جهاني ژئوپوليتيك ايران‌و
داخلي سياستهاي در تحولات زيربناهاي به ژئوپوليتيك نگاهي
دوم بخش - ايران خارجي و
:اشاره
تحولات كه بود اين حاضر مقاله بخش نخستين بنيادين مدعاي
خارجي روابط بر تعيين‌كننده تاثيري بي‌شك داخلي زيربنايي
وضعيت بررسي و تبيين به رو اين از.گذارد خواهد كشور يك
با.شد پرداخته اخير سالهاي در ويژه به ايران كنوني
نظام نوعي شكل‌گيري آن پي در و جهاني‌شدن مقوله به توجه
بسترهاي در ساختاري تحولات وقوع نيز و جهاني نوين
نظام پيدايي ايران ، زمينه جامعه سياسي و اجتماعي
روابط سبب اين از.است شده آماده ايران در مردمسالار
دروني مسائل تمام‌نماي آينه مي‌تواند كه ايران خارجي
ملي منافع محور بر و يافته غيرايدئولوژيك جنبه‌اي باشد ،
.مي‌گردد
ويژه ژئوپوليتيك به اشاره با حاضر اول‌مطلب بخش در
خليج) جهان انرژي انبار دو ميان در واقع‌شدن يعني ايران
فزاينده نقش‌آفريني به كنوني سده در (خزر درياي و فارس
درجه در ايران روابط رو اين از.شد تاكيد جهان در ايران
آمريكا با نهايت در و عربي كشورهاي همسايگان ، با اول
جستار اين بخش دومين در اينك.شد خواهد جديدي مرحله وارد
منطقه در ايران تاثيرات و نقش‌آفريني‌ها از ديگر برخي به
.مي‌خوانيم پي از كه شد خواهد اشاره جهان و
انديشه و فرهنگ گروه
زاده مجتهد پيروز دكتر
حاصل منفي نتيجه‌اي دگرگونيها اين از است ممكن عراق -2
سياست در خود همدرد كه نظر اين از تنها نه كند ،
صدام بلكه داد ، خواهد دست از را "دوگانه مهار"آمريكايي
در خود استراتژيك -ژئو اهرم تنها دادن دست از با حسين
فعل آلت عنوان به متحده ايالات خاورميانه‌اي سياستهاي
اين.ديد خواهد زيان سخت ايران ، كردن مهار براي ضروري
با عربي -غربي برانگيز ترديد محافل برخي كه سياسي اهرم
عامل همانان ديد از مي‌گويند ، سخن آن از زيادي اغراق
پي‌گيري به وادار را متحده ايالات كه مي‌شود شمرده مهمي
است ساخته حسين صدام رژيم كردن سرنگون از خودداري سياست
انقلابي ايران كننده مهار اهرم عنوان به رژيم آن تا
.بماند برجاي اسلامي
جنوبي ژئوپوليتيك ژرفاي در شده واقع عربان ميان در -3
تحولات ، اين نتيجه در است ممكن عربي متحده امارات ايران ،
كه دهد دست از را آمريكايي سياستمداران از برخي پشتيباني
و طرح در را ابوظبي مستقيم غير گونه‌اي به يا مستقيما
مي‌كنند تشويق ابوموسي و تنب جزاير به نسبت ادعا ادامه
شوراي اعضاي ديگر.يابد ادامه ايران بر فشار اعمال تا
نقش‌آفريني در دگرگونيها اين از فارس خليج همكاري
و عمان سعودي ، عربستانبرد خواهند سود ايران منطقه‌اي
دگرگون براي را متحده ايالات كه است چند سال‌هايي قطر
اين تا دادند فشار تحت ايران به نسبت رفتارش كردن
رفتار ايران ، به نسبت متحده ايالات رفتار در دگرگوني
همانند كشورها ، اين براي.سازد دگرگون را ايران منطقه‌اي
بحرين ، و كويت يعني فارس ، خليج همكاري شوراي اعضاي ديگر
ايران موضع‌گيري دارد اهميت ايران با روابطشان در آنچه
براي آنچه.نيست اسرائيل و عربان روابط چگونگي قبال در
تضمين و امنيت تامين همانا دارد ، را اهميت بيشترين آنان
.است آنان منطقه از گاز و نفت صدور جريان صلح‌آميز ادامه
مصر اردن ، چون كشورهايي به‌ويژه عرب ، دنياي در ديگران -4
(انقلابي) ايراني بعد توقف از آفريقا درشمال ديگران و
از گاه كه بعدي:برد خواهند بهره اسرائيلي -عربي درروابط
و عربان صلح آسان روند راه برسر مانعي عنوان به آنان سوي
شده تعريف آنان ميان اختلافات ازحل موارد ديگر و اسرائيل
ويژه ، برخورد اين در كه ، اميدوارباشند آنان شايد.است
اين با اما بازگردد ، انقلاب از پيش روزهاي به ايران
ميان آفريني‌اش موازنه دربازي‌هاي بار اين كه تفاوت
عملي تنش‌زدايي يك برقراري حد از تهران اسرائيل ، و عربان
امكان از مقابل ، در ولي نرود ، فراتر اسرائيل با رابطه در
.باشد برخوردار عربان از پشتيباني براي ضروري دلبستگي و
روابط گسترش از ايران همسايگي در ديگران از بيش كه كشوري
مي‌تواند متحده ايالات با رابطه در به‌ويژه ايران ، خارجي
اسرائيل ، ازياري‌هاي برخورداري با.است تركيه ببيند ، زيان
خزر قفقاز ، در زيادي پيشرفت‌هاي اخير سالهاي در تركيه
در ايران ديدن‌هاي زيان بهاي به است ، داشته مركزي وآسياي
منزوي راستاي در آمريكا سرسختانه سياست ادامه.منطقه آن
گذشته ، دهه در مركزي آسياي -خزر منطقه در ايران ساختن
اين بي‌آنكه نمود هموار تركيه خواست‌هاي پاي پيش را راه
برخوردار منطقه آن در جغرافيايي و طبيعي حضور از كشور
غيبت از ناشي خلاء از بهره‌گيري با سوي ، يك از.باشد
است توانسته تركيه ايران ، جانب از طبيعي رقابتي مصنوعي
به زدن صدمه بهاي به را خود تركيستي پان آرمان‌هاي
منطقه آرامش و صلح براي ضروري موازنه‌هاي دورنماي
از جلوگيري آمريكايي سياست ديگر ، سوي از.كند پي‌گيري
دنياي به منطقه آن گاز و نفت كننده صادر لوله‌هاي عبور
مخاطره پر دشوار ، راه تا است شده سبب ايران راه از خارج
ايران از پس گزينه بهترين عنوان به تركيه اقتصادي غير و
است بديهي.گيرد قرار توجه مورد لوله‌ها اين عبور براي
از و آمريكا متحده ايالات و ايران روابط شدن عادي كه
سبب واشينگتن كنوني ايراني ضد جنون رفتن ميان
ايراني ضد نقش‌آفريني‌هاي در چشم‌گيري دگرگوني‌هاي
به كه شد خواهد مركزي آسياي -خزر منطقه در متحده ايالات
منطقه درآن تركيه كنوني اقتصادي -سياسي پيشرفت‌هاي سود
.بود نخواهد
كه دارد رويارويي پهناوري عرصه با ايران شمالي ژرفاي در
خاور جهت در مركزي آسياي تا باختر جهت در قفقاز از
اين شده ياد جغرافيايي پيكر دو خزر درياي.است گسترده
مربوط هم به و جدا هم از واحد ، آن در را پهناور عرصه
خود منطقه‌اي نقش‌آفريني خاطر به ديگر ، گفته به.مي‌سازد
را مركزي آسياي و خزر قفقاز ، از آميخته‌اي ايران كه است
در با مي‌گنجاند ، واحد ژئوپوليتيك منطقه يك چارچوب در
آميخته‌اي:"منطقه" مفهوم به مربوط تعاريف همه گرفتن نظر
شماري.گيرد نام "مركزي آسياي -خزر" منطقه مي‌تواند كه
و روش اين انساني محيط و منطقه‌اي جغرافيايي عوامل از
حال ، همان در كه روشي مي‌كند ، تاييد را برخورد اين
منطقه آن ناميدن در را زنده‌اي جغرافيايي عنوان مي‌تواند
مشترك منطقه‌اي مسائل مطالعه براي كه گذارد اختيار در
.است نياز مورد سخت شده ياد پهناور درعرصه
-خزر منطقه در پيشين شوروي اتحاد از شده جدا كشورهاي همه
بي‌بهره و هستند خشكي در شده محاصره كشورهاي مركزي آسياي
بين‌المللي بازرگاني به آسان يا دسترسي‌مستقيم از
با همراه آذربايجان جمهوري تركمنستان ، قزاقستان ، .دريايي
جغرافياي اينهمكرانهاند خزر درياي در ايران و روسيه
كشور پنج ميان دريايي بازرگاني كننده تشويق ويژه
مشكل نمي‌تواند پيشرفتي چنين ولي ، است ، شده ياد كرانه‌اي
بين‌المللي بازارهاي به آنان دريايي مستقيم دسترسي عدم
در مي‌توان را مشكل اين عملي راه‌حل تنها.كند حل را
و فارس خليج به افغانستان و جمهوري‌ها اين دادن ارتباط
گوناگون شبكه‌هاي ايجاد راه از:كرد جست‌وجو عمان درياي
.گازي و نفتي لوله‌هاي و آهن راه شوسه ، راه
امضا را موافقتنامه‌اي ايران و قزاقستان دردسامبر 1991
شبكه مي‌دهد اجازه مركزي آسياي جمهوري‌هاي به كه كردند
.دهند امتداد فارس خليج به ايران راه از را خود راه‌آهن
ايران ، ميان ژوئن 1995 ماه در كه ديگري موافقتنامه
راه‌هاي از بازرگاني گسترش شد امضا ارمنستان و تركمنستان
سال همان مارس ماه.مي‌سازد عملي را كشور سه ميان خشكي
راه‌آهن شبكه با مركزي آسياي راه‌آهن شبكه ارتباط شاهد
هم به مارس 1996 ماه در راه‌آهن شبكه دو اين.بود ايران
مراسم در منطقه كشورهاي از شماري رهبران.شدند وصل
جغرافيايي موقعيت يابنده ، ارتباط شبكه‌هاي اين افتتاح
و مركزي آسياي -خزر ميان ارتباطي "اصلي پل" را ايران
مي‌تواند ايران حال ، همان در.كردند اعلام خارج دنياي
براي را مركزي آسياي -خزر به مستقيم ارتباطي ايجاد راه
عمان درياي و فارس خليج در نفت كننده توليد عربي كشورهاي
گيرند تصميم درستي به است ممكن كه كشورهايي:هموارسازد
كه كنند پي‌گيري همسايه منطقه‌اي در را خود ملي منافع
آنان منطقه رقيب گسترده ، جهاني بازارهاي در تا مي‌رود
سرزميني پل عنوان به مي‌تواند ايران همان‌گونه ، شود
گسترش در هند ، اقيانوس به مركزي آسياي دهنده ارتباط
محوري نقشي منطقه آن در هندوستان بازرگاني تلاش‌هاي
از حاضر ، حال در هندوستان ، دريايي بازرگاني.باشد داشته
اضافه به مي‌كند استفاده اوكراين و گرجستان بندرهاي
به بتواند تا روسيه در خشكي راه كيلومتر صدها پيمودن
كه است كرده پيشنهاد ايران.يابد دسترسي مركزي آسياي
ارتباط راه‌آهن كيلومتر هفتصد تاسيس هزينه هندوستان
آسياي به مستقيم دسترسي براي را ، مشهد به بافق دهنده
مسير مي‌تواند كه مستقيمي دسترسي.نمايد تامين مركزي ،
.سازد كوتاه‌تر كيلومتر صدها را هند اقيانوس -مركزي آسياي
از مركزي آسياي در را هند قاره شبه مي‌تواند اقدام اين
.سازد برخوردار رقيبانش به نسبت ويژه‌اي امتياز
فوريه 1997 تاريخ 22 در تركمنستان و هندوستان نمايندگان
كردند ، امضاء ايران با را جانبه سه ترانزيت قرارداد يك
جغرافيايي امكانات از هندوستان استفاده قرارداد اين
كنفرانس.ساخت آسان را مركزي آسياي به دسترسي براي ايران
خود پاياني اطلاعيه در (اقتصادي همكاري سازمان) اكو سران
تاسيس به زدن دست احتمال نيز مي 1997 تاريخ 14 در
.قرارداد توجه مورد را ايران راه از نفتي لوله‌هاي
نفتي لوله‌هاي ژئوپوليتيك
به مركزي آسياي -خزر گاز و نفت لوله‌كشي اقتصادي ، ديد از
ايراني ، سرزمين‌هاي راه از بين‌المللي بازارهاي
گاز و نفت ساختن اقتصادي رقابت قابل راه عملي‌ترين
مسير اين.است جهاني بازارهاي در منطقه اين صادراتي
صدور براي را گزينه ارزان‌ترين و امن‌ترين كوتاه‌ترين ،
به‌ويژه مي‌گذارد ، اختيار در منطقه اين انرژي كالاهاي
شبه گسترده بازارهاي به خزر گاز و نفت صدور كه هنگامي
فراتر ، باشد نظر مورد دور خاور و آفريقا هند ، قاره
در كارآمد انساني نيروي زمينه در ايران گسترده امكانات
و خشكي نقل و حمل درزمينه گسترده‌اش امكانات نفتي ، صنايع
و نفت امر در بندري‌اش امكانات و دريايي ، پالايشگاه‌ها
و فني امتيازات موجودش گازي و نفتي لوله‌هاي شبكه و گاز
هيچ‌گزينه كه مي‌گذارد اختيار در را چشم‌گيري لجستيك
مركزي آسياي -خزر گاز و نفت صدور براي كه را ديگري
.نيست آن با هماوردي ياراي گيرد ، قرار توجه مورد بخواهد
گاز و نفت صدور براي ايراني مسير جانبه همه امتيازهاي
از شماري.است روشن همگان بر مركزي آسياي -ازخزر
:است رسيده امضا مسيربه اين از بهره‌گيري براي قراردادها
چين ، هند ، قاره شبه به منطقه اين گاز و نفت صدور براي
از انتقال حتي.ايران راه از استراليا و اروپا خاوردور ،
تركيه و ايران راه از تركمنستان نفت از بخشي زميني راه
آمريكايي ژئوپوليتيك كه هنگامي و گرديد آغاز مديترانه به
بازرگاني در ايران جغرافيايي بالقوه‌هاي اين ساختن خنثي
راه طبيعي‌ترين اين از استفاده مركزي آسياي -خزر انرژي
نفت از بخشي صدور قزاقستان و تركمنستان كرد ، متوقف را
.بودند كرده آغاز ايران توسط معاوضه راه از را خود خام
درمراسم تركمنستان از ديداري طي خاتمي جمهور رئيس فراتر ،
دسامبر 1997 روز 29 در كشور آن لوله‌گازرساني خط افتتاح
نقش‌آفريني با مستقيم رويارويي حال ، اين با.جست شركت
و آشكار گونه‌اي به كه مركزي آسياي -خزر منطقه در ايران
تكيه مي‌شود ، پي‌گيري و اعلام متحده ايالات سوي از قاطع
-خزر امور در ايران درگيري ايده كه دارد انديشه براين
مورد -جغرافيايي‌دارد حضور آن در ايران كه منطقه‌اي
افزون.نيست اسرائيلي‌اش و ترك متحدين و قدرت آن علاقه
و نفت صدور راه ساختن منحرف آمريكايي ژئوپوليتيك اين ، بر
از تنها گمان به طبيعي‌اش ، مسير از مركزي آسياي -خزر گاز
كه اين و مي‌شود ديكته تركي متحد به رساندن سود ايده سوي
كرد برقرار لوله خطوط بر كنترل گونه‌اي بتوان طريق آن از
استفاده مورد اهرمي عنوان به آينده در كنترل اين تا
هر عليه گيرد قرار منطقه‌اي‌اش ياران و متحده ايالات
اين از هم‌اكنون آنان كه آن‌گونه بخواهند ، آنان كه كشوري
اين در ديگر انگيزه يك.مي‌كنند استفاده ايران عليه اهرم
جغرافيايي بالقوه‌هاي كه است آمريكايي گمان اين استراتژي
تامين انبار دو ميان شده واقع كشور تنها عنوان به ايران ،
خزر ، درياي و فارس خليج يعني يكم ، و بيست قرن انرژي كننده
قرن جهاني ژئوپوليتيك در عمده نقشي كردن بازي امكان
از بايد كه گذارد خواهد ايران اختيار در را يكم و بيست
ايالات ويژه تفسير مورد جهاني امنيت تا شود جلوگيري آن
آشكارا آمريكايي ژئوپوليتيك اين.بماند حفظ آمريكا متحده
اين به توجه بدون مي‌شود پي‌گيري منطقه در ايراني ضد
براي‌ايران منطقه آن در را طبيعي نقشي جغرافيا كه حقيقت
دموكراتيزه روند كه حقيقت اين خلاف بر و مي‌كند ديكته
دگرگون را كشور اين منطقه‌اي و خارجي سياست ايران شدن
خارجي‌به سياست در را "ملي منافع" پي‌گيري و مي‌سازد
.آورد مي دنبال
و بين‌المللي توجه گرفتن بالا با همزمان ديگر ، سوي از
درياي و فارس خليج به مربوط امنيتي مسائل روي آن تمركز
قرن نخستين دهه‌هاي انرژي كننده تامين اصلي دوانبار خزر ،
ميان ايران استثنايي جغرافيايي موقعيت اهميت يكم ، و بيست
امنيت روي كشور اين نفوذ ناپذيري اجتناب و منطقه دو اين
اين قياس در.مي‌كند پيدا بيشتري خودنمايي منطقه‌اي
پي‌گيري و اعلام با ايران كه حقيقت اين و زمينه‌ها
از تازه پيشنهادي با و خارجي روابط در "تنش‌زدايي"
،"تمدن‌ها گفت‌وگوي" طرح ازراه گوناگون ملل ميان گفت‌وگو
بيست قرن جهاني ژئوپوليتيك حقايق با را خود تدريج به
با كه مي‌رسد نظر به متحده ايالات مي‌دهد ، تطبيق ويكم
منطقه‌اش ، دو هر در ايران ساختن منزوي راه در تلاش ادامه
منافع و ايران به نسبت جويانه ستيزه برخورد ادامه همچنان
در واشينگتن پافشاري‌هاي.مي‌دهد ترجيح را مشروعش ملي
تامين كه دارد ستيزه غالب خرد اين با آشكارا برخورد اين
منطقه‌اي بازيگران همه كردن درگير راه از منطقه‌اي امنيت
متحده ايالات ياران كه آن‌گونه مي‌شود ، تامين بهتر
با همكاري گستراندن راه از را ، حقيقت اين فارس درخليج
در.كرده‌اند ثابت پيروزمندانه امنيت ، و صلح براي ايران
شوراي اعضاي از ديگر برخي و سعودي عربستان كه حالي
و امنيتي همكاري‌هاي آغاز مثال ، براي فارس ، خليج همكاري
قرار توجه مورد فارس خليج در را ايران با استراتژيك
سعودي عربستان وليعهد عبدالله ، شاهزاده مي‌دهند ،
لندن ، چاپ "الاوسط الشرق" عربي روزنامه با درمصاحبه‌اي
كه گفت و كرده دفاع ايران تسليحاتي برنامه‌هاي از حتي
تقويت را خود نيروهاي خود از دفاع براي دارد حق ايران
.نمايد
دارد ادامه
|
