محمدعلي زم
متأسفانه اقتصاد، فرهنگ، هنر، علم و اخلاق در جامعه  ما هر كدام كاركرد و راه و روش انفرادي و شخصي دارند و هيچ يك از آن ها آن طور كه بايد و شايد به ديگري وصل نيست. همچنان كه آب، برق، گاز، نان، ترافيك و مخابرات در شهرها و زندگي ما به يكديگر وصل نيستند و داراي مديريت هاي متفاوت و مستقل حقوقي هستند و در اجراي وظايف سازماني آنها فراوان تزاحم و تعارض وجود دارد. تعارضي كه در نظام آموزشي كشور وجود دارد و هر مقطع آن را سازمان و نهادي بدون توجه به زنجيره و نظام كلان آموزشي به طور مستقل رهبري مي كند. دوره كودكستان (سازمان بهزيستي كشور)، دوره آموزش عمومي (وزارت آموزش و پرورش) و تحصيلات تكميلي و دانشگاهي (وزارت علوم و فن آوري) حكايت از آشفتگي و تعارضات درون ساختاري نظام اجرايي و اداري كشور دارد.
در چهار سال گذشته حركت تأثيرگذار شايسته اي در عرصه فرهنگ، آموزش، هنر، اقتصاد، عمران و خدمات شهري از شوراي شهر تهران بيرون نيامد! آن طور كه مي گويند حدود پنجاه درصد مصوبات اين شورا توسط فرمانداري رد و يا مسكوت گذاشته شده است. در مقايسه ميان مجموع هزينه ها با مصوبات شورا بايد محاسبه كرد نرخ تمام شده هر مصوبه چقدر بوده است؟ ۱۵ يا ۲۰ ميليون تومان يا بيشتر؟
مردم تهران لفظ شورا را در اين دوره در قرابت با دعوا، ناسازگاري، تعطيلي و افت مسائل شهري به كار برده اند. از آنجا كه متر و محاسبه اي در كار وجود ندارد نمي توان گفت اين وضع در مقايسه با پيشرفت و رشد توسعه در پايتخت هايي نظير توكيو، پاريس، لندن و امثال آن چقدر زيان بار بوده است؟
در چهار سال گذشته، در تهران حتي يك باب سينما هم احداث نشده است اين در حالي است كه در همين مدت در پاريس و توكيو و لندن به ترتيب ۴۰۰، ۶۷۶ و ۱۴۰ سينما ساخته شده است. ساير نيازهاي ضروري شهر را مي توان به نسبت سينما كه از نظر بسياري غير ضروري است! مقايسه كرد.
اغلب طرح هاي تأثيرگذار و بزرگ عمراني شهري ـ ملي در اين چهار سال در تهران خوابيده است ـ به استثناء يكسال اخير ـ در عوض پيمانكاران آن ها براي چرتكه انداختن و گرفتن حق تعديل ۱۵ درصدي يا ... خود از شهرداري بيدار مانده اند. در همه شهرهاي بزرگ دنيا از زباله ـ اين طلاي كثيف ـ به اندازه هزينه سالانه آن در تهران درآمد و سود كسب مي كنند و شهرداري تهران حدود يكصد و پنجاه ميليارد تومان در اين چهار سال بودجه صرف جمع آوري و دفن روزانه ۶ هزار تن زباله كرده است. يعني صرف نظر از ضايعات بهداشتي و زيست محيطي حدود سيصد ميليارد تومان خسارت زباله داده ايم (يكصد و پنجاه ميليارد تومان از زباله درآمد كسب نكرده ايم و به همين ميزان بودجه صرف كرده ايم). در اثر دعواهاي مديريت كلان شهرداري ساخت و سازهاي غيرمجاز در مناطق شمالي و دامنه البرز و حاشيه و كمربند شهر تهران به نسبت سال هاي گذشته چند برابر افزايش يافته است و بار هزينه ناشي از آلودگي، تراكم، معضلات محيط زيست و كاستي سرانه هاي خدمات شهري (فرهنگي، آموزشي، بهداشتي، ترافيكي و غيره) بر گرده شهروندان تهراني تحميل شده است.
در دنياي امروز، در تعريف حقوق شهروندي كه با شريعت ما نيز سازگار است هر شهروند كه يك متر مالكيت خصوصي در شهر داشته باشد دست كم بايد در ۲۵ متر فضاي سبز و ۷ متر فضاي خدمات شهري مالكيت مشاعي داشته باشد. از آن جا كه امكان افزايش سطح فضاي سبز و خدمات شهري در تهران كاملا براي شهرداري محدود است پس هر كس كه داراي يك متر فضاي خصوصي در شهر بشود خود به خود از ميزان مالكيت مشاعي ساير شهروندان كاسته است و اين يعني تجاوز به حقوق شهروندان تهراني.
در چهار سال گذشته با فروش حدود ۲۰ ميليون متر فضا و هوا در شلوغ ترين محلات و به نام تراكم مازاد توسط شهرداري و شوراي شهر ـ به نصف نرخ و مبلغ دوره پيش از تشكيل شوراي شهر! ـ چوب حراج و غارت به اموال عمومي و مالكيت مشاعي شهروندان زده شده است. در امور فرهنگي و اجتماعي نيز در چهار سال گذشته سرمايه گذاري در خور و قابل توجهي صورت نگرفته است، چنان كه ناوگان فرسوده شركت واحد و تاكسيراني هم نوسازي نشده و تأخير و كندي كار مترو هم نتوانسته است جبران كاستي هاي ناوگان حمل و نقل شهري را بنمايد.
من تمام اين نقائص و ده ها نمونه ديگر كه از حوصله اين متن خارجند را همه و همه ناشي از سياسي بودن و سياسي رفتار كردن و سياسي گزينش كردن و سياسي خرج كردن مي دانم. مشكلات تهران آنقدرها هم پيچيده و سر در گم و آشفته نيست كه نتوان از پس حل آن برآمد. افراد مطلع و آگاه معتقدند پايتخت هايي چون پاريس و لندن اوضاعي به مراتب بدتر و نابهنجارتر از تهران داشته اند، اما امروز به شهرهاي امن، روان، سبز، فرهنگي و مطرح دنيا تبديل شده اند.
اين شهرها نيز شوراهاي شهر دارند ليكن شوراهاي آن ها غير سياسي بوده و كاركردشان مورد قضاوت و ملاك انتخاب شهروندان بوده است. توسعه بخشيدن به متروي تهران و اتصال آن به خط راه آهن تهران ـ شمال از لابلاي كوههاي البرز، حل مشكل ترافيك و حمل و نقل عمومي و كنترل آلودگي هوا در شهر تهران همانقدر شدني است كه مديريت بر سالم سازي اقتصاد شهري. شهرداري را از ناحيه اي غير از فروش تراكم مازاد صاحب سرمايه و ثروت و درآمد كردن كار دشوار و پيچيده اي نيست.
همه اين ها راهكارهاي آزموده و استوار و پايدار دارد و بومي كردن و تطبيق دانش مديريت شهري بر نيازها و شرايط بومي و اقليمي ما شاخ ديو نيست كه شكسته نشود. كافي است تصميم گرفته باشيم مثل آدم هاي موفق دنيا با ذهن خود بينديشيم، روي پاي خود زندگي كنيم و همچون كساني كه امروز طعم پيشرفت و آسايش را مي چشند شهردار و شهرداري و شورا و شهروند متعادل داشته باشيم.

يافته هاي جديد پژوهشگران در طي۱۰ سال اخير نشان مي دهد كه ذرات گرد و غبار هوا، بيش از آنچه كه قبلا تصور مي رفت، خطري بسيار جدي براي سلامتي عمومي دارند.
يك پژوهش تازه دانشگاه نيويورك نشان مي دهد كه تماس طولاني با ذرات ريز گرد و غبار يك فاكتور مهم خطر براي مرگ و مير در اثر سرطان ريه و بيماريهاي قلبي مي باشد.
در اين تحقيقات، كه قسمتي از يك طرح مطالعاتي بر روي سرطان بوده است و بر روي ۵۰۰هزار بزرگسال در طي ۱۶ سال بين ۱۹۸۲ و ۱۹۹۸ صورت گرفته معلوم شده است كه آمار مرگ و مير بر اثر سرطان ۸% براي هر ۱۰ ميلي گرم ذرات ريز (قطر ذرات كمتر از ۵/۲ ميكرون) موجود در هوا افزايش مي يابد. نتايج جالب ديگر اينكه ذرات بزرگتر و آلاينده هاي ديگر موجود در هوا موجبي براي افزايش مرگ و مير نمي باشد.
يك استاد شركت كننده در اين طرح مي گويد
افزايش ريسك مرگ و مير بر اثر ذرات ريز گرد و غبار از ريسك دود مستقيم سيگار كمتر مي باشد ولي يافته هاي ما نشان مي دهد كه اين ريسك در شهرهاي آلوده قابل مقايسه با ريسك دود غيرمستقيم سيگار است.
بيش از ۸۰۰ مطالعه علمي جديد رابطه بين ذرات گرد و غبار و بيماري، بستري شدن در بيمارستان و مرگ و مير زودرس را تأييد مي كند.
منابع گرد و غبار
گرد و غبار تشكيل شده است از ذرات جامد و يا مايع (آئروسل) كه به صورت معلق در هوا وجود دارند.
مواد آلاينده مي توانند در سطح ذرات گرد و غبار جذب شده و يا با سطح آن تركيب شوند. به  طور مثال انيدريد سولفورو موجود در هوا مي تواند ابتدا در رطوبت هوا حل گردد و سپس در سطح ذرات جذب گردد. ذرات گرد و غبار مي توانند عاملي براي انتقال بسياري از مواد شيميايي خطرناك گردند.
سوخت هاي فسيلي (بنزين، گازوئيل، نفت سياه و ...) به كار برده شده در موتورهاي اتومبيل، مراكز حرارتي، شوفاژخانه ها و ... يكي از منابع مهم آلودگي مي باشند. مواد سمي موجود در اين سوخت ها مثل سرب، نيكل، آهن، مس و ساير مواد فعال كاتاليزوري بر روي سطح مواد جامد حاصل از سوخت ناقص (عموما  كربن) جذب شده و از مهمترين منابع  آلاينده مي باشند.
اصطكاك بين لاستيك اتومبيل ها با سطح جاده و بين ترمز ماشين و كاسه چرخ هر روز مقادير زيادي مواد سمي به صورت گرد و غبار وارد هوا مي كند. اين مواد مي توانند شامل لاستيك، فلز، سراميك، كربن، پشم شيشه، آسبستوز، كولار و ... باشند.
فلزات سنگين مثل سرب، جيوه و كروم مي توانند در صنايع متالورژي و نيز كارگاه هاي كوچك فلزكاري توليد و وارد هوا گردند.
البته لازم نيست منبع توليد مواد آلاينده در همسايگي خانه شما باشد. تحقيقات جديد نشان مي دهد كه ذرات كوچك (كمتر از ۵ ميكرون) مي توانند در هوا به وسيله باد و بعضي پديده هاي ديگر جوي در فاصله چندين صد مايل منتقل شوند و براي مدت چند سال در هوا معلق بمانند.
مقادير متنابهي مواد كه سرطان زا شناخته شده اند و يا مشكوك برآنند مثل آرسنيك، بنزن، دي اكسين و آسبستوز هر روز به وسيله صنايع مختلف مثل پالايشگاهها، صنايع پتروشيمي، پلاستيك، كارخانه هاي سيمان و غيره، توليد شده و وارد هواي تنفسي  ما مي گردند.
حشره كش ها و سموم دفع آفات نباتي يكي از منابع آلاينده هوا به صورت گرد و غبار مي باشند. امروز دود سيگار در شهرها قسمتي از آلودگي هوا را تشكيل مي دهد. يك مطالعه انجام شده در سال ۱۹۹۴ در شهر لس  آنجلس نشان مي دهد كه در گروه ذرات ريز گرد و غبار از هر ۱۰۰ ذره گرد و غبار ۱ ذره دود سيگار وجود دارد.
يك منبع ديگر آلودگي گرد وغبار، مواد راديو اكتيو حاصل از مراكز اتمي و گاز رادن است. گاز رادن يك ماده طبيعي است كه در بعضي نقاط جغرافيايي از زمين خارج شده و در قسمت هاي بسته ساختمان ها جمع مي شود. عقيده بر اين است كه گاز رادن دومين عامل مرگ و مير در اثر سرطان ريه بعد از دود سيگار مي باشد.
ذرات گرد و غبار حمله خود را بر بدن انسان از چشم ها و پوست شروع مي كند، به وسيله ايجاد سوزش و آلژري. بعضي از مواد شيميايي مثل جيوه مي توانند مستقيما  از راه پوست وارد بدن گردند.
قسمتي از ذرات گرد و غبار (بزرگتر از ۱۰ ميكرون) در بيني و مخاط حلق و گلو جذب مي گردند. اين گونه ذرات ممكن است توليد آلرژي و بيماريهاي تنفسي كنند. همچنين مواد شيميايي همراه اين ذرات مي توانند وارد جريان خون گردند.
ذرات با قطر كمتر از ۱۰ ميكرون مي توانند از فيلترهاي طبيعي بدن گذشته وارد ريه ها گردند. ذرات با قطر كمتر از ۵/۲ ميكرون در قسمت هاي عميق برانش هاي ريه قرار گرفته و در آنجا مي مانند. مكانيزم طبيعي ريه ها مي تواند در طول زمان اين ذرات را به خارج براند، ولي گزارش شده است كه زمان پاك شدن ريه ها از ذرات با قطر كمتر از ۵/۲ ميكرون در اشخاص سالم غيرسيگاري يك سال مي باشد (۳). مواد سمي همراه ذرات بدين ترتيب مي توانند وارد جريان خون گردند. اين ذرات كه با چشم و بعضي ميكروسكوپ ها ديده نمي شوند قابل جذب به وسيله ماسك هاي معمولي، كه افراد براي محافظت خود از آنها استفاده مي كنند، نمي باشند. بنابراين، اين ماسك ها وسيله مؤثري براي محافظت اشخاص در مقابل ذرات ريز گرد و غبار نمي باشند. بدين علت است كه اين ذرات را قاتلان نامريي مي نامند.
مواد سمي كه به اين ترتيب وارد جريان خون مي شوند در تمام بدن انسان پخش شده و مشكلات قلبي، كبدي، كليوي و غيره بوجود مي آورند. نتايج مسلم مطالعات علمي نشان مي دهد كه بعضي از اين مواد مثل فلزات سنگين چون جيوه و سرب (حتي به مقدار بسيار جزيي) از راه جريان خون به سيستم مركزي اعصاب حمله ور مي گردند و باعث اختلالات عصبي و افسردگي مزمن در افراد مي شوند. وجود اين آلاينده ها در هواي تنفسي ما مي توانند در يك دورنماي ترسناك باعث افسردگي و بيماريهاي عصبي دسته جمعي گردند. در توضيح اينكه به چه علت مقدار بسيار جزيي از فلزات سنگين مي توانند براي سلامتي خطرناك باشند، يادآوري شده است كه به طور مثال جيوه به صورت عنصري وارد نسوج مغز مي گردد و تحت تأثير كاتاليزورهايي كه در تمام نسوج وجود دارند به جيوه يوني تبديل مي گردند. جيوه يوني قابليت عبور از جداره نسوج و بازگشت به جريان خون را ندارد و براي هميشه در نسوج مغز باقي مي ماند.
خطر ايجاد افسردگي براي جيوه به كار برده شده در موادي كه براي پر كردن دندانها استفاده مي شود ثابت شده است و هم اكنون در كشورهاي پيشرفته دندانپزشكان موظف هستند كه مواد حاصل از خالي كردن دندانهاي بيماران را جمع آوري و به مؤسسات مسئول تحويل دهند، به خصوص از ريختن آن در فاضلاب خودداري كنند.
راهكارهاي عملي
در طبيعت نيز گرد و غبار توليد مي شود. گرد و غبار حاصل از بيابان ها و زمين هاي خشك و گرده هاي گل ها و درختان از اين جمله اند. گرد و غبارهاي طبيعي عموما  داراي قطري بيش از۱۰ ميكرون مي باشند و در فيلترهاي طبيعي بدن گرفته مي شوند. اين ذرات به تنهايي به جز در موارد بسيار استثنايي خطري براي سلامتي ندارند. اگر اين ذرات خطري ايجاد مي كنند به وسيله آلاينده هايي است كه به دست بشر توليد مي شوند و بر آنها اضافه مي شود. خطر اصلي به وسيله ذراتي بوجود مي آيد كه در موتور اتومبيل ها و انواع فعاليت هاي توليدي و صنعتي ايجاد مي شوند. اين خطر بيشتر به وسيله ذرات گرد و غبار با قطر كمتر از ۵/۲ ميكرون بوجود مي آيد. اين ذرات بسيار كوچك كه غيرقابل رويت به وسيله چشم و بعضي از انواع ميكروسكوپ ها مي باشند، عامل مهمي در ايجاد بيماريهاي مختلف مثل سرطان ريه، ييماريهاي قلبي، بيماريهاي مزمن عصبي و افسردگي و غيره هستند. افسردگي مزمن عمومي مي تواند در سرنوشت جامعه تأثيرگذار باشد.
راهكار عملي مشكل قبل از هر چيز آشكار ساختن خطرات اين ذرات براي سلامتي جامعه و حساس كردن وجدان عمومي براي مبارزه با آن است. ما همگي زباله هاي خانگي خود را با وسواس از خود دور مي كنيم و به خصوص آن را نه در ديگ آش خانه خود مي ريزيم و نه در ديگ آش خانه همسايه. در صورتي كه خطر ذرات گرد و غبار شناخته شود با اين زباله هاي خطرناك نامريي نيز همان خواهيم كرد و هر روز آنها را در هواي تنفسي خود نخواهيم ريخت.
بايد توليد اين ذرات را به حداقل رسانيد. استفاده از سوخت هاي پاكيزه مثل گاز و سوخت اتمي يكي از راه حل ها مي باشد.
نصب فيلترهاي الكترواستاتيك كه از قديم شناخته شده است، بر روي دودكش مراكز حرارتي، كارخانجات سيمان و گچ و كوره هاي آجرپزي و ... راه حل اساسي و مؤثري مي باشد.
امروز تكنيك هاي جديد استفاده شده در فيلترهاي اگزوز اتومبيل ها قادرند تا ۹۹% از ذرات گرد و غبار موجود در دود خروجي از موتور را بگيرند.
در كشور هاي پيشرفته امروز راه  حل هاي ديگري از جمله استفاده از اتومبيل هاي برقي (باطري خشك) و سوخت هيدروژن يافته شده است. اين اتومبيل ها هم اكنون وارد بازار كشورهاي آمريكا و ژاپن شده اند. اتومبيل هاي برقي برخلاف تصور داراي تكنولوژي ساده اي است و قابل توليد در كشور ما مي باشد. شايسته است كه كارخانه هاي اتومبيل سازي ايران از هم اكنون به فكر ساختن اين اتومبيل ها باشند.
به نظر مي رسد موتورسيكلت ها از منابع مهم توليد گرد و غبار آلاينده هستند. موتورهاي دو زمانه اين موتورسيكلت ها با قيمت ارزان و تكنولوژي ابتدايي و بدون هيچ گونه تجهيزات كاهش ذرات جامد خطري جدي براي سلامتي عمومي ايجاد مي كنند . در اين مورد بايسته است پژوهش هاي لازم انجام شود.
دكتر حسن بلورچي
* فهرست منابع درهمشهري محفوظ است .