سياسي نوين انديشه‌هاي و مشروطيت علما ،
رضوي مسعود
سياسي انديشه در وتحول تكامل ادوار مهمترين بي‌گمان
وتمدن ايران شيعي جامعه مواجهه هنگام در مي‌بايد را شيعه
بلكه و شيعه علماي لاجرم كه مواجهه اين.دانست غرب جديد
را عامي مردم وحتي سياستگران و روشنفكران و آگاهان جميع
و رسيد اوج به مشروطه بزرگ انقلاب در سرانجام برانگيخت ،
.يافت تاريخي عينيتي
علماي شد سبب غرب ، تمدن با ايرانيان جانبه همه رويارويي
مباني و مبادي مجدد تحليل جهت در شگرف و تازه كوششي شيعه
با مستحدثه سياسي موضوعات امهات انطباق و شيعه سياسي فكر
تنبيه" نظير پژوهشها اين از برخي.دارند مبذول انور شرع
ترجمه بركت به نائيني ، ميرزاي اثر "المله الامه‌وتنزيه
معاصران براي طالقاني ، محمود سيد علامه تحشيه و ومقدمه
فقط و مانده مهجور اخير سالهاي تا مابقي ، اما.شد شناخته
سند و شده بازيافته حدودي تا تازه ، پژوهشهاي مدد به
مي‌دهدكه نشان بازيابي اين ماحصل.گرفته‌اند قرار تحقيق
دارند بسيار اهميت پژوهش ، عمق و روش و ارزش در آثار اين
رشته به ويژه ، درموضوعي بادقت و خاص منظري از يك وهر
اين حرارت و شدت آثار ، اين مجموع.شده‌اند كشيده تحرير
(1).مي‌دهد نشان خوبي به توفاني عصر آن در را مباحث
اين شيعه سياسي فكر در اساسي مساله دوران ، اين از پيش تا
آن حدود خير؟ يا رواست غيرمعصومين براي حكومت آيا كه بود
ائمه اخبار شيعه ، فقه موضع است؟ كدام آن ضوابط و كجا
چيست؟ آن قبال در انور وشرع (س)اطهار
مردم حق آن و آورد ميان به را تازه‌اي حق مشروطيت ، اما
حكومت در ريشه سابقا كه سياسي اقتدار اينجا در.بود
مي‌گسترد ، ملوك از معدودي سر بر سايه و داشت فردي مطلقه
گرفته درنظر رعايا براي نيز آن از نصيبي و يافت عموميت
.شد
دسته چهار به مي‌توان را جريان اين در شيعه علماي موضع
:كرد تقسيم
تحصيل سنتي شيوه و بوده بي‌تفاوت بدان نسبت كه گروهي -1
.دادند ادامه را فروع در اجتهاد و تفقه و
وتمام تام مباينت و برخاسته آن با مخالفت به كه گروهي -2
.كردند اعلام شريعت با را مشروطه
و پشتيباني مشروطه از نظري و فكري لحاظ به كه گروهي -3
.كردند شريعت احكام با آن اصول انطباق و وفاق در سعي
برگزيدند را خاصي مشي خط و وتحزب سياسي عمل كه گروهي -4
.شدند سياسي مبارزه وارد و
در بي‌سابقه تحركي كه روحاني سياسي چهره‌هاي نامدارترين
اهتمام به نيز مشروطيت بنيادهاي و دادند نشان سياست صحنه
:از بودند عبارت تقدم ترتيب به يافت ، استحكام آنان
سيد نجم‌آبادي ، سيدهادي اسدآبادي ، سيدجمال‌الدين
مراجع اين ، بر علاوه.بهبهاني سيدعبدالله و محمدطباطبايي
با و برداشته وادي اين در بلند گامهايي نيز نجف عظماي
.نهادند مشروطه‌خواهي تداوم بر قطعي تاثيري خود ، دخالت
واصول درآمدند تخالف در از مصرانه نيز گروهي مقابل ، در
.كردند اعلام شرع ومنافي مناهي جمله از را مشروطيت
علماي نوين نظرگاههاي بيانگر كه اثري نافذترين و مهمترين
ميرزاي از گفته پيش رساله بود ، مشروطيت دوران در شيعه
و "مقيده" عنوان با را حكومت نوع يك نائيني.است نائيني
اين با اسلام كه است ومعتقد مي‌خواند "شورويه" و "مسدده"
و عدالت و برآزادي نيز آن اساس و دارد توافق حكومت نوع
صدراسلام در حكومت او ، اعتقاد به.است گرديده بنياد شورا
به و گرديده تحريف دچار اميه بني درعهد سپس و بوده چنين
.است شده بدل ،"مطلقه" و "تمليكيه" و "مستبده" حكومت
عقل و شرع ندارند ، حضور معصوم ائمه كه غيبت عصر در اما
اين با.كرد اقدام قدرت تحديد به مي‌بايد مي‌كنندكه حكم
تعالي خداي حق غصب هم غيرمحدود سلطنت":است معتقد وي همه
و حقوق و نفوس غصب هم و است امامت مقام غصب هم مي‌باشد ،
امكان ، حد در قانون وسيله به تحديد ولي.مسلمانان اموال
است ، باقي امام حق غصب گرچهاست وخلق خدا حق غصب تحديد
(2)".مي‌گردد منتفي نيز غصب اين مجتهد اذن با اما
مشروطيت نتايج
آن ، نتايج و علل و وماهيت مشروطيت انقلاب درباره
را آنها مجموع بتوان شايد كه دارد وجود متنوعي ديدگاههاي
.كرد صورتبندي عنوان شش تحت
سوي از شده طراحي توطئه‌اي را مشروطه كه كساني ;اول
.مي‌كردند قلمداد بيگانگان
و علوم تحت‌تاثير انقلابي و غرب از متاثر را مشروطه ;دوم
دگرگونيهاي و نوزايي عصر پي در كه غربي نوين انديشه
.خوانده‌اند داد ، روي سياسي و ديني و علمي و فلسفي
نهادهاي رويارويي را مشروطه جريان نيز پژوهشگراني ;سوم
.دانسته‌اند قاجاريه سلطنتي نظام با وتجاري ديني
نظام دگرگوني ماركسيستها ، تبع به كه هستند گروهي ;چهارم
العلل علت را بورژوازي سوي به ايران اجتماعي و اقتصادي
.مي‌كنند تلقي انقلاب اين
خاص تحولات اثر در را انقلاب اين دادن رخ نيز برخي ;پنجم
به بريتانيا ، و روسيه منافع تضادهاي تاثير تحت و آسيا
.دانسته‌اند منفي موازنه شرايط در مبارزه‌اي صورت
آگاهي خود معلول را مشروطه انقلاب ;ششم گروه بالاخره و
و روشنگر علماي ظهور آن ، دنبال وبه ايراني شهرنشينان ملي
دانسته ضداستعمار و ملي سياستمداران و انقلابي روشنفكران
.شده‌اند قائل آن براي تام اصالتي اساس ، براين و
حد چه تا كه مي‌دهد نشان تنهايي به ديدگاهها ، اين
و دگرگونساز واقعه اين باب در تحليل ، تفاوت اختلاف‌نظرو
به فوق ، ديدگاههاي از كدام هر.دارد وجود تاريخي رستاخيز
نكته يك از معذلك انجاميد ، خواهد خاصي تبعات و نتايج
پرتوانقلاب در كه است اين نكته وآن كرد غفلت نمي‌توان
و شد پديدار آراء تضارب و آگاهي انفجار نوعي مشروطه ،
متحقق ايران فرهنگي صحنه‌هاي در متنوعي و بي‌سابقه آثار
در مذهبي نيروهاي و شيعه علماي سهم ميان ، اين درگرديد
حوادث ، در تاثير حيث از و توجه قابل سياسي انديشه عرصه
اين تا چه اگر علما ، رسائل و آثار.است چشمگير بسيار
است ، بوده دسترس در و گرفته قرار كاوش مورد كمتر اواخر
مسائل از آنان ويژه وتلقي فعال برخورد نشانگر اما
دليل به بي‌گمان ، .است سياسي درموضوعهاي وجديد مستحدثه
ازحيث داشته ، وجود مردم و علما مابين كه نيز خاصي رابطه
.است بوده موثرتر مشابه آثار از رسائل اين تاثير ،
مشروطيت و قاجاريه درعهد سياسي آثار آفرينش
شيخ آيه‌الله اثر "المله وتنزيه الامه تنبيه" رساله
تاييدآميز تقريظ خود صدر در كه آنجا از نائيني ، محمدحسين
شيخ و خراساني ملامحمدكاظم آخوند ;نجف بزرگ مرجع دو
مورد آثار ساير از فراتر داشت ، را مازندراني عبدالله
جامعيت لحاظ به نيز اثر اين محتواي.گرفت قرار توجه
آثار از مستدلات ، استحكام و اتقان و مباحث و موضوعات
ديگر برخي نمي‌بايد مع‌هذا.است كاملتر و ممتازتر ديگر
شد ، نگاشته سياست موضوع در عصر اين در كه آثارمهمي از
مشروطه با مخالفت يا و مشروعه مشروطه با موافقت از اعم
نظر از مشروطه ، ماقبل سياسي رسائل حتي يا و شرع موضع از
آثار اين از برخي به اينجا در ما.شود داشته دور
.مي‌كنيم گذرا اشاره‌اي
علماي جمله از كشفي بروجردي دارابي اسحاق سيدجعفربن‌ابي
او.است محمدشاه ودوره فتحعليشاه سلطنت اواخر مشهور
كشفي.است ق.ه ومتوفي 1267 قه سال 1180 حدود متولد
يكي آنها مهمترين كه نگاشته سياست زمينه در آثاري
مراتب با پيوند در و" آن انتهاي در كه است "تحفه‌الملوك"
اثر...است پرداخته مدن سياست درباره بحث به عقل ، نزولي
صراط و الطوائف و ميزان‌الملوك" كشفي ، ديگر مشهور
است اندرزنامه‌اي كه دارد نام "الخلائف في‌ملوك المستقيم
شيوه به سياسي فلسفه در بحث به هم كشفي"خطي و سياسي
قلم‌زده نويسان اندرزنامه برنهج هم و كرده اقدام قدما
ماهيت" كه است كتابي الملوك ميزان وي ، آثار ميان در.است
-فلسفي كتابي الملوك تحفه آنكه حال دارد ، نويسي اندرزنامه
عقلي مباحث برخي ادامه در سياست به كه است عرفاني
كليات در كه آن مباحث نيز جهت همين به.است شده نگريسته
از انعكاسي دارد ، مشخص تاثير فارابي انديشه‌هاي از
از را خود بحث مبتداي و مبنا كشفي ".اوست سياسي انديشه
از دقيق معنايي ارائه در سعي و كرده آغاز "عدالت" مفهوم
طرح به عدالت ، از بحث دنبال به" او.دارد مفهوم اين
تعبير نيز خلافت به آن از و پرداخته سلطنت بودن آسماني
با اما باوركهن ، همان بر است تكراري" اين و "مي‌كند
اصلاح موضوع به را سياست سپس كشفي."آن از فلسفي تفسير
بر عقلي متعدد براهين و مي‌زند پيوند انسان معاد و معيشت
نتيجه آنگاه ;مي‌نمايد اقامه سلطنت و حكومت ضرورت
و واجب همگان بر عقل ، همان حكم به نيز اطاعت كه مي‌گيرد
ميان به را ديگري مسئله كشفي حال ، اين با.است لازم
نظر در انتقادي جنبه‌هاي و واقع‌بيني از نشان كه مي‌آورد
عادل ، سلطان به دسترسي شرايط در كه است معتقد وي.دارد او
استدلال مسئله اين بروجوب و مي‌آيد لازم ظالم سلطان عزل
از را وي عدالت ، بر او فراوان تكيه و نكته اين.مي‌كند
ممتاز حدودي تا قديم انديشان سياست و نويسان اندرزنامه
ظالم سلطان نمودن اطاعت" كه است معتقد هرچند مي‌سازد ،
(3)."رعيت گرديدن معطل و مهمل از است بهتر
به آن تعطيل عدم و حكومت لزوم به اعتقاد بر علاوه كشفي
و كامل فقيهان وظايف جزء را حكومت مستندي ، و دليل هر
و يافت مي‌توان چگونه را كسي چنين اما.مي‌دانست شايسته
چنين بودن نادرالوجود به توجه با" كشفي جست؟ بايد كجا از
حوزه تفكيك نحوه‌اي به ايشان ، يد بسط عدم نيز و فقيهاني
آن در سلطنت شناختن رسميت به و شاهان حوزه از فقيهان
كتاب در سيدكشفي نوشته عين "است گذاشته صحه حوزه
سلاطين و مجتهدين":است چنين زمينه اين در "تحفه‌الملوك"
به كه است امامت منصب همان كه مي‌دارند را منصب يك هردو
و است گرديده ايشان به منتقل (ع)امام از نيابت طريق
كه است (ص)رسول اوضاع به علم يكي:است ركن دو بر مشتمل
در.است اوضاع همان نمودن اقامه يكي و گويند دين را آن
همين و گويند سلطنت و ملك را آن كه عالم دادن نظام ضمن
علم و سيف يا گويند ، قلم و سيف را آنها كه است ركن دو
حكما و است بوده جمع (ع)امام در ركن دو هر و ناميده‌اند
باشد جمع شخص يك در آن اركان همه كه را رياست از قسم اين
كه شخصي هر در كه بايد و ناميده‌اند حكمت رياست اسم به
و علما چون لكن و باشد جمع ركن دو هر ايضا اوست نايب
شدن منجر و آنها با سلاطين نمودن معارضه جهت به مجتهدين
سيفي ركن و سلطنت از دست مرج و هرج و فتنه به معارضه امر
اول در ايشان نمودن ميل جهت به ايضا سلاطين و كشيده‌اند
كه محض دنيويه سلطنت به و سفليه سوي به سلطنت از الامر
نمودن تحصيل از دست است ، فقط عالم امر دادن نظام همان
علم به اكتفا و كشيدند (ص)رسول اوضاع معرفت و دين علم
مابين در "نيابت" امر لاجرم نمودند ، تنهايي به نظام
حامل "علماء و مجتهدين" و گرديد منقسم "سلاطين و علماء"
است ، (ص)رسول اوضاع به معرفت و دين علم كه آن ركن يك
آن ترويج و اقامه كه ديگر ركن يك متكفل "سلاطين" و شدند
با ازمنه بعضي در و گرديدند است ، [(ص)رسول اوضاع و دين]
را رعيت تدبير و سياست و نمودند معاونت و موافقت يكديگر
ديگر ازمنه بعضي در و نمودند..شركت و معاونت طريق به
ملك و دين سبب اين به و گشتند متفرق يكديگر از و متعاند
جدا يكديگر از باشند پيوسته هم به و توام هم با بايد كه
(4)".شدند
دارد ادامه
:پانوشتها
اين از برخي آدميت ، فريدون آثار از برخي در قبلا -1
.بود گرفته قرار تحليل و بررسي مورد نوشته‌ها و رسايل
رسايل" كتاب زمينه ، اين در منبع معتبرترين و بهترين اما
غلامحسين دكتر كوشش و مقدمه با كه است "مشروطيت
.گرديد منتشر سال 1375 در كوير انتشارات توسط زرگري‌نژاد ،
:است ارزشمند ماخذي نيز ذيل كتاب اين ، علاوه‌بر
نشرني ، آباديان ، حسين مشروعه ، مشروطه حكومت نظري مباني -
.اول 1375 چاپ
تشيع ، :از نقل تنزيه‌المله ، و تنبيه‌الامه -2
.ص299 همان ، تشيع ، دائره‌المعارف
از است تلخيصي آثارش ، و عقايد و كشفي درباره ما بحث -3
و اندرزها" عنوان با زرگري‌نژاد ، دكترحسين مفصل مقاله
:زير كتاب در مندرج ،"دارابي كشفي سياسي انديشه‌هاي
خاتمي سيدروح‌الله حاج آيت‌الله مرحوم) خاتمي يادنامه -
معارف موسسه ميبدي ، فاضل محمدتقي اهتمام به ،(اردكاني
.الي 402 صفحات 325 اول 1376 ، چاپ ،(ع)امام‌رضا اسلامي
ضمنا.است گرديده نقل ماخد همان از نيز قولها نقل كليه
سيدجعفر درباره جالب و مفيد اطلاعات واجد كه ديگري اثر
:است زير كتاب است ، كشفي
تمدن دورويه با ايراني انديشه‌گران روياروئيهاي نخستين -
اول چاپ اميركبير انتشارات حائري ، عبدالهادي دكتر غرب ،
كشفي سياسي نظريه درباره حائري.تا 351 صفحات 342 1367 ،
:مي‌نويسد
موردبحث كتابهايش از بسياري در كه موضوع‌هايي ازجمله او"
و ويژگيها و اسلامي جامعه بر حكومت مساله داده ، قرار
مي‌نمايد چنين و باشد داشته بايد حاكم شخص كه است صفاتي
ويژه چارچوب يك در آورده زمينه اين در نامبرده آنچه كه
:است زير ويژگيهاي داراي كه مي‌گيرد قرار
باور آن بر تئوري چارچوب در كه بود اصولي مجتهد وي -1
زمان همان -است20 شايسته مجتهد آن از حكومت كه است بوده
را مجتهد و حاكم كامل شرايط كه است داشته باور نيز وي
نامبرده سرانجام -يافت 30 تن يك در آساني به نمي‌توان
اهميت جامعه در آرامش و نظم و حكومت قدرت مساله به
كردن قرباني گاه انديشه ، اين چارچوب در و مي‌داد فراوان
و نابساماني از جلوگيري راه در بنيادي اصول از بسياري
...مي‌آيد به‌شمار مجاز تباهي
به منسوب حديث برپايه كه بوده باور اين به پاي‌بند كشفي
از كه كرد پيروي كساني حكومت از بايد شيعيان ، ششم امام
سوي از كه حرامي و حلال در و مي‌كنند روايت حديث امامان
آنان احكام از و مي‌نگرند دقت ديده به شده تعيين آنان
از كه هستند مردم فرمانروايان مردان آنگونه زيرا آگاهند
.(ص343 ماخذ ، همان) "..شده‌اند برگزيده معصوم امام سوي
از نقل به كشفي ، سيدجعفر اثر ،((1273ق تحفه‌الملوك -4
.و 73 صفحات 72 شيعه ، فقه در دولت نظريه‌هاي
|
