حامل هاي انرژي ركن اساسي براي چرخش چرخ هاي زندگي در زندگي صنعتي امروزه اند. نحوه توزيع حامل هاي انرژي در سطوح مختلف جامعه و به ويژه در كشورهاي درحال توسعه مورد بحث بوده و خواهد بود. از آنجا كه در اين كشورها قيمت كالاهاي استراتژيك به دليل حساسيت زياد تحت نظارت دولت تعيين مي شود، كارشناسان و صاحب نظران با ديدگاه هاي مختلف با اين موضوع برخورد مي كنند. نحوه تخصيص يارانه به حامل هاي انرژي در ايران نيز از اين قاعده مستثني نيست.
يارانه حامل هاي انرژي
يارانه ها و به تبع آن يارانه حامل هاي انرژي مقدار قيمتي است كه مصرف كنندگان نهايي، به دليل اعمال سياست هاي حمايتي نسبت به قيمت اصلي بازار، نمي پردازند.
اين مابه التفاوت قيمت كه توسط دولت ها پرداخت مي شود مي تواند در قالب كمك هاي مستقيم و بلاعوض به بنگاه هاي عرضه كننده، قوانين و مقررات حمايتي، وام هاي با بهره پايين، هزينه هاي مربوط به تحقيق و توسعه، تخفيف هاي مالياتي، تخفيف در تعرفه هاي بازرگاني و حقوق گمركي، مديريت و مالكيت دولت بر ذخاير انرژي، هزينه هاي كاهش آلودگي هاي زيست محيطي ناشي از توليد و مصرف انرژي و به طور كلي تمامي دخالت هاي مستقيم و غيرمستقيم، قرار بگيرد. در جدول شماره يك يارانه حامل هاي انرژي در سال ۱۳۸۰ به تفكيك حامل ها و بخش هاي مصرف كننده آمده است. برابر اين جدول، كل يارانه بخش انرژي در سال ۱۳۸۰ حدود ۱۱۴۴۳۶ ميليارد ريال بوده است كه به اين ترتيب سرانه يارانه هر فرد ايراني نيز حدود ۱۷۴۹۰۳۳ ريال محاسبه مي شود. در اين ميان سهم بخش خانگي حدود يك سوم كل انرژي است و بخش هاي حمل و نقل و صنعت با ۳۳۴۶۴ و ۲۱۴۴۵ ميليارد ريال به ترتيب ۲/۲۹ و ۸/۱۸ درصد از يارانه انرژي را به خود اختصاص داده اند. به اين ترتيب ۸۱ درصد از يارانه انرژي به سه بخش ياد شده و مابقي به ساير بخش ها تعلق داشته است. از زاويه حامل هاي انرژي نيز بيشترين مقدار يارانه به ميزان ۳۷۰۱۵ ميليارد ريال و حدود ۳۲ درصد به انرژي برق اختصاص يافته است. گازوئيل و بنزين به ترتيب با ۲۷۰۴۳ و ۱۶۲۷۲ ميليارد ريال (۶/۲۳و ۲/۱۴ درصد از كل يارانه) در رده هاي بعدي قرار دارند.
كمترين ميزان يارانه نيز به گاز مايع اختصاص يافته كه تنها ۳ درصد از كل يارانه حامل هاي انرژي را شامل مي شود.
سهم خانوارهاي ايراني
يكي از مهمترين مباحث مرتبط با يارانه ها تأمين حداقل نيازهاي افراد و طبقاتي است كه توانايي پرداخت هزينه واقعي انرژي را ندارند. در بررسي نحوه توزيع يارانه انرژي در بين خانوارها بايد به اين نكته توجه كرد كه وضعيت توزيع دو حامل برق و گاز طبيعي با فرآورده هاي نفتي كاملاً متفاوت است. شاخص سنجش در دو حامل اول به صورت پله اي است. به طوري كه با افزايش مصرف، قيمت نيز افزايش مي يابد. به عنوان مثال، افزايش ده درصدي قيمت برق مصرفي مطابق برنامه سوم توسعه و افزايش ۲۵ درصد بيش از مصرف مورد نظر در برنامه در همين چارچوب انجام مي گيرد.
بررسي اطلاعات هزينه هاي خانوارهاي شهري و روستايي نشان مي دهد كه سهم خانوارهاي ثروتمند از يارانه تمامي انواع فرآورده هاي نفتي بسيار بيشتر از خانوارهاي فقير جامعه است. جداول ۲ و ۳ گوياي آن هستند كه يارانه مربوط به دو حامل بنزين و گازوئيل در سطح جامعه به طور عادلانه اي توزيع نشده است. در حالي كه دهك اول جامعه (ثروتمندترين افراد جامعه) ۲۱ درصد از يارانه بنزين را به خود اختصاص داده اند، سهم خانوارهاي دهك دهم (فقيرترين افراد جامعه) تنها ۴/۰ درصد بوده است. به اين ترتيب ثروتمندترين خانوارها نزديك به ۵۳ برابر فقيرترين خانوارها از يارانه بنزين بهره مند بوده اند. در خصوص گازوئيل نيز بررسي خانوارهاي شهري نشان مي دهد كه سهم ثروتمندترين و فقيرترين اقشار از يارانه اين حامل به ترتيب ۷/۳۷ وصفر درصد بوده است. اين وضعيت در خانوارهاي روستايي نيز با اندكي تفاوت ديده مي شود.
در حالي كه دهك اول در خانوارهاي روستايي ۳۴ درصد از كل يارانه حامل هاي انرژي را به خود اختصاص داده اند دهك دهم تنها ۴/۰ درصد از اين مقدار بهره مند بوده اند.
در خصوص نفت سفيد تفاوت معناداري بين دهك اول و دهم روستايي و شهري قابل مشاهده است. ثروتمندترين دهك هاي شهري كمترين ميزان استفاده را از يارانه هاي مربوط به نفت سفيد دارند در حالي كه در روستا ثروتمندترين دهك بيشترين بهره را از اين حامل انرژي مي گيرند.
اثرات تورمي و مباحث مرتبط با عدالت اجتماعي
انرژي نه تنها به عنوان يك كالاي نهايي توسط خانوارها مورد مصرف قرار مي گيرد بلكه به عنوان يكي از نهادهاي مهم و اصلي توليد نيز محسوب مي شود. استفاده از انرژي به عنوان كالاي نهايي توسط خانوارها ونيز به عنوان يك نهاده واسطه براي بسياري از صنايع و فعاليت هاي اقتصادي به معني آن است كه اثرات قيمت انرژي داراي پيامدهاي قابل توجهي بر سطح عمومي قيمت هاست. ايران به دليل غني بودن ذخاير انرژي و به ويژه نفت و گاز داراي مزيت نسبي در اين زمينه است. اما افزايش قيمت حامل هاي انرژي از يك سو مستقيماً هزينه مصرف انرژي خانوارها را افزايش مي دهد و از طرف ديگر باعث افزايش هزينه توليد كالاها و خدمات در بخش هاي توليد مي شود.
در اين ميان نظرات متفاوت و گاه متضادي در خصوص واقعي كردن قيمت حامل هاي انرژي و پرداخت يارانه در حوزه عمومي جامعه ابراز مي شود.
كساني كه به واقعي كردن قيمت حامل انرژي معتقدند بر اين باورند كه در يك برنامه
از پيش تعيين شده قيمت حامل ها و به ويژه فرآورده هاي سوختي مايع مانند بنزين بايد به نرخ واقعي نزديك شود تا ضمن بالا رفتن بهره وري در اين زمينه قيمت توليد ديگر كالاها و خدمات نيز واقعي تر شود. از ديدگاه اين افراد عضويت در سازمان تجارت جهاني و تلاش براي قرار گرفتن در چرخه توليد و تبادل كالا در ابعاد بين المللي بدون درنظر گرفتن اين موارد امكان پذير نيست. ضمن آن كه همين افراد معتقدند كه ساير زيرساخت ها نيز بايد متناسب با اين وضعيت رشد پيدا كند و ظرفيت هاي صنعتي و مديريتي كشور متحول شود.
از سوي ديگر طرفداران عدالت اجتماعي نيز اذعان دارند كه بالا بودن شدت مصرف انرژي (يك واحد توليد ناخالص داخلي به ازاي مصرف مقدار مشخصي انرژي) با هيچ جاي دنيا قابل مقايسه نيست.
سيداحمد عظيمي نماينده مردم شيراز و نايب رئيس كميسيون انرژي مجلس ششم چندي پيش در گفت وگويي اظهار داشت كه شدت مصرف انرژي در كشور ما معادل ۱۵ بشكه نفت براي توليد ۱۰۰ هزار ريال كالا و خدمات است، كه در سطح جهاني بي سابقه است. شدت مصرف انرژي در كشور ما به شدت بالاست و مفهوم آن، اين است كه ما انرژي كشور را به ثمن بخس از بين مي بريم و هيچ چيز مناسبي را هم جايگزين نمي كنيم.
وي در خصوص شرايط قيمتي فروش انرژي در داخل كشور و مقايسه آن با قيمت هاي جهاني انرژي مي گويد: اگر قيمت انرژي بالا رود اقشار آسيب پذير جامعه به شدت لطمه مي بينند. اگر همين مقداري هم كه به شكل يارانه انرژي در اختيار اقشار آسيب پذير قرار مي گيرد قرار داده نشود، مطمئناً فشار جدي بر اين گروه ها وارد خواهد شد اما اقشار مرفه در شرايط كنوني استفاده بيشتري از يارانه انرژي مي كنند.
درهر حال افزايش قيمت حامل هاي انرژي اگرچه مي تواند جامعه را ملتهب كند اما درمجموع اثر چنداني بر تورم عمومي جامعه ندارد. هرچند كه افزايش قيمت بنزين چه به لحاظ رواني و چه اقتصادي جامعه را مدت ها درگير مي كند.
درميان حامل هاي انرژي و با بررسي هايي كه در سال ۸۰ انجام شده است بنزين بيشترين اثر را در سطح عمومي قيمت ها باقي گذارده است. پس از بنزين كه با ۴۴/۰ درصد بيشترين اثر را بر افزايش سطح عمومي قيمت ها گذاشته است گازوئيل با ۳۵/۰، نفت سفيد ۱۱/۰، نفت كوره ۱/۰، برق ۱۵/۰ و گاز طبيعي ۰۲/۰ درصد سطح عمومي قيمت ها را افزايش داده اند. در مجموع افزايش قيمت انرژي بر هزينه خانوارهاي شهري و روستايي به ترتيب ۱۳/۱ و ۲۷/۱ درصد اثر تورمي به همراه داشته اند.
جدول ۱- يارانه حامل هاي انرژي در سال ۱۳۸۰، به تفكيك حامل ها و بخش هاي مصرف كننده (ميليارد ريال)
درصد
|
جمع
|
عمومي و ساير
|
تجاري
|
حمل و نقل
|
كشاورزي
|
صنعت
|
خانگي
|
حامل ها/ بخش ها
|
۲/۱۴
|
۲/۱۶۲۷۲
|
۴/۱۰۶
|
۶/۰
|
۴/۱۶۱۰۱
|
۸/۱۳
|
۱/۵۰
|
۰
|
بنزين
|
۵/۱۰
|
۵/۱۲۰۲۶
|
۹/۴۶۴
|
۵/۱۰۴
|
۰
|
۲/۲۳۸
|
۶/۳۹
|
۳/۱۱۱۷۹
|
نفت سفيد
|
۶/۲۳
|
۳/۲۷۰۴۳
|
۵/۱۳۸۹
|
۵/۶۶۵
|
۳/۱۶۳۱۰
|
۴/۴۲۰۴
|
۱/۲۶۵۴
|
۵/۱۸۱۹
|
نفت گاز
|
۶/۶
|
۷۴۹۴
|
۵/۹۰
|
۳/۱۳۳۱
|
۹/۶۰۴
|
۳/۱۰
|
۵۴۵۷
|
۰
|
نفت كوره
|
۳
|
۳۴۵۱
|
۰
|
۳/۲۳۳
|
۸/۴۴۵
|
۰
|
۹/۱۷۱
|
۹/۲۵۹۹
|
گاز مايع
|
۴/۳۲
|
۳۷۰۱۵
|
۴/۵۵۹۵
|
۹/۱۵۸۲
|
۰
|
۶/۴۸۸۰
|
۵/۹۸۳۴
|
۶/۱۵۱۲۱
|
برق
|
۷/۹
|
۱/۱۱۱۳۴
|
۲/۸۴۸
|
۰
|
۴/۱
|
۰
|
۸/۳۲۳۷
|
۷/۷۰۴۶
|
گاز طبيعي
|
۱۰۰
|
۱/۱۱۴۴۳۶
|
۹/۸۴۹۴
|
۱/۳۹۱۸
|
۹/۳۳۴۶۳
|
۳/۹۳۴۷
|
۹/۲۱۴۴۴
|
۱/۳۷۷۶۷
|
جمع
|
-
|
۱۰۰
|
۴/۷
|
۴/۳
|
۲/۲۹
|
۲/۸
|
۸/۱۸
|
۳۳
|
درصد
|
|
جدول ۲- سهم خانوارهاي شهري از يارانه برخي حامل هاي انرژي به تفكيك دهك هاي هزينه در سال ۱۳۸۰ (درصد)
دهك اول
|
دهك دوم
|
دهك سوم
|
دهك چهارم
|
دهك پنجم
|
دهك ششم
|
دهك هفتم
|
دهك هشتم
|
دهك نهم
|
دهك دهم
|
نوع حامل/ خانوار
|
۱/ ۲۱
|
۲/۲۳
|
۴/ ۱۹
|
۳/۱۲
|
۶/ ۹
|
۹/۴
|
۹/۴
|
۵/۲
|
۶/ ۱
|
۴/۰
|
بنزين
|
۹/۶
|
۱/ ۱۱
|
۶/ ۱۱
|
۷/۱۰
|
۷/۱۲
|
۲/۹
|
۵/۱۰
|
۱۱
|
۶/۹
|
۷/۶
|
نفت سفيد
|
۳/ ۹
|
۹/۱۱
|
۱/۱۱
|
۶/۱۰
|
۶/۸
|
۸/۱۰
|
۳/ ۱۱
|
۳ /۱۰
|
۱/ ۹
|
۱/۷
|
گاز مايع
|
۷/۳۷
|
۸/۲۵
|
۷/۹
|
۶/۳
|
۳/۸
|
۶/۱۰
|
۶/۲
|
۱/ ۱
|
۶/۰
|
۰
|
گازوئيل
|
|
جدول ۳- سهم خانوارهاي روستايي از يارانه برخي حامل هاي انرژي به تفكيك دهك هاي هزينه در سال ۱۳۸۰ (درصد)
دهك اول
|
دهك دوم
|
دهك سوم
|
دهك چهارم
|
دهك پنجم
|
دهك ششم
|
دهك هفتم
|
دهك هشتم
|
دهك نهم
|
دهك دهم
|
نوع حامل/ خانوار
|
۶/۳۴
|
۵/۱۹
|
۴/۱۲
|
۱۰
|
۶/۷
|
۹/۵
|
۳/۴
|
۴/۳
|
۹/۱
|
۴/۰
|
بنزين
|
۲/۲۳
|
۲/۱۴
|
۶/۱۳
|
۷/۸
|
۸/۹
|
۸/۹
|
۶/۷
|
۸/۵
|
۹/۴
|
۷/۲
|
نفت سفيد
|
۸/۱۵
|
۶/۱۳
|
۶/۱۲
|
۲/۱۱
|
۹/۹
|
۲/۱۰
|
۹
|
۷/۷
|
۱/۶
|
۸/۳
|
گاز مايع
|
۱/۳۹
|
۳/۲۱
|
۴/۱۷
|
۵/۹
|
۶/۴
|
۹/۲
|
۶/۱
|
۷/۲
|
۴/۰
|
۴/۰
|
گازوئيل
|
|
منبع: ترازنامه انرژي سال ۱۳۸۰