌گمان تفسيرالميزان.است (ش.ه 13601291) طباطبايي
.آنهاست بارزترين شايد و معاصر تفاسير بزرگترين از يكي
در يادداشت و مقاله صدها متمادي ، ساليان طول در علامه
فراواني سعي و نگاشته عقيدتي و اخلاقي و اجتماعي مسائل
از يكي.است داشته حاضر نسل فكري مشكلات رفع در
:مي‌نويسد علامه فعاليت‌هاي اهميت درباره معاصر نويسندگان
فكر هم همانند علامه ، شادروان اصلاحي مقام اهميت"
شاگرد و صدر سيدمحمدباقر شهيد آيت‌الله ديگرشان
با كه است اين در مطهري ، مرتضي شهيد استاد گرانمايه‌شان ،
فلسفي و عقلي تفكر ساله هزار سنت از بهره‌وري و استظهار
متفكران و مصلحان برجسته‌ترين و نخستين از شيعي ،
كه اسلام‌اند عالم چهاردهم قرن ستيز الحاد و اصلاح‌انديش
غربي ايدئولوژي‌هاي نفوذ با فكري مبارزه و معارضه به
هويت اعاده در و بسته‌اند كمر (ماركسيسم و انديشي مادي)
".كرده‌اند بسزا خدمتي شيعه فلسفي عقلي حيات و
كيهان 1364 ، جديد ، تفاسير و تفسير خرمشاهي ، بهاءالدين)
اما نگاشت ، قرآن موضوعي تفسير در متعددي آثار علامه (ص50
في الميزان" همانا قرآني ، علوم در ايشان اثر مهمترين
نيازهاي و مشكلات به پاسخ در كه است "القرآن تفسير
.است شده تدوين و تحرير بديع نگرشي و اعتدال با و معاصران
اين بستر بر "چهاردهم قرن تفاسير در عقلگرايي" رساله
مقدمه‌اي از پس مولف.است درآمده نگارش به تفسيري آثار
فراهم‌آورنده زمينه‌هاي بررسي" به را فصلي روش‌شناختي ،
سرآغاز و داده اختصاص "تفسير و ديني معرفت حوزه در تحول
داده قرار بررسي و تحليل مورد را آن ريشه‌هاي و تحول اين
سياسي زمينه‌هاي به عمدتا وي بررسي ، اين در.است
مورد اول فصل ماخذ عنوان به كه نيز منابعي و نظركرده
انديشه‌هاي تحليل يا سياسي بررسي خصلت بوده ، وي توجه
نكته‌هايي بحث ، همين درضمن.دارند تاريخي بستري در سياسي
،(ص)اسلام پيامبر به نسبت مستشرقان ديدگاه‌هاي درباره
را اسلامي فرهنگ عناصر و احكام ساير و سنت قرآن ، وحي ،
كلام -عرصه1 دو در را غرب و اسلام تقابل و ساخته مطرح
تحليل مورد جديد ، فلسفه و كمونيسم -جديد 2 علوم و مسيحي
را چهارگانه تفاسير از جامعي معرفي سپس.است داده قرار
تفاسير در عقلگرايي از جلوه‌هايي" عنوان با دوم فصل در
.است كشيده تحليل رشته به "چهاردهم قرن
ابتدا مولف بحث ، مورد چهارگانه تفاسير از هريك بررسي در
به "عقل" نيز و "تجربي علوم" با رابطه در را مفسر نگرش
مورد جديد دانش‌هاي درك براي ابزاري و علم مبدا عنوان
مناقشه‌انگيز مفاهيم برخي منظر اين از.مي‌دهد قرار توجه
بررسي است ، علمي قانونمندي‌هاي معارض ظاهرا كه را
با ناسازگاري مساله و تفسيري برداشت‌هاي جمله از.مي‌كند
از "آدم خلقت" و "هفتگانه آسمان‌هاي" مورد در را علم
علمي استنتاج‌هاي اضافه به موضوعات همين يا ديدالمنار
دقت به "شهابها و شياطين راندن" موضوع در الجواهر صاحب
.مي‌كند تحليل
و كلي نگرش نخست واقع در و است مولف كلي شيوه روش ، اين
باب در ايشان ويژه نگرش سپس عقل ، به نسبت مفسران ، عمومي
دستور در قرآن مفاهيم با علم و عقل نسبت نتيجه در و علم
نمونه‌ها تحليل به وي رهگذر اين ازميگيرد قرار وي كار
آنها از برخي كه خاصي موضوع‌هاي زمينه در و مي‌پردازد
با مي‌رسند جديد عقل و علوم با معارض نظر به و شد ذكر
و "جن" موضوعميپردازد تحليل و بحث به بيشتري تفصيل
برخورد در مفسران اين كه تعليل‌هايي و توجيه و "ملائكه"
مشكلاتي جمله از مي‌كنند ، ارائه قرآن در مسائلي چنين با
آن گره‌هاي گشايش در سعي مذكور مفسران از هريك كه است
معبري خارق‌العاده ، امور و معجزات كلي به‌طور.دارند
علوم درباره خود نهايي ديدگاه‌هاي معاصر ، مفسران كه بوده
.نهاده‌اند نمايش به مسير اين در را جديد
از مجموعه‌اي مي‌آيد ، دست به مباحث اين از آنچه
آن بياني روش‌هاي و قرآن هدف درباره ويژه استنتاج‌هاي
مربوط آيات كه مي‌شود گرفته نتيجه ديگر ، عبارت به.است
الهي وحي در هدفي چه با و چرا آنها ، طرح و غيبي امور به
از كه دارند اموري بر دلالت صراحتا آيا و گرديده مذكور
و ديگرند؟ اموري بر كنايتي يا مي‌شود فهميده آيات ظاهر
قابل انسان عقل با چگونه غيبي امور اين كه مساله اين نيز
علوم و ادراكات و دانش‌ها از دسته كدام در و هستند تعليل
سازگارند؟ علمي آزمون‌هاي كدام با و مي‌گنجند جديد
همراه تفريطهايي و افراط با است ممكن اگرچه تلاش‌ها ، اين
هدف با و داشته اصلاحي وجه مجموع در اما باشد ، بوده
صورت مسلمين پيشرفت موانع رفع و خرافات با مقابله
به كوشيده‌اند معاصر بزرگ مفسران همه.است مي‌گرفته
علوم و انسان عقل با اسلام و قرآن كه بفهمانند مسلمانان
تلاش وجه هيچ به دو اين بين نسبت و نيست ناسازگار جديد
لازم زمينه اين در اما.نمي‌كند نفي را بشر عقلي و علمي
ادراك و فهم و باشيم داشته گذشته به رو فقط كه نيست هم
.دهيم قرار قرآن از خود اطلاع و درك معيار را پيشينيان
توجه مورد جهت همين به تفسيري ، جديد روش‌هاي ابداع
زمينه اين در طباطبايي علامه.گرفت قرار معاصر مفسران
:مي‌گويد
را قرآن آيات معاني فهميدن كه ندارد معنا صورت اين در"
بالاتر بلكه ;نمايد تابعين و صحابه فهم به موكول
نبوي بيانات به را آن معاني درك مقامي چنين در نمي‌توان
زمينه‌اي چنين در (ص)رسول‌الله كلام چون داد ، حواله هم
يا است آن مطابق و الهي كتاب ظاهر موافق كه است كلامي يا
به احتياجي موافقت ، صورت در كه است پرواضح.دارد مخالفت
را معنا همان بحث و تدبر از پس ولو طرف خود زيرا نيست آن
نداشته تحدي مقام با سازش هم مخالفت صورت در.مي‌كند درك
(و 82 صفحات 81) ".كند اقامه برخصم را حجتي نمي‌تواند و
يكي مجموع در ،"چهاردهم قرن تفاسير در عقلگرايي" رساله
بسيار اما مشخص ، موضوعي در مفيد تحليل‌هاي و آثار از
مقدمات عليرغم مولف ، تحليلي كوششاست ناپالوده و گسترده
به چندان را تفسير دانش سيرطبيعي كه اول درفصل ناكافي
كاملا چهارگانه تفاسير بررسي ضمن در است ، نگرفته ديده
و قبول قابل فهمي كه شد مدعي مي‌توان و رسيده نتيجه به
را بحث مورد موضوع درباره علمي و تحليلي ديدگاهي و منطقي
.است داده قرار خواننده اختيار در
|
