اشاره : دكتر پرويز دولايي، استاد ايراني دانشكده انفورماتيك دانشگاه ولونگانگ استراليا و طراح و عضو هيأت مؤسس دانشگاه در حال تأسيس رايانه اي ايران، به رغم سالها اقامت و تدريس در دانشگاه هاي استراليا، اكنون چند سالي است كه به طور مرتب و ادواري در كشورمان حضور پيدا مي كند و يكي از فعالان توسعه IT در كشور، بويژه در بخش هاي آموزشي و تحقيقاتي است.
دكتر دولايي، دست اندركار طراحي مدل سازماني و مدل آموزشي دانشگاه مجازي فناوري اطلاعات بوده و در صورت تأييد وزارت علوم، اين دانشگاه را راه اندازي خواهد كرد.
آن چه در پي مي آيد چكيده اي از سخنراني دكتر دولايي در چهل و هفتمين نشست رؤساي دانشگاه ها و مراكز علمي و تحقيقاتي ايران است كه از يازدهم تا سيزدهم بهمن ماه ۱۳۸۱ در دانشگاه صنعتي اصفهان ايراد شده است.
اين سخنراني جنبه پژوهشي و دانشگاهي صرف ندارد و كوششي است در راستاي فرهنگ سازي عمومي براي توسعه فرهنگ IT در كشور و مجامع دانشگاهي و آموزشي. به اميد اين كه اين نوشته و مطالب طرح شده در آن، در پاسخگويي به خواسته هاي روزافزون جامعه در تأسيس دانشگاه هاي مجازي پاسخ دهد و چالش هاي جديدي را در اين زمينه ايجاد كند،مطلب را در پي مي آوريم. لازم به يادآوري است در آماده سازي متن، تنظيم و تلخيص مقاله حاضر، «مرتضي مجدفر»، دكتر پرويز دولايي را ياري داده است.
گروه علمي  فرهنگي
دكتر پرويز دولايي
جدول ۱- سيستم آموزشي

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي (قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف شاگرد محور(مسئوليت يادگيري بر عهده شاگرد است) معلم محور(مسئوليت يادگيري بر عهده معلم و مؤسسه آموزشي است) محوريت و مسئوليت ۱ كارهاي گروهي، همكاري، مشاركت و فعاليت هاي گروهي فعاليت هاي انفرادي تأكيد بر عوامل آموزشي ۲ بر عوامل بيروني استوار است بر عوامل دروني استوار است تأكيدات كلي ۳

جدول ۲- محوريت و تأكيد

نگرش مدرن نگرش سنتي(قرون ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف آمدن آموزش و محيط آموزشي به نزد فراگيران(جهاني) رفتن فراگيران به مدرسه محيط آموزشي(مدرسه- دانشگاه) ۱ اجتماعي و دانشگاه(محلي) نگاه به آموزش و يادگيري ۲ استانداردها فردي محركه هاي سيستم ۳ شبكه اي- توزيع يافته قواعد و قوانين و فرايندها (مدرسه، كميته و مديريت آموزشي، پژوهشي و غيره) سازمان دهي و ساختار ۴ بر اساس انباشته اطلاعات جمع آوري شده قبلي هرمي- نگاه سلسله مراتبي تصميم گيري ۵ از پايين به بالا بر اساس تئوري هاي موجود استراتژي(اخذ راهكار) ۶ انعطاف پذير از بالا به پايين روشها(مديريتي- آموزشي) ۷ تغييرپذيري (همگام با تغييرات و نيازهاي جامعه) سامان يافته منبع توان و تحكيم سيستم ۸

مقدمه
دانشگاه هايي كه به آنها اشاره مي شود، از نمونه مؤسسه هاي آموزشي هستند كه در آينده مي تواند راه گشاي آموزش عالي باشد. اين مؤسسات از پيشروان جنبشي هستند كه به آن دانشگاه مجازي مي گويند:
* Western Governors University
* Southern Regional Education Board, Electronics Campus
* Michigan Virtual
University
*Cardeen University
& unext
* deVry University
* OnLne National Technological University
اين مؤسسات، حول يك محور كليدي اتفاق نظر دارند؛ اين كه، آموزش عالي براي پاسخ گويي به نيازها و چالش هاي پيش رو و در قرني كه تازه آغاز شده، بايد به گونه اي خاص متحول شود. اين تحول بر پايه يك رهيافت تازه كه «يادگيري توزيع يافته» (Distributed Learning) ناميده مي شود، در حال
يادگيري توزيع يافته
يادگيري توزيع يافته يا آموزش فراگير و e-learning، بيش از هر امكان ديگري، در محيط هايي يادگيري مجازي و بر روي شبكه هاي رايانه اي مانند اينترنت، شبكه  هاي محلي و ملي (اينترانت ها) و ديگر فناوريهاي ارتباطي و اطلاعاتي قابل اجراست. رهيافت  تازه همراه با رويكردهاي جديد در طراحي آموزشي، ارائه، اجرا و ارزشيابي برنامه هاي آموزشي به نيروي محرك تحول در آموزش عالي بدل شده است.
جدول ۳- وظايف و روابط متقابل فراگيرندگان و مربيان (تسهيل كنندگان)

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي (قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف مديريت اطلاعات و توليد دانش و مهارت جديد(مهارت در روشهاي جست وجوي اطلاعات) حفظ كردن مطالب و ذخيره سازي مطالب از پيش تعيين شده وظيفه فراگيران ۱ مجموعه اي فراگير و در جهت توليد دانش و مهارت به روز و متناسب با نيازهاي روز جامعه دانا- نادان (انتقال قطره اي دانش  از حافظه دانا به حافظه نادان در زمان و مكان خاص) رابطه ياددهنده و يادگيرنده ۲ راهنما و مربي حاضر در حاشيه- كارگردان صحنه، تسهيل كننده فعاليت هاي آموزشي(محيط  آموزشي) همراه با استقلال نسبي يادگيران تنها بازيگر اصلي در صحنه و وابستگي تام همه يادگيران به او نقش معلم ۳ تعامل دائم در راستاي يادگيري همه شهروندان تعامل بي ساختار در خصوص يادگيري فراگيران نقش جامعه(اوليا، نهادها و...) ۴

جدول ۴- دروس و محتواي درسي و دوره آموزش

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي (قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف نامحدود و متنوع(عمل يادگيري: كيفي است) مي تواند درصد خوبي از محتوا را شامل محدود و انتخاب شده (عمل يادگيري: كمي است) حجم مطالب درسي ۱ گردد(حاصل كار گروهي و ارتباطات داخلي) هيچ(حداقل تدوين نمي گردد) سهم محتواهاي توليدي فراگيران در فعاليت هاي ياددهي- يادگيري ۲ بومي سازي انبوه(منابع مطالعه براي تك تك يادگيران يا يادگيري انفرادي) توليد انبوه(مثلا، كتاب درسي قابل استفاده براي همه) او توليد محتوا و مواد درسي ۳ آموزش براي تمام عمر آموزش عمومي، آموزش متوسطه و سپس دانشگاه دوره آموزشي ۴

طراحي آموزشي، ارائه، اجرا و ارزشيابي برنامه هاي آموزشي در دانشگاه هاي مجازي، با عوامل مهم و حساسي سر و كار دارند كه گاه به علت عدم آگاهي و اشراف به مسائل ياد شده و نيز مسائل مرتبط با فناوريهاي نو، از نگاه تصميم سازان، تصميم گيران و سرمايه گذاران در اين بخش پنهان مي مانند.
در اين نوشتار با استفاده از فرصت به دست آمده، به طرح بيست سؤال كليدي مي پردازيم و اعتقاد داريم پاسخ درست به اين پرسش ها، موانعي را كه بر سر راه توسعه دانشگاه هاي مجازي قرار گرفته، از ميان برخواهد داشت. اين پرسش ها در قالب چهار مقوله:
* محتواي درسي،
* اقتصاد سنجي،
* مشاركت و
* فناوري
تنظيم شده است.
با رجوع به جداول پيوسته كه بين دو رويكرد مدرن و سنتي موجود در زمينه فرايندهاي تدريس- يادگيري، مقايسه اي به عمل آورده، آمادگي لازم براي پاسخ دهي به پرسش ها را پيدا خواهيم كرد. اميد است كه اين نوشته مسئولين و دست اندكاران امر آموزش عالي را به انديشه وادارد.
الف- محتواي درسي(به عنوان اساسي ترين ركن)
دانشگاه هاي سنتي به علت سابقه و قدمتشان در تهيه، تدوين و ارائه ريز مطالب درسي كه به برنامه ريزي درسي (Curiculum)معروف شده و نيز برنامه هاي آموزشي، خود از مكانيزم هاي استاندارد نظير دانشكده ها، گروه هاي آموزشي و غيره بهره مي برند.در اين خصوص، دانشگاه مجازي بايد همه چيز را از ابتدا شروع كند. در عوض، در شكل ارائه مطالب درسي و نحوه ارائه و ارزشيابي آن، آزادي عمل دارد.
جدول ۵- آزمون ها- امتحانات

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي(قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف وسيله اي جهت تعيين ميزان دستيابي به اهداف آموزشي مشخص بازسازي محتواي حفظ شده در طول زمان معين، توجيهي جهت ارائه مدرك تحصيلي ماهيت آزمون ۱ دايمي و بدون محدوديت زماني آخر سال تحصيلي يا آخر هر ترم زمان آزمون ۲ آمار و ارقام و اطلاعات دقيق در خصوصميزان دستيابي افراد به اهداف آموزشي براي هر يك از يادگيران و براي كل كلاس نمره امتحان فرد نتيجه تصحيح اوراق امتحاني ۳ تشخيص يادگيراني كه در شرف شكست و افت تحصيلي قرار مي گيرند و اقدام جهت نجات آنها در اوايل دوره آموزشي تقريبا يا وجود ندارد و يا استفاده عملي از آنها به عمل نمي آيد آزمون هاي تشخيصي ۴

جدول ۶- فناوري

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي(قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف هوشمند كردن سيستم آموزشي اتوماسيون سنتي استفاده از فناوري ۱ تنيده در سيستم- غير قابل تفكيك عنصري كه به سيستم اضافه مي شود- و به راحتي از آن قابل تفكيك است نقش فناوري ۲

پيچيدگي مهمي كه از ماهيت دانشگاه  مجازي نشأت مي گيرد، عبارت است از وابستگي اين دانشگاه به تهيه كنندگان مطالب درسي. تهيه كنندگان مطالب درسي مي توانند وابسته به دانشگاه هاي سنتي و يا مؤسسات آموزشي بخش خصوصي باشند. اما، مؤسسات تهيه كننده مطالب درسي، هر يك علايق و سياست هاي خاص خود را دارند.
سؤال ۱) ريز مطالب درسي و برنامه هاي درسي و آموزشي در دانشگاه مجازي چگونه است و در چه مواردي با دانشگاه سنتي تفاوت دارد، چرا؟
سؤال ۲) رويكردهاي جديد نسبت به آموزش، چگونه در ريز مطالب درسي، برنامه ريزي درسي و برنامه هاي آموزشي دانشگاه مجازي ديده مي شود؟ 
سؤال ۳) در صورت انتخاب سازوكارهاي اجرايي جديدي كه قادر باشند جايگزين گروه هاي آموزشي و كميته هاي گوناگون شود، حداكثر انعطاف پذيري در ارائه خدمات آموزشي چگونه و با چه مكانيزم هايي تأمين مي شود؟
سؤال ۴) دانشگاه  مجازي وابستگي و چالش هاي مربوط به تهيه محتواي درسي را كه محصول محوري دانشگاه است، چگونه پاسخ مي گويد؟
اصل وابستگي دانشگاه مجازي به دانشگاه هاي سنتي و مؤسسات خصوصي آموزشي، در راستاي تهيه محتواي درسي، پيچيدگي هاي ديگري نيز از خود ظاهر مي سازند. مهمترين اين پيچيدگي ها را در طرح پرسش هاي زير مي توان خلاصه كرد.
سؤ ال ۵) تغيير در محتواي دروس كه زاييده سلايق متفاوت تهيه كنندگان آن است، بر قابليت هاي دانشگاه مجازي در جذب دانشجو چه اثري دارد؟
سؤال ۶) بازتاب اثرات ياد شده بر تأييد برنامه هاي درسي دانشگاه مجازي توسط مقامات ذيربط چيست؟
سؤال ۷) تغييرات اجتناب ناپذير در محتواهاي درسي بردرآمد يك دانشگاه مجازي كه لازمه ادامه بقاي دانشگاه است، چه اثري دارد؟
هر چند مقالات و گزارشهاي زيادي بر برتري رويكردهاي مدرن مبتني بر «يادگيري توزيع يافته» نسبت به روشهاي سنتي تأكيد دارند، گزارشهايي نيز در دست است كه نشان مي دهد تفاوت چشم گيري بين اين دو وجود ندارد. حتي، برخي مربيان و مدرسان محتاط، درستي و مناسب بودن روشها و رويكردهاي جديد آموزشي را زير سؤال مي برند.
سؤال ۸) دانشگاه هاي مجازي در بحث مربوط به كيفيت آموزشي كه با استفاده از فناوري ارائه مي شود، چه نقشي مي توانند داشته باشند؟
سؤال ۹) اصولا مفهوم «يادگيري توزيع يافته» در حال حاضر تا چه حد مي تواند معتبر باشد؟
دانشگاه هاي مجازي، به طور خستگي ناپذيري بر كيفيت آموزشي تأكيد مي ورزند. در واقع كيفيت آموزشي از عوامل مهمي است كه دانشگاه هاي مجازي را در موقعيت رقابتي برتر نسبت به دانشگاه هاي سنتي قرار مي دهد. هر عاملي كه كيفيت آموزشي را نزد دانشجويان يا فراگيرندگان خدشه دار كند، مي تواند عامل متلاشي كننده يك دانشگاه مجازي تلقي شود. اين اصل حتي براي دانشگاه هاي مجازي كه خود فاقد هيأت علمي هستند و برنامه هايشان را از مؤ سسات آموزشي ديگر خريداري مي كنند نيز، وارد است.
سؤال ۱۰) استانداردهاي فني دانشگاه مجازي كدام است؟
سؤال ۱۱) استانداردهاي آموزشي دانشگاه مجازي كدام است.
ب - اقتصاد سنجي
دانشگاه هاي مجازي را مي توان گام نخست و پاسخي اوليه به افزايش هزينه هاي آموزش عالي در نظر گرفت. مزيت هاي آموزشي و حرفه اي دانشگاه هاي مجازي پيرو نگرشهاي جديد به آموزش، بعدها خود را ظاهر ساخت. افزايش سريع هزينه هاي آموزش عالي در كليه كشورها و كنار كشيدن تدريجي دولت ها از تهيه  بودجه هاي رو به افزايش آموزش عالي را از دو زاويه زير بايد نگريست.
* از زاويه نگاه سازمانهاي آموزشي (دانشگاه ها و  مؤسسات آموزش عالي)؛
* از زاويه نگاه دانشجويان.
جدول ۷- اقتصاد سنجي

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي(قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف مهارت ، تجربه و دانش با قابليت توسعه و توليد برگ اجازه كار براي يك حرفه مشخص و براي تمام عمر حاصل يادگيري و آموزش ۱ دانايي و مهارتهاي قابل ارزيابي و ارزش گذاري در گستره اقتصاد جامعه فعال در جامعه سنتي صنعت- محور، داراي سود متعارف، و قادر به انجام وظايف مشخص و از قبل خلاقيت در دانش اندوخته ۲

جدول ۸- ساير

سيستم و نگرش مدرن سيستم و نگرش سنتي(قرن ۱۹ و ۲۰) مشخصه سيستم رديف دانش عمومي لازم براي كاري مشخص در زمان فارغ التحصيلي و امكان تغيير شغل در طول عمر حرفه اي فرد برگ اجازه كار براي يك حرفه مشخص و براي تمام عمر حاصل يادگيري و آموزش ۱ تفكر خلاق و مديريت اطلاعات توليد دانش، داراي مشخصات شخص فعال در جامعه اطلاعات- محور فعال در جامعه سنتي صنعت- محور، داراي سود متعارف، و قادر به انجام وظايف مشخص و از قبل تعريف شده خلاقيت در دانش اندوخته ۲

سؤال ۱۲) آيا دانشگاه هاي مجازي قادر هستند اميد به صرفه جويي در هزينه هاي آموزش عالي را جامه عمل بپوشند؟
اگرچه محاسبات مالي براي انواع مدلهاي تجاري دانشگاه هاي مجازي بر روي كاغذ، بسيار جذاب جلوه مي كند، اما دلايل و شواهد بيشتري لازم است تا سوددهي اين دانشگاه ها را در ارائه آموزش «توزيع يافته» و در مقياس انبوه، ثابت كند.
سؤال ۱۳) دانشگاه هاي مجازي، چگونه مي توانند يك استراتژي مالي را طرح كنند تا از طريق آن، تداوم كار و توسعه خودشان را تضمين نمايند؟
اهميت اين مسأله آن گاه بهتر ديده مي شود كه دانشگاه مجازي بي آنكه توسط يك دانشگاه سنتي مادر از لحاظ فضا، امكانات و منابع هزينه هاي مالي تغذيه شود، بتواند خود را اداره كند.
سؤال ۱۴) آيا تركيبي از ارائه محتواي دروس آكادميك و آنچه بخش خصوصي مي تواند بر آن بيفزايد را مي توان مدل موفقيت آميزي تلقي نمود تا يك دانشگاه مجازي با هدف سوددهي را سازمان دهد؟
ج- مشاركت
دانشگاه هاي مجازي عمدتا در پي جذب شركايي هستند كه دانشگاه را از جهات متفاوت تقويت كنند تا از اين طريق بتوانند دانشجويان بيشتري را جذب كرده و در پايان به يك سوددهي معقول دست يابند. به طور استاندارد دانشگاه هاي مجازي با سازمان هاي زير مشاركت ايجاد مي كنند:
۱- كمپاني هاي نشر كتاب هاي روي خط (OnLine) و فروشندگان كتاب هاي الكترونيكي.
۲- كمپاني هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات.
۳- بخش هاي خصوصي آموزشي كه دست اندركار آموزش به شيوه هاي مختلف هستند.
سؤال ۱۵) آيا مشاركت با شركت هاي ذيربط در بخش خصوصي اصل آموزش و هدفهاي آموزشي را تقويت مي كند؟
سؤال ۱۶) آيا اين گونه مشاركت ها، به ايجاد مجموعه اي از مؤسسات مي انجامد كه در نهايت حاصل و يا ارزش افزوده اي براي دانشجويان دربر دارد؟
سؤال ۱۷) آيا مشاركت نزديك با سازمان هاي تجاري ذيربط، دانشگاه مجازي را براي اعضاي هيأت علمي دانشگاه، جذابيت  بيشتري مي بخشد؟
د- فناوري
دانشگاه  مجازي كادر آموزشي خود را با فناوري آغاز و با فناوري به اتمام مي رساند. بين اين آغاز و انجام، طيف گسترده اي از فعاليت ها نظير، طراحي صفحات وب، طراحي و اجراي محيط هاي مجازي آموزشي، ايجاد و تهيه  محتواهاي درسي ديجيتال و ديگر امور مربوطه وجود دارند. پاسخ به پرسش هاي زير مي تواند از تجزيه و تحليل دقيق كاربرد فناوري در يك جامعه معين استخراج شود.
سؤال ۱۸) چه جنبه هايي از لحاظ فناوري را با توجه به جديدترين تكنولوژي هاي موجود در دانشگاه مجازي مي توان محقق ساخت؟
سؤال ۱۹) چه امكاناتي را از لحاظ فناوري، با توجه به افرادي كه از آن استفاده مي كنند(دانشجويان و اعضاي هيأت علمي) مي توان به كار گرفت؟
مقايسه جوابهايي كه به سؤالهاي ۱۸ و ۱۹ داده مي شود، شايد بزرگترين چالشي باشد كه دانشگاه هاي مجازي با آن روبه رو هستند.
پهناي باند نكته مهم ديگري است كه با فعاليت هاي روزانه يك دانشگاه مجازي رابطه تنگاتنگ پيدا مي كند. از نقطه نظر طراحان مواد درسي، باريك بودن پهناي باند مي تواند عامل بسيار مؤ ثر و كاهنده اي در جذابيت ارائه تلقي شود، لذا در ارتباط با مؤثر بودن محتواي درسي براي دانشگاه هاي مجازي، نقش مهمي ايفا مي كند.
شايد معقول ترين راه اين باشد كه ابتدا تركيبي از روشهاي سنتي و روشهاي مدرن آموزشي، دست كم در عرض چند سال نخست به كار گرفته شوند، تا از اين طريق همه دست اندركاران با فناوريهاي مربوطه و نحوه استفاده از آن آشنا شوند. موفق ترين مدل در اين ارتباط مي تواند تركيب مناسبي از فناوريهاي جديد و فناوريهاي سنتي باشد.
سؤال ۲۰) چه آميزه اي مي تواند تركيب مناسبي از فناوريهاي قديم و جديد را فراهم آورد؟
جداول مقايسه اي
عمليات آموزشي در دانشگاه هاي مجازي، بر اساس رويكردهاي جديد نسبت به آموزش و يادگيري انجام مي گيرد. دو عنصر كليدي در عملياتي كردن يك محيط مجازي آموزشي عبارتند از:
۱- تسهيل برقراري ارتباط بين دانشجو و استاد از يك طرف و تسهيل ارتباطات بين خود دانشجويان از طرف ديگر.
۲- فعاليت هاي انفرادي و انجام پروژه هاي گروهي در راستاي هدفهاي آموزشي.
علاوه بر اين دو عنصر، عوامل ديگري در عملياتي كردن يك محيط مجازي آموزشي دخيل هستند. نحوه نگرشي كه نسبت به آموزش داريم، تعيين كننده ساز و كارهاي نظام ياددهي- يادگيري در يك كلاس است. در يك جمع بندي كلي، ما با دو گونه نگرش در آموزش روبه رو هستيم: نگرش سنتي و نگرش مدرن. رويكردهاي مدرن بر اساس فناوري ارتباطات و اطلاعات (ICT) عمل مي كند.
جداول ضميمه مقاله، مقايسه اي بين اين دو نگرش را ارائه مي دهد. انتظار مي رود كه در طراحي آموزشي و نحوه ارائه و اجرا در محيط هاي مجازي آموزشي(مدارس هوشمند و دانشگاه هاي مجازي) پارامترهاي ذكر شده در خصوص رويكردهاي جديد به تدريس و يادگيري كه در جداول ضميمه آمده، دقيقا مورد توجه قرار گيرد
Further Information:
* http://edt.uow.edu.au/ EDTLab(Educational Delivery Technology Laboratory) Homepage:
University of Wollongong, Wollongong, Australia
Listing of completed Virtual Learning environment projects at EDTLab: http:// edt.uow.edu.au/ edtlab/portfolio/
* Parviz Doulai, A report compiled for Ministry of education (Vezarat Amouzesh v Parvaresh):
Day Mah-eh 1381, Teachersش Training OnLine course/ Teaching With The Web(TTOC-WWW101)
http://edt.uow.edu.au/ OERP/ report- final/ ttoc-report-final.htm
Parviz DOulai, Hamayesh Yek-rouzed E-Learning and Virtual Learning Environments, Aval Bahman 1380, Islamic Republic of Iran
Broadcastiong (IRIB).
Speech Audio (3parts- 460L-1. 8M and 3.9M):
Http://edt.uow.edu.au/ irib/ speech-vudio.ram
* Western Governors University http:// WWW.wgu.edu/
The Electronic Campus of the Southern Regional Education Board (SREB) is an electronic marketplace for courses, Programs and services. ALL courses and programs are offered by accredited colleges and universities in the SREB.
* http:// WWW.electroniccampus.org/
Colorado Community College OnLine WWW. Ccconline.org/
National Technological University http://www.ntu.edu/
Michigan Virtual University http://WWW.mivu.org/w