شهري مشكلات حل كليد روستايي توسعه
ايران در شهري مديريت كلان چالش‌هاي به نگاهي
"توسعه" عملابه "توسعه ساخت‌هاي زير" از بسياري كه هستيم شاهد وضوح به ايران در
نشده‌اند منجر
دارند ، ارتباط تهران با مستقيم به‌طور روستاها همه تهران اطراف از كيلومتر صدها شعاع در
!خود همجوار شهرهاي نه و
گيرد ، قرار توجه مورد كشور جغرافيايي فضاي در روستاها استقرار نحوه كه هنگامي
خود" و "بسته" علت به مشخصي ، مكان در آبادي ، يك و روستا "استقرار" سابقا ، مي‌بينيم ،
فرضا يا روستا از خارج عوامل‌اقتصادي تاثير تحت كمتر اقتصادي‌اش ، ساختار بودن"مصرف
امكانات با رابطه در و تابع بيشتر جمعيتي استقرارهاي اين بلكه.است بوده بازار تاثير
.گرفته‌اند شكل زراعت ، براي زمين جلگه ، آب ، وجود مانند ، منطقه هر طبيعي و زيستي
براي ضروري امكانات يا و طبيعي امكانات به آن كامل تقريبا وابستگي علت به بنابراين
ارتباط شهرها با همچنين و يكديگر با روستاها (ايران در آب خاصه)روستايي جمع يك زيست
آنها بقاي ادامه و روستايي جمع يك موجوديت براي كه ارتباطي) ;نداشته‌اند چنداني
عواملي به ناحيه هر در شهر با همچنين و يكديگر با روستاها ارتباط (باشد تعيين‌كننده
.است مي‌شده محدود بازار به روستايي جزيي دسترسي و حكومتي عمال حاكميت اعمال همچون
فضايي استقرار روستا ، و شهر ميان ترتيب همين به و روستاها ميان ارتباط ضعف علت به
هم به اجزاي داراي كه فضايي‌اي - فيزيكي ساختار يك صورت به نمي‌توان را روستاها
از مجزا و ارتباط كم اجزاي با بوده‌اند فضايي‌اي ساختار ;نمود مطرح باشند ، پيوسته‌اي
آن اجزاي كه دهيم ، قرار نظر مورد فضايي ساختار يك صورت به را روستايي بخش اگر.يكديگر
ارتباط اين باشند ، متقابل و مداوم پيوند و عملكردي ارتباط داراي نوعي به يكديگر با
سابق.مي‌گرفت شكل آنند تابع روستاها كه شعرهايي طريق از منطقه و محل هر در مي‌بايست
روستاييان ، معيشتي نيازهاي به روستا و شهر ارتباط ;نداشت وجود پيوندي چنين اصولا اين بر
محدود غيرخرده‌مالكي ، روستاهاي مالكين و حكومتي عمال توسط ارباب سهم و ماليات اخذ
.مي‌گرديد
قبلا كه همانطور ولي يافته افزايش روستا و شهر ارتباط چند هر گذشته سال صد يك در
;آن توليد حوزه تا بوده مربوط روستا مصرف حوزه در تغيير به بيشتر ارتباط اين شد ، گفته هم
كه مي‌شوند روستاهايي به محدود پيوسته ، وقوع به تغييري روستايي ، توليد ساختار در اگر
.داشته‌اند قرار بزرگ شهرهاي جوار در
بخش تحولات تاثير تحت ولي نپيوست ، به‌وقوع عمده‌اي تحول روستا توليد حوزه در چند هر
توليدات از بخشي.شد كارمزدي جمله ، آن از.گرديد وارد آن بازاربه مناسبات شهري ،
بيش و كم دوام با ولي ;گرديد منسوخ توليدشان ابزار ، سوخت پوشاك ، نظير غيركشاورزي
انباشت (مصرفي خود عمدتا) توليد سنتي ساختار بقاي و شهر با روستا مبادله (نامنظم)
.گرداند "منظم" و مداوم بازار را آن ارتباط كه نرسيد حدي به روستا توليد حوزه در سرمايه
توسعه" و "عقبمانده"كلي طور به محدود ، و ضعيف زمينه‌ها همه در روستا و شهر ارتباط
و گسترش‌سيستم موجب فرضا كه نيافت توسعه صورتي به مذكور ارتباط.ماند باقي "نيافته
.گردد روستا و شهر زيرساخت‌هاي و شهرها شبكه
اگر است ساده‌انديشي وضعيتي چنين در ;كه است ضروري مهم نكته اين ذكر مورد ، اين در
آن ، نظير و ارتباطي راههاي جمله آن از زيرساخت آن يا اين ايجاد با فرضا بپنداريم ،
آن حصول ، موانع بردن ميان از و توسعه تحقق با عكس به واقع در مي‌يابند ، توسعه روستاها
شاهد وضوح به ايران در خاطر همين به ؟!مي‌آيند بوجود ديگر زيرساخت‌هاي و راهها كه است
مي‌رفته انتظار كه چنان آن شده احداث زيرساخت‌هاي از بسياري كه هستيم واقعيت اين
.نشده‌اند موجب را توسعه‌اي
ويژگي‌هاي از آگاهي و حال زمان در روستا و شهر ارتباط پويايي مشخص‌تر شناخت جهت
دقيق‌تري‌قرار توجه و مورد را روستا از شهر تمايز و تفكيك نحوه مي‌بايست ارتباط ، اين
اقتصاد كل در را دو آن ارتباط وعملكرد اهميت ميزان واقع‌گرايانه صورت به بتوان تا ;داد
.دريافت ملي
و بيشتر يا درصد حدود 60 شهري جمعيت ايران ، آمار مركز توسط شده ارائه آمارهاي در
شد مطرح قبلاهم كه همانطور.است شده برآورد كمتر درصديا حدود 40 روستايي جمعيت
مورد در بزرگنمايي از نظر صرف چون باشد واقعيت مبين نمي‌تواند آمار ارائه اين‌گونه
گرفته‌مبين قرار استفاده مورد آمار مركز توسط كه روستا از شهر تمايز مبناي شهري جمعيت
.نيست قبولي قابل تمايز واقعيت‌و
مي‌بايست واقعيت ، به نزديكي برداشت‌هاو در انحراف از پرهيز براي كنوني شرايط در
به‌عنوان ;بود روستا از شهر تمايز براي ديگري روش يا و تعريف جست‌وجوي در مورد اين در
تفكيك عوض در محلي صاحبنظران است توسعه حال در كشوري كه مكزيك كشور در مثال
كشور آن در شهرنشيني روند ويژگي‌هاي به توجه با روستا ، و شهر به جمعيتي استقرارهاي
اين در "شهر" ،"مختلط"،"روستا"نموده‌اند ، تقسيم گونه سه به را جمعيتي استقرارهاي
هزار تا 20 حدود 15 ،"روستا" نفر هزار چهار سه ، تا بيش و كم جمعيتي استقرارهاي صورت
استثناي به البته.مي‌گيرند نظر در شهر را هزار تا 20 از 15 بيش و "مختلط "نفر
قرار غيره و معدني يا صنعتي بزرگ مراكز جوار در كه كم‌جمعيتي نسبتا جمعيتي استقرارهاي
هر بهدارند فعاليتي‌غيركشاورزي كلا آن ساكنان ولي جمعيت ، تعداد كمي عين در كه دارند
ارتباط روستا و شهر واقعي وضعيت با كه كرد انتخاب را تعريفي مي‌بايست روش آن يا اين حال
.باشد بيشتري‌داشته
كشاورزي آن ساكنين اكثريت فعاليت كه شود اطلاق استقراري به "روستا" كه است اين نيت
واقعا آن ساكنين اكثريت فعاليت كه شود استقراري‌اطلاق به"شهر" مقابل در و باشد
.باشد غيرروستايي
"مختلط" مانند سومي استقرار فرضا يا و"روستا" ،"شهر" فوق استقرار دو از صرف‌نظر
متداول بعضا كه غيره و "زراعي شهر" ، "شهر روستا" چون عناويني تحت كه مفاهيمي تمام
.بود خواهند موهوم و نامشخص تعاريفي شده
مي‌بايد اكنون روستاها ، وضعيت به ومختصر كلي توجه و روستا از شهر تمايز به توجه با
روستاها اگر.دهيم قرار بررسي مورد عملكردي‌آنها كيفيت نظر از را شهرها صورت همان به
مواجهند ، وسيع ناموزوني و ناهمگوني با (ساختاري و بنياني تغييرات مرحله) كنوني وضعيت در
دچار شهرها هستند ركود در روستاها كه مناطقي دراست شكل همان به بيش و كم هم شهرها وضع
نيافت توسعه ساختاري ، - تاريخي علل به روستا و شهر ارتباط كه آنجا ازساختارياند ضعف
از مستقل (تهران) به‌خصوص آنها ، تغييرات واقع در يافتند تحولي و تغيير اگر هم شهرها
.است بوده كشور شهرهاي ساير يا و روستا
و عقبمانده روستا و شهر رابطه بوده‌اند ، ساختاري فروپاشي دچار كشور روستاهاي
تغييراتي شاهد يا يكديگر از مستقل و بيش‌منزوي و كم هم شهرها ماند ، باقي نيافته توسعه
.مي‌برند بسر ساختاري تحليل و ركود در كه اين يا و بودند
سيستم شهرها ، شبكه يكديگر با آنها ارتباط و ملي فضاي در شهرها آرايش وضعيتي چنين در
آن مشخص تحليل تامل‌و و بررسي بدون كه آورده پديد را خاصي شهري مراتب سلسله شهرها ،
.نمود تبيين را شهرها عملكرد كيفيت چگونگي نمي‌توان
شهري مراتب سلسله -شهرها سيستم -شهرها شبكه
ساختاري -عملكردي ضعف يعني گفته ، پيش تعيين‌كننده و مهم بسيار ويژگي به عنايت با
;شهر در مستقر اقتصادي بخشهاي با روستا توليد حوزه ارتباط يا روستا ، و شهر "ارتباط"
ارتباط ، از شهرها ، تقريبامستقل استقرار فضايي ساختار يعني كشور ، شهرهاي شبكه
يعني ، "توسعه" اگر:كه ترتيب بدين.يافت تحول و تغيير روستا و شهر بنياني (علي‌الاصول)
انتقال آن پي در و توليد حوزه در تقاضا اشباع نتيجه ، در و اقتصادي رشد مداوم روند
شهري ، اقتصاد بحثهاي به (اوليه بخش عمدتا يا) روستايي بخش از انباشت اضافه و سرمايه
فضايي تبلور صورت به واقع در و ازآن متاثر نيز شهرها شبكه صورت آن در ;مي‌پيوست بوقوع
جمعيت ، از بزرگي جمع و مي‌داشت ديگر"هيئتي" و شكل‌بندي يافته ، روزافزوني قوام آن
صنعتي انقلاب از بعد آنچه شبيه)مي‌شدند شهرها ، فضايي شبكه جذب روستا از شده جابه‌جا
روستا ، و شهر ارتباط توسعه عدم علت به بنابراين (پيوست بوقوع غربي يافته توسعه دركشورهاي
.شد آن ويژگي‌هاي و نيافتگي توسعه دچار هم شهرها سيستم و شهرها شبكه
سيستماتيك ارتباط يك صورت به شهري بين ارتباط كه نيافت توسعه صورتي به شهرها سيستم
گروه يك از جزيي كوچكتر شهرهاي و محل هر شهرهاي حول روستاها يعنيباشد مراتبي سلسله و
را سرزمين شهرهاي سيستم سيستمي ، جزء تشكيل با شهرها گروه بالاخره و منطقه يك در شهر
.دهند تشكيل
توسعه كشورهاي شهرهاي شبكه با ايران شهرهاي شبكه كلي مقايسه يك در مثال عنوان به
.مي‌شود مشاهده (فرضااروپايي) يافته
شهر هر و داشته زنبوري لانه شكل‌بندي‌اي شهرها ، معمولاشبكه اروپايي ، كشورهاي در
داراي آن ، با (انتگراسيون) يگانگي خود ، حوزه روستاهاي با متقابل ارتباط داشتن ضمن
همه در و اطراف در معيني شعاع در همواره و بوده خود منطقه بزرگتر شهر با متقابل ارتباط
غالبا مشابه كشورهاي يا و ايران شهري شبكه مقابل در.مرتبطاست ديگر شهرهاي با جهات
با مستقيم خطي صورت به!روستاها؟ بعضا و شهرها يعني داشته ، زنجيره‌اي خطي شكل‌بندي‌اي
و تهران به منحصر اكثرا شهري بين ارتباط ايران شهري شبكه در!هستند ارتباط در تهران
كه اين از بيش استان هر شهرهاي فرضا يافت خواهيم در توجهي مختصر بااست بزرگ شهر چند
؟!ارتباطند در باتهران مستقيما باشند ، ارتباط در خود استان مركز با
وسيله به دارند ، قرار تهران كيلومتري صد چند درشعاع كه روستاهايي از بسياري حتي
منطقه شهرهاي با فرضا تا دارند مستقيم ارتباط تهران با مسافرتي‌مستقلي نقليه وسائط
!خود
و متقابلشان ارتباط و وضعيت چگونگي به مختصر توجه روستاو از شهر تمايز با
روستايي ، بخش همانند نيز شهري مي‌بينيم‌بخش شهرها ، سيستم و شبكه شكل‌گيري نحوه بالاخره
.است آن از ناشي عوارض كليه و نيافتگي توسعه دچار
را نيافتگي توسعه از گذر دوران در شهرها عملكرد كيفي تفاوت اصلي عامل و مبني اگر
جمعيت از مهمي بخش يگانگي عدم نتيجه در بدانيم ، شهري جامعه با شهروندان يگانگي درجه
اقتصادي ، فعاليت‌هاي در آنها نابرابر مشاركت در مي‌بايد را شهري جامعه با شهر ساكن
جمعيت اشتغال نحوه با مستقيم بستگي خود به‌نوبه هم آن كه ;دانست شهر سياسي اجتماعي ،
.داشت خواهد شهر فعاليت‌هاي در شهري
سازمان‌يابي‌هاي با كه است شرايطي در جامعه در اشتغال ساختار شد ملاحظه قبلا
.است مواجه متفاوتي
.شاغلند دولتي و خصوصي بخشهاي در سازمان‌يافته صورت به كه كار نيروي ; اول
.مي‌شوند محسوب بيكار رسمي طور به بوده اشتغال فاقد كه كساني ; دوم
يافته سازمان كار نيروي از مستقل و داشته خودگردان فعاليت كه كاري نيروي ; سوم
.مي‌كند دنبال كار بازار حاشيه در را خودگردان فعاليتي
صورت به خصوصي بخش در حتي دولتي‌و بخش در و روستايي بخش در كه كاري نيروي ; چهارم
.مشغولند اموري پنهان‌به اشتغال
.مي‌باشند معروف كاذب اشتغال به امروزه و داشته كاذب فعاليتي كه كاري نيروي; پنجم
بعد در يعني آن تحولات و تغيير مشروطكننده‌هاي فرآيند شهري‌را زندگي اگر اكنون ،
شرايط) مشاركت خاص نحوه تابع اقتصادي بعد در و جمعيتي تحرك و رشد شرايط تابع اجتماعي
از كه اين علت به شهري بخش ;كه يافت ، خواهيم در بدانيم ، شهري زندگي در شهروندان (اشتغال
عملكرد نظر از بنابراين مي‌گذراند ، را (نيافتگي توسعه تداوم مرحله) خاصي مرحله فوق جهات
.مي‌باشد دارا را ويژه‌اي كاملا وضع نيز ، ساختاري خصوصيات و شهري
شهر ، ساختاري تغييرات روند كلي طور به و شهر توسعه و گسترش كه شده موجب ويژگي‌ها اين
گفته پيش شرايط يعني داشته ، ادامه نيافتگي توسعه كه مرحله‌اي در حداقل مي‌كنم ، تكرار
مطرح شهر گسترش و توسعه با رابطه در معمول صورت به آنچه با اساس در ;باشد برقرار
.باشد متفاوت ;مي‌گردد
شرايط بويژه توسعه ، از مرحله اين در شهرها سياسي اجتماعي ، اقتصادي ، شرايط به توجه با
شهر در فعاليت‌ها استقرار نحوه به مربوط گرايشهاي مهمترين ;اقتصادي فعاليت‌هاي بر حاكم
:از عبارتند
شديدي گرايش شهرها در مستقر واحدهاي فوق‌الذكر كمبودهاي و نيافتگي توسعه به‌علت -
مهمي ويژگي.دارند را فضا در (ملي قلمرو در متوازن توزيع مقابل در) متمركز استقرار به
تهيه انقلاب از پس و پيش كه را سرزمين آمايش به مربوط (اقتباسي) طرحهاي كليه تقريبا كه
.نمود ناموفق شدند
نياز اقتصادي واحدهاي شهري ، محدوده‌هاي در تمركز به گرايش بر علاوه مرحله اين در
.رادارند جمعيتي تجمع از ناشي صرفه‌هاي از بهره‌گيري به شديدي
از ناشي صرفه‌هاي از بهره‌گيري ;مي‌گردد مطرح معمول طور به آنچه برخلاف بنابراين ،
طرف يك از موجود امكانات از حداكثر بهره‌گيري جهت فضا در متمركز استقرار همچنين و تجمع
در اقتصادي فعاليت‌هاي نحوه ، ذاتي ديگر ، طرف از شهرهاي جامعه به جنبي مخارج سرشكني و
به گاه تمركززدايي اصطلاح به عنوان تحت كه سياست‌هايي واقع در.است توسعه از مرحله اين
شهري فعاليت‌هاي نحيف پيكر بر كاري ضربه صورت به نهايت در غالبا مي‌شوند ، اعمال گاه
.مي‌آيند در (توسعه از مرحله اين در)
در مي‌رود ، بين از و شده تعديل متمركز استقرار ضرورت كه است اقتصادي توسعه تحقق با
;يافت خواهد معكوس جهت جانبه ، همه توسعه اثر در گرايش و ضرورت اين حتي پيش‌رفته‌تر مراحل
كه صورتي به شهري ، جامع طرح يك پيشنهاد يا و اداره آن يا اين تصميم با بنابراين ،
!رهانيد آن در فعاليت‌ها ناخواسته تمركز از را شهر نمي‌توان شده معمول
و كنوني شرايط در روستا و شهر ويژگي‌هاي از مختصري واقع در:گرديد مطرح تاكنون آنچه
ويژه‌اين جمعيتي تحرك و رشد تاثير تحت كه گرايشهاييبود يكديگر با دو آن ارتباط
شده متراكم و متمركز فضايي ساختارهاي شكل‌بندي‌هاي و استقرار به منجر كشور ، توسعه مرحله
.است
يا و رفع كه مشكلاتي.است آورده بوجود را عديده‌اي مشكلات فوق ، روند پويايي مسلما ،
.مي‌نمايد طلب را آگاهانه‌اي هدايت آن ، تعديل
مي‌بايد مي‌گردد ، مطرح غيره و برنامه‌ريزي يا روند ، يك هدايت ، مساله كه هنگامي
حد چه تا آمده در اجرا به تاكنون آنچه و شده انجام طرحهايي چگونه تاكنون ;شود مشخص نخست
و حاصل عنوان به شهر فضايي ، -فيزيكي گسترش و توسعه به توجه با سپس و بوده‌اند؟ موفق
مورد را آن چگونگي و هدايت از غرض گفته ، پيش اجتماعي اقتصادي روندهاي فضايي ، تبلور
.دهيم تامل‌قرار و بررسي
به كه زمينه‌هايي در متعددي برنامه‌ريزي‌هاي گذشته ، سال چهل اين در كلي طور به
طرح ناحيه‌اي ، توسعه شهري ، جامع طرحهاي نظير ;مي‌شوند مربوط فعاليت‌ها يا و زيستي فضاي
آمده در اجرا به و تهيه شهرها ، جوار در صنعتي شهرك‌هاي به مربوط طرحهاي سرزمين ، آمايش
.است
با چنداني تفاوت اساس در شده انجام نسبتاطولاني دوره اين در آنچه ترديد بدون
مشكلات نمي‌توانسته‌اند تنها نه طرحهايي چنين:گفت بايد مورد اين در.است نداشته يكديگر
و شده علت بر مزيد خود موارد اغلب در بلكه نمايند ، تعديل حداقل يا و رفع را زيادي
يا فروش مساله يا تهران ، جامع طرح اخير مشكل جمله آن از.نموده‌اند نيز تشديد را مشكلات
و آن شروع از جامع طرح واقع‌گرايي عدم مبين خوبي كه‌به تهران شهر در تراكم فروش عدم
.مي‌باشد تاكنون
كاظمي مهدي
|
